Jakie wizerunki kobiet i mężczyzn są popularyzowane w

Transkrypt

Ideologie w słowach i obrazach, Wrocław 2009
KATARZYNA DŁUGOSZ-NIEDBALEC
Jakie wizerunki kobiet i mężczyzn
są popularyzowane
w podręcznikach dla cudzoziemców?
Pewna studentka z Niemiec, rozwiązując ćwiczenie gramatyczne na zajęciach z języka polskiego, stwierdziła z oburzeniem: Znowu kobieta i mężczyzna mają ustalone
funkcje: kobieta nie pracuje, zajmuje się domem, a mężczyzna wychodzi do pracy1.
Czy właśnie taki wizerunek kobiety i mężczyzny nakreślony jest w podręcznikach do nauki języka polskiego dla cudzoziemców? Czy też zespół symboli, mitów,
schematów myślowych i struktur językowych, które kształtują komunikację między
ludźmi2 i równocześnie odzwierciedlają istniejącą polityczną i kulturową ideologię związaną z płcią, ujawniają się w innym językowo-kulturowym obrazie kobiety
i mężczyzny?
Wyobrażenie płci motywowane jest zarówno obiektywnymi właściwościami
przedmiotów, jak i czynnikami subiektywnymi (psychospołecznymi). Zestaw takich
cech tworzy stereotyp zawierający treści opisowe, afektywne oraz aksjologiczne:
system wartości, norm i ocen, wzorów osobowych i wzorów bycia3. Stereotypowe
postrzeganie świata jest wynikiem interpretacji rzeczywistości w ramach społecznych modeli poznawczych. Stereotyp można określić, badając językowe wykładniki
stereotypizacji, czyli znaczenie słów, semantyczne i słowotwórcze derywaty, frazeologię i przysłowia4.
Dzięki analizie tekstów czytanek i dialogów zawartych w pochodzących z lat
1963–1989 podręcznikach języka polskiego dla początkujących Anna Dąbrowska
w artykule Czy istnieje w podręcznikach języka polskiego dla cudzoziemców wyraźny
1 Zajęcia odbywały się w semestrze zimowym 2006/2007 w Szkole Języka Polskiego i Kultury dla
Cudzoziemców na Uniwersytecie Wrocławskim.
2 Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1997, t. 3, s. 9.
3 J. Bartmiński, J. Panasiuk (1993): Stereotypy językowe, [w:] J. Bartmiński (red.): Encyklopedia
kultury polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wrocław, s. 365. Zob. też A. Mirga (1984): Stereotyp jako model „prawdziwego swojego” i „obcego”. Próba konstrukcji teoretycznej zjawiska stereotypu,
„Zeszyty Naukowe UJ”, nr DCCXXII, „Prace Etnograficzne”, z. 19.
4 J. Bartmiński, J. Panasiuk: op. cit., s. 373.
Oblicza Komunikacji 2, 2009
© for this edition by CNS
OBLICZA.indb 257
2010-01-27 12:53:48
258
obraz Polski i Polaków? (Próba znalezienia stereotypów)5, korzystając z klasyfikacji
stereotypów Jerzego Bartmińskiego i Jolanty Panasiuk6, określa wizerunki Polek
i Polaków jako przede wszystkim stereotypowe obrazy (w których cechy są pojmowane jako realne i osadzone w ramie modalnej taki, jaki jest) i wzory (osadzone
w ramie metatekstowej taki, jaki być powinien cechy są pojmowane jako wymagane), a także wyobrażenia ideologiczne (obudowane ramą modalną: taki, jaki może
być i jaki być powinien).
Podobny językowo-kulturowy obraz Polki i Polaka wyłania się z pracy magisterskiej Pauliny Kalinowskiej Obraz Polski i Polaków w podręcznikach do nauczania
języka polskiego jako obcego wydanych przed 1989 rokiem7.
We wszystkich podręcznikach wydanych w latach 1958–1989 w Polsce i w NRD
jest powielany głównie– tak bardzo krytykowany przez niemiecką studentkę – stereotyp kobiety niepracującej zawodowo, ale zajmującej się domem. Kobiecie przypisuje się przede wszystkim takie role społeczne jak: bycie matką, żoną i nauczycielką,
która pracuje cały dzień (Kul.: 66). Do podstawowych zajęć kobiecych należy przygotowanie posiłków. Kuchnia jest dumą pani Kowalskiej (Szym.: 94) a pani Kowalska
jest dobrą gospodynią (Bart.: 30), dlatego też gotuje dla całej rodziny, robi zakupy
(przede wszystkim żywnościowe), zajmuje się dziećmi oraz sprząta mieszkanie,
zmywa naczynia i pierze ubrania. Mimo tak wielu obowiązków domowych, braku
czasu na własne hobby pracowita kobieta nie buntuje się, nie narzeka na rutynę
swojego życia. Wręcz przeciwnie: zgadza się z mężem i nie polemizuje z jego opinią,
bo dzięki przyjemnym warunkom pracy oraz miłemu i kochanemu mężowi (Szym.:
123) staje się coraz ładniejsza i młodsza. Może stąd jest tyle ładnych i eleganckich
kobiet, których stroje są bardzo wyszukane, niezwykle kobiece, podkreślające naturalny wdzięk ciała (Mar.: 157). A przecież Polki ciągle nie mogą się zdecydować,
w co się ubrać. Ponadto odejmują sobie lat, odchudzają się, są gadatliwe, ciekawskie,
zawsze chcą mieć rację i bardzo lubią dostawać drogie prezenty (Bart.: 83–85).
Wyraźnie różne zachowania i zainteresowania kobiet i mężczyzn ilustruje scenka z poczekalni dworcowej: Mężczyźni palą papierosy, kobiety rozmawiają, a dzieci
drzemią albo płaczą (Dam.: 2). Kiedy kobiety są zajęte plotkowaniem (Mar.: 38),
rozwiązywaniem własnych problemów (Dam.: 101) i narzekaniem na pogodę,
na małe mieszkanie, na stary telewizor, na wszystko (Grala: 29), mężczyźni mówią
o najnowszych wydarzeniach na świecie i o polityce (Dam.: 101).
5 A. Dąbrowska (1998): Czy istnieje w podręcznikach języka polskiego dla cudzoziemców wyraźny obraz Polski i Polaków? (Próba znalezienia stereotypów), [w:] J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.),
„Języka a Kultura” 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki. Teoria, metodologia, analizy empiryczne,
Wrocław.
6 J. Bartmiński, J. Panasiuk: op. cit., s. 371–372.
7 P. Kalinowska (2003): Obraz Polski i Polaków w podręcznikach do nauczania języka polskiego
jako obcego wydanych przed 1989 rokiem, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. Anny
Dąbrowskiej, Wrocław.
OBLICZA.indb 258
2010-01-27 12:53:49
JAKIE WIZERUNKI KOBIET I MĘŻCZYZN SĄ POPULARNE W PODRĘCZNIKACH DLA CUDZOZIEMCÓW?
259
Mężczyźni przede wszystkim pracują zawodowo i kiepsko radzą sobie z prowadzeniem domu (Kar.: 98–99). Nie potrafią i nie lubią gotować: – Nie martw się,
Pawle! – Dobre chęci też są ważne. A na imieniny kupię ci książkę kucharską (Budz.:
193–194). Jeżeli idą na zakupy, to kupują głównie garderobę lub doradzają swoim
żonom: Oni też pomagali swoim paniom wybrać wiosenny kostium (Kul.: 137–138).
Przepracowani mężczyźni są bardzo zmęczeni, często chorują i muszą chodzić do lekarza, a to przyprawia ich o dodatkowy stres: Choremu mężczyźnie trudno dogodzić.
Zastrzyku boi się jak ognia (Bisko: 99). Polacy nie są obdarzeni tylko negatywnymi
cechami. Mężczyźni w Polsce potrafią być szarmanccy, bo całują kobietę w rękę,
podają jej płaszcz i przepuszczają w drzwiach (Köt.: 91). Charakteryzuje ich także
niebywała estyma w stosunku do kobiet. Kobieta w Polsce ma rzeczywiście prawa
równe mężczyźnie (Mar.: 156).
Podobny wizerunek kobiety i mężczyzny jest prezentowany w podręcznikach
wydanych po 1989 roku, który był początkiem dużych zmian sytuacji politycznej,
wzrostu zainteresowania cudzoziemców Polską i nauką języka polskiego. W latach
90. XX w. niemal przy każdym polskim uniwersytecie powstały szkoły języka polskiego.
Paulina Kalinowska przeanalizowała pięć podręczników pochodzących z lat
1993–2001. Ukazany w tych książkach (nieco zmieniony) stereotypowy obraz kobiety i mężczyzny jest zapewne wynikiem przemian politycznych, gospodarczych
i społecznych, pociągających za sobą zmiany w świadomości, które znajdują odzwierciedlenie w języku. W największym zakresie uwidacznia się to w zasobie leksykalnym, ze względu na konieczność nazwania nowych pojęć, przedmiotów i zjawisk.
Stałe poszerzenie słownictwa jest nieodłącznym elementem rozwoju języka8.
We wszystkich omawianych podręcznikach w obu stereotypach płci łączą się
zarówno sądy orzekające, jak i powinnościowe. Inaczej, niż miało to miejsce wcześniej, pracę zawodową podejmują przedstawiciele obu płci, ale zajęciami domowymi trudnią się głównie kobiety, przede wszystkim babcie. To one zajmują się gotowaniem, przygotowywaniem posiłków, zakupami i wychowaniem wnuków: Ojciec
pracuje cały dzień. Bardzo rzadko jest w domu. Matka pracuje w szpitalu i w pogotowiu ratunkowym. Jest ciągle zmęczona i zdenerwowana [...] moja babcia Ewa pracuje
cały dzień w domu. Gotuje obiady, sprząta, pierze, robi zakupy (Męd.: 55). Mężczyźni
nie angażują się w sprawy domowe, nie oferują pomocy, bo większość mężczyzn ma
wciąż tradycyjny pogląd na temat małżeństwa: mąż jest głównym żywicielem, a żona
powinna opiekować się nim i pozostawać w domu (Baj.: 59). Natomiast kobiety chcą
przede wszystkim, aby ich związek był partnerski. Chcą mieć męża, który jest dobrym
przyjacielem i ojcem, który utrzymuje rodzinę (Baj.: 59). W oczach cudzoziemców,
8 A. Butcher, B. Guziuk-Świca (2000): Leksyka a rzeczywistość pozajęzykowa – zmiany zachodzące
w ostatnich latach (na przykładzie słownictwa wybranego z podręczników do nauczania języka polskiego
jako obcego), [w:] J. Mazur (red.), Słownictwo współczesnej polszczyzny w okresie przemian, Lublin,
s. 101–108.
OBLICZA.indb 259
2010-01-27 12:53:49
260
Polki są atrakcyjne i eleganckie, zaś Polacy są otwarci, tolerancyjni, ambitni, dobrze
wykształceni, chcą się uczyć i studiować (Ciech.: 77).
Czy podobny językowo-kulturowy obraz można odnaleźć w podręcznikach języka polskiego dla cudzoziemców, wydanych pod koniec XX i na początku XXI w.?
Aby uzyskać odpowiedź na postawione pytanie, zostały poddane analizie teksty ciągłe (czytanki), ćwiczenia gramatyczne i dialogi zamieszczone w trzech podręcznikach przeznaczonych do nauki języka polskiego na poziomie: początkującym
– Ludzie, czas, miejsca. Język polski na co dzień Joanny Ciechorskiej; progowym
– Z polskim na ty Ewy Lipińskiej; średnio zaawansowanym – Kiedyś wrócisz tu...
Ewy Lipińskiej i Elżbiety G. Dąmbskiej.
W każdej z omawianych książek kobieta, która pełni różne role społeczne (koleżanka, studentka, przyjaciółka, klientka, sąsiadka), ma wiele zarówno pozytywnych, jak i negatywnych cech. Kobieta jest często wesoła, sympatyczna, ambitna,
inteligentna, dobrze wykształcona, pozbawiona zawiści: Helena zawsze cieszy się
sukcesami przyjaciół (Dąm.: 24). Ukazywana jest jako osoba, która potrafi wszystko załatwić: Gdzie diabeł nie może, tam babę pośle (Dąm.: 125) i romantyczna: Ewa
szła przez łąkę, zbierała kwiaty i śpiewała ludowe piosenki (Lip.: 63) oraz wrażliwa i emocjonalna: Ta melodia zawsze chwyta... za serce moją babcię; Potraktowała
tę sprawę typowo po kobiecemu (Dąm.: 228, 219). Kobieta często pomaga innym,
jako wolontariuszka opiekuje się chorymi osobami, jako babcia opowiada bajki
(Dąm.: 276, 156):
Organizuje pomoc dla Polaków w Kazachstanie, dla ludzi na południu Polski, [...] dla uchodźców
z Kosowa.
(Ciech.: 193)
Zajmuje się chorymi córkami.
(Lip.: 39)
Starsza kobieta to często osoba kultywująca tradycję i odznaczająca się dużą mądrością życiową:
Tylko moja babcia mówiła do mnie czasem po polsku. Znałem też kilka polskich potraw: bigos,
pierogi, barszcz.
(Ciech.: 174)
Słyszeliśmy dużo na temat mądrości życiowej twojej babci.
(Dąm.: 158).
Bywa jednak, że kobieta staje się mniej sympatyczna, niezdecydowana: Zakupy
z Justyną – to koszmar! Jest najbardziej niezdecydowana z moich koleżanek (Lip.:
52). Patrzy na świat i ludzi albo bardzo naiwnie: Świata nie widzi za tym swoim Marianem, a z niego taki lekkoduch i nicpoń (Dąm.: 209) albo bardzo nieufnie: Halina
nigdy nie ufała Agacie, a od niedawna nie wierzy też Maćkowi (Lip.: 163).
Będąc żoną, kobieta często staje się zazdrosna i despotyczna:
OBLICZA.indb 260
2010-01-27 12:53:49
261
Zazdrościła nam wszystkiego.
(Ciech.: 162)
Od dnia ślubu Wacek przestał chodzić na mecze, nie spotyka się z kolegami – wszystkie wieczory
spędza w domu. Pewnie żona trzyma go pod pantoflem.
(Dąm.: 61)
Wrócił późno i bardzo niejasno tłumaczył się żonie.
(Dąm.: 197)
Jako gaduła kobieta często kłamie: Tak kłamała, aż sama się w tym pogubiła
(Dąm.: 287); jest niedyskretna: Nie mów Aldonie o swoich planach, jeśli nie chcesz,
aby całe miasto o nich wiedziało – ona ma strasznie długi język (Dąm.: 146); i narzekająca: Potem narzekała, że jest głodna (Lip.: 165). Stąd może anegdota:
– Słyszałem, że odziedziczył pan sto tysięcy dolarów. Co na to pańska żona?
– Zupełnie straciła mowę!
– Mój Boże, w czepku się pan urodził. Tyle szczęścia naraz!
(Lip.: 58)
W rodzinie najczęściej kobieta pełni funkcję żony i matki, a także babci: Musisz
tę sprawę omówić z babcią – wiesz przecież, że w naszej rodzinie to ona gra pierwsze
skrzypce (Dąm.: 266). Jednak w porównaniu ze stereotypem sprzed 1989 r. kobieta
nie tylko prowadzi dom, wychowuje dzieci, ale przede wszystkim bardzo dużo pracuje zawodowo najczęściej jako nauczycielka, sekretarka, bibliotekarka, pielęgniarka czy aktorka. Także niektóre profesje wykonuje częściej niż mężczyzna, np. bycie
modelką, jasnowidzem: Współczesny polski jasnowidz to znacznie częściej kobieta
niż mężczyzna (Dąm.: 117).
Niekiedy kobieta bywa architektem, prawniczką, panią inżynier, dyrektorem,
a nawet panią premier. W każdym przypadku kobieta powinna być zadowolona
z pracy (Dąm.: 48), bo zaangażowała się w tę pracę sercem i duszą (Dąm.: 282):
Chcą uczyć się i studiować, bo konkurencja jest duża. Młode Polki chcą mieć rodzinę, ale najpierw chcą studiować. Kobiety w Polsce chcą mieć zawód. Chcą pracować. Najpierw praca, potem
dzieci.
(Ciech.: 75)
Gdy kobieta zdecyduje się już na założenie rodziny, wówczas w domu sprząta,
pierze, gotuje i piecze:
Cały tydzień moja żona gotuje obiady, więc w niedzielę ja ugotuję obiad.
(Ciech.: 173)
Pani Julia robi pyszną zupę pomidorową.
(Lip.: 57)
Moja ciocia wspaniale gotuje.
(Dąm.: 217)
Bardzo dobre jest ciasto, które upiekłaś.
(Dąm.: 255)
OBLICZA.indb 261
2010-01-27 12:53:49
262
Robi także duże zakupy (Ciech.: 173), które czasami sprawiają jej przyjemność:
Kupowanie dla Barbary jest lepszą rozrywką niż kino czy wyjście do restauracji (Lip.:
217).
Posiadanie rodziny i dobrej pracy jest źródłem zadowolenia: Mam troje dzieci.
Mój mąż jest dziennikarzem. Pracuje w telewizji. Mam dobrą pracę. Jestem zadowolona (Ciech.: 84). Jednak kobieta, która dużo pracuje, wychowuje dzieci (Ciech.:
126) i ma na głowie cały dom (Dąm.: 18), jest niezwykle zapracowana: Mam bardzo
dużo pracy (Ciech.: 117); niewyspana, zmęczona: Wracam do domu bardzo zmęczona (Ciech.: 28); zmartwiona: Mama często się martwi i denerwuje (Lip.: 147), Ona
zawsze się czymś martwi (Dąm.: 193) i znerwicowana:
Była bardzo zdenerwowana i uderzyła go w twarz.
(Lip.: 60)
Po tych wszystkich przykrościach i niepowodzeniach Katarzyna jest kłębkiem nerwów.
(Dąm.: 248)
Ciągle nie ma na nic czasu albo ma go bardzo mało (Ciech.: 84), stąd często
i długo choruje (Dąm.: 98,196), boli ją serce, głowa i oczy. Wtedy najczęściej leczy
się sama:
Gdy jestem przeziębiona, leczę się sama.
(Lip.: 150)
Kiedy babcia źle się czuje, bierze aspirynę.
(Dąm.: 304)
Bywa jednak, że idzie do lekarza, a potem bierze antybiotyki: Elwira musi brać
antybiotyki przez tydzień (Lip.: 58).
Zdenerwowana i roztargniona często gubi różne przedmioty: klucze, parasolkę,
paszport, kolczyki. Dlatego kobieta marzy o wakacjach, urlopie, randce, dyskotece
czy teatrze:
Będziemy kąpać się w czystym morzu, opalać się na pięknej plaży, jeść w dobrej restauracji, spacerować w nocy po plaży.
(Ciech.: 144)
Marzy o dalekich podróżach, pieniądzach i romantycznej miłości.
(Lip.: 137)
A kiedy ma już odrobinę wolnego czasu, wówczas albo śpi, albo spędza go bardzo
pracowicie: czyta książki, zaprasza przyjaciółkę, podróżuje, odwiedza znajomych
i zwiedza miasta, chodzi po górach, na basen, tańczy, biega i medytuje (Ciech.: 38,
147). Robi to, co lubi: szyje, jeździ konno, chodzi do pubu, do kina, słucha muzyki, gotuje (Ciech.: 28), tańczy, spaceruje i bierze udział w wycieczkach rowerowych
(Lip.: 181). Rozwija także swoje umiejętności: jazdę samochodem, znajomość języków obcych, oraz zainteresowania: historią, polityką, sportem, malarstwem, litera-
OBLICZA.indb 262
2010-01-27 12:53:49
263
turą (Ciech.: 28, 56), teatrem, kinem i modą: Kobiety zawsze interesowały się modą
(Dąm.: 63).
Niekiedy kobieta kolekcjonuje szklane kulki i kaktusy (Dąm.: 116, 154). Od czasu
do czasu organizuje sobie damski wspaniały wieczór (Lip.: 118), podczas którego
poddaje się różnym zabiegom kosmetycznym: Zosia ufarbowała sobie włosy na rudo
(Dąm.: 258).
Dlatego też najczęściej płeć piękna prezentuje się jako młoda (25–40-letnia)
wysoka, piękna, ładna osoba atrakcyjna i elegancka (Ciech.: 75), modnie ubrana,
często w wytwornej sukni (Lip.: 84). Polki są ładne, oryginalne, jest tu wiele interesujących twarzy (Dąm.: 53) Niekiedy ubiera się jakby miała dopiero 20 lat, bardzo
młodzieżowo (Dąm.: 283,290) i Porusza się, jakby była modelką (Dąm.: 289). Częściej jest szczupła: Ta pani jest szczupła, młoda, sympatyczna (Ciech.: 40), Panowie
patrzyli z zachwytem na zgrabną modelkę (Lip.: 60) niż gruba, chociaż 30% kobiet
należy do ludzi otyłych (Dąm.: 78):
Marysia ma kłopoty z nadwagą i dlatego nie lubi stawać między Teresą i Dorotą, które są bardzo
szczupłymi dziewczynami.
(Lip.: 45)
Pięknej kobiecie najczęściej towarzyszy żyjący przeciętnie osiem lat krócej niż
jego rówieśnik w krajach zachodnich (Dąm.: 77), młodo wyglądający mężczyzna,
który jest wysoki, przystojny, wysportowany (Lip.: 185), ubrany elegancko: w najlepszy garnitur, najnowsze buty (Lip.: 53), ponieważ dla mężczyzn też jest ważna szerokość krawatów, krój kołnierzyka koszuli, szerokość spodni [...] (Dąm.: 56).
Bywa jednak, że mężczyzna waży za dużo, bo bardzo lubi jeść: Lekarz powiedział,
że jestem stanowczo za gruby i muszę pozbyć się nadwagi (Dąm.: 158, 274), a także
jest niechlujnie ubrany: Ubrałbyś się jakoś ładniej; Znowu włożyłeś krawat, który
nie pasuje ci do marynarki (Dąm.: 88, 255).
Mężczyzna w analizowanych podręcznikach odznacza się wieloma przymiotami. Jest otwarty, tolerancyjny (Ciech.: 75), miły, sympatyczny, dobry, szczery, mądry,
zdolny, dowcipny: Przez całą drogę opowiadał najśmieszniejsze anegdoty, jakie kiedykolwiek słyszeliśmy (Lip.: 52); towarzyski: Brakuje mi tylko towarzystwa (Ciech.: 131)
a także jest uprzejmy i bezinteresowny, bo pomaga innym, np.:
Podał rękę starszej kobiecie wsiadającej do tramwaju.
(Dąm.: 90)
Zajmuje się narkomanami i ludźmi bezdomnymi.
(Ciech.: 193)
Co prawda jest sympatyczny, ale ma rogatą duszę – trudno się z nim dyskutuje
i chyba ciężko się z nim żyje (Dąm.: 282). Dużo pije piwa lub wina i wtedy jest agresywny: często kłóci się z żoną (Lip.: 193); Bywamy też, niestety, chamskimi brutalami,
pełnymi agresji (Dąm.: 241).
OBLICZA.indb 263
2010-01-27 12:53:49
264
Oprócz nałogów związanych z piciem, paleniem papierosów, jedzeniem słodyczy czy komputerem: Sieć to było moje drugie życie (Lip.: 217), mężczyzna lubi ryzykować, szybko jeżdżąc samochodem lub stawiając wszystko na jedną kartę (Dąm.:
266,303). Do tego często jest egocentryczny: Jacek zawsze uważał się za pępek świata
(Dąm.: 210); niepunktualny: Trochę się spóźni (Lip.: 163); niesłowny i nieszczery:
Dużo obiecuje, ale z realizacją jest gorzej.
(Dąm.: 126)
Kamil obiecywał narzeczonej złote góry, ale niedawno wyznał jej, że jest żonaty.
(Lip.: 163)
Jako osoby inteligentne i ambitne mężczyźni jednocześnie studiują i pracują
(Ciech.: 195) na uniwersytecie, politechnice, akademii medycznej lub ekonomicznej, bo chcą dobrze zarabiać. Chcą mieć ładne duże mieszkanie, dobry samochód
i atrakcyjny urlop. Chcą bawić się i podróżować (Ciech.: 75). Gdy mają pieniądze,
mogą także realizować inne swoje zamierzenia, np. dawać kobietom różne prezenty,
szczególnie w postaci kwiatów, oraz zapraszać je na lody, kolację, imprezę, spacer
do parku (Ciech.: 117, 118, 121).
Przeciętny mężczyzna ma dzisiaj dwie prace (Ciech.: 126). Mimo że dużo i intensywnie pracuje i wraca późno do domu, jako mąż i ojciec dwójki dzieci angażuje się w stopniu większym niż w podręcznikach wcześniej wydanych w zajęcia
domowe. Najczęściej wyrzuca śmieci (Ciech.: 60), czyści buty (Dąm.: 112), odkurza
dywan, myje samochód (Lip.: 63,37), robi zakupy spożywcze i ubraniowe. Zdarza
się, że przygotowuje deser, bawi się z synkiem i prasuje koszule lepiej niż żona (Lip.:
89):
W wyniku matczynej edukacji młodzi mężczyźni – gdy się już bardzo postarają – w ciągu tygodnia są w stanie poświęcić niecałe dwie godziny na gotowanie, niecałą godzinę na mycie naczyń
i dwadzieścia minut na prasowanie.
(Dąm.: 259)
Nierzadko, gdy mężczyzna nie pracuje, zapada na zdrowiu i jest to poważna choroba. Charakterystyczne objawy to nerwowość i rozdrażnienie (Dąm.: 260). Jednak
częściej robi to, co lubi, czyli gra w tenisa, jeździ na rowerze, podróżuje i spotyka się
z przyjaciółmi, słucha muzyki, zajmuje się fotografowaniem (Lip.: 181), literaturą,
teatrem i filmem (Ciech.: 29); kolekcjonuje stare monety i fotografie, znaczki pocztowe (Lip.: 57, 62).
Powyższa analiza sposobu przedstawiania obu płci w podręcznikach do nauki
języka polskiego dla cudzoziemców ujawnia uwarunkowane kulturowo prototypy9 kobiety i mężczyzny, najbardziej znane polskiemu środowisku: biały dorosły
człowiek płci żeńskiej oraz biały dorosły człowiek płci męskiej. Tak określonym naj9 Prototyp nalezy rozumieć jako centrum kategorii, najlepszy egzemplarz danej kategorii lub
zespół cech właściwych owym centralnym obiektom lub sytuacjom. Za R. Grzegorczykowa (1998):
O rozumieniu prototypu i stereotypu we współczesnych teoriach semantycznych [w:] J. Anusiewicz,
J. Bartmiński (red.), op. cit., s. 113.
OBLICZA.indb 264
2010-01-27 12:53:50
265
lepszym przykładom kategorii płci żeńskiej i męskiej odpowiadają stereotypowe10
wizerunki, czyli zbiory społecznie ustabilizowanych w danym czasie i przestrzeni
konotacji: przekonań i wyobrażeń utrwalonych językowo w postaci derywatów, połączeń wyrazowych i frazeologizmów.
Najbardziej spójny stereotypowy obraz kobiety i mężczyzny został zaprezentowany w przeznaczonym dla cudzoziemców na początkowym poziomie znajomości
języka podręczniku Ludzie, czas, miejsca, ponieważ we wstępnej fazie nauki języka
obcego niezbędne jest pewne uproszczenie i uporządkowanie przedstawianej rzeczywistości. Aby nawiązać kontakt językowy i kulturowy, uczący się języka polskiego musi poznać stereotypy przyjęte w kulturze polskiej społeczności.
Proces rozpoznawania obu płci dzięki zbiorowi cech konotowanych nie zostaje
zakłócony przez przypadki zamieszczone w podręczniku przeznaczonym dla poziomu średnio zaawansowanego:
Mamusia denerwowała się, że nie chcę jeść albo że nie siusiam do nocnika. I biła. Gdy nie miała
pod ręką pasa, waliła sprzętami kuchennymi, książkami.
(Dąm.: 29)
Teściowa jest przekonana, że w najmniejszym stopniu nie odpowiada wizerunkowi złej teściowej
– konfliktowej, stale dobrze i najlepiej doradzającej i do końca życia cierpiącej z powodu bolesnej
„utraty” syna.
(Dąm.: 259)
Zgodnie ze stereotypową logiką wyjątku11, opartą na koncepcji typowości, wyjątki potwierdzają regułę, ugruntowują stereotypowe myślenie: typowa kobieta jako
matka jest bardzo opiekuńcza, natomiast jako teściowa – konfliktowa, wszechwiedząca i zazdrosna o syna.
Należy jednak zauważyć, że pod wpływem nowej sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej po 1989 r. następują powolne przeobrażenia stereotypowego wizerunku kobiety i mężczyzny. Ze względu na to, że modele i schematy poznawania
świata nie są uniwersalne, zmienia się przede wszystkim treść stereotypu. Kobiety
odważnie przejmują wszystkie obowiązki w domu (Dąm.: 260) i inicjatywę w relacjach z mężczyznami, podejmują profesje dawniej typowo męskie:
Kobieta w samochodzie rajdowym przestaje powoli dziwić, jak nie dziwi już kobieta bokser, ciężarowiec, piłkarz czy kulturysta.
(Dąm.: 221)
Coraz więcej samotnych pań odrzuca fałszywą skromność i próbuje pomóc swemu szczęściu.
(Dąm.: 259–260)
10
Stereotyp – zbiór cech identyfikujących, ulegających zmianom w czasie i przestrzeni. Za: G. Habrajska (1998): Prototyp – stereotyp – metafora, [w:] J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.), op. cit., s. 118.
11 Podstawową funkcją stereotypu jest funkcja poznawcza, która wiąże się z pozytywną rolą
schematów kognitywnych w przetwarzaniu informacji. Za U.M. Quasthoff (1998): Etnocentryczne
przetwarzanie informacji. Ambiwalencja funkcji stereotypów w komunikacji międzykulturowej,[w:]
J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.), op. cit., s. 19.
OBLICZA.indb 265
2010-01-27 12:53:50
266
Natomiast mężczyzna zaczyna być postrzegany jako wiecznie nieobecny w domu
mąż i ojciec, dla którego praca zawodowa staje się najważniejsza:
Mąż biznesmen to gatunek dochodzący (nie mylić z pomocą domową), dolatujący, dojeżdżający – co jest rodzajem pośrednim pomiędzy marynarzem a inkasentem [...] biegle posługuje
się komputerem, choć w domu nie naprawi żelazka; wspaniale mówi o celach i zamierzeniach,
ale nie potrafi pomóc dziecku w wypracowaniu, perfekcyjnie wypełni zeznania podatkowe,
ale nie ma pojęcia, ile kosztuje kostka masła.
(Dąm.: 260)
Wraz ze zmianami rzeczywistości pozajęzykowej, a także samego języka następują przeobrażenia ludzkich postaw, sposobu myślenia i wartościowania, które
odzwierciedlają się w stereotypach stanowiących element wspólnego języka i kodu
kultury służącego komunikacji społecznej12.
Wykaz źródeł
Baj.
Bart.
Bisko
Budz.
Ciech.
Dam.
Dąm.
Grala
Kar.
Köt.
Kul.
Lip.
Mar.
Męd.
Szym.
12
– Ewa Bajor, Eliza Madej (1999): Wśród ludzi i ich spraw. Kurs języka polskiego jako obcego dla
humanistów, Łódź.
– Barbara Bartnicka, Wojciech Jekiel, Marian Jurkowski, Danuta Wasilewska, Krzysztof
Wrocławski (1984): Uczymy się polskiego, Warszawa.
– Wacław Bisko, Stanisław Karolak, Danuta Wasilewska, Stanisław Kryński (1966): Mówimy
po polsku. A beginners’course of Polish, Warszawa.
– Kazimiera Budzianka, Halina Olczak, Elżbieta Wróblewska (1974): Język polski dla cudzoziemców. Skrypt dla słuchaczy Studium Języka Polskiego dla Cudzoziemców, Łódź.
– Joanna Ciechorska (2001): Ludzie czas, miejsca. Język polski na co dzień, Gdańsk.
– Norbert Damerau (1991): Langenscheidts praktisches Lehrbuch Polnisch, Berlin.
– Ewa Lipińska, Elżbieta Grażyna Dąmbska (2001): Kiedyś wrócisz tu..., wyd. 3, Kraków (wyd.
1, 1997).
– Maria Grala, Wanda Przywarska (1979): Z polskim na co dzień. Cours moyen de langue polonaise pour les francophones, Warszawa.
– Stanisław Karolak, Danuta Wasilewska (1985): Zaczynam mówić po polsku. Polnisch für Anfänger, Warszawa.
– Alina Köttgen (1990): Spotkania. Ein Polnischlehrwerk für Erwachsene. Lehrbuch, München.
– Jan Kulak, Władysław Łaciak, Ignacy Żeleszkiewicz (1963): Język polski (skrypt dla cudzoziemców), Łódź.
– Ewa Lipińska (2003): Z polskim na ty, Kraków.
– Waldemar Martyniuk (1984): Mów do mnie jeszcze. Podręcznik języka polskiego dla średnio
zaawansowanych, Kraków.
– Stanisław Mędak (1997): Chcę mówić po polsku. Polish for the beginners, Warszawa.
– Mieczysław Szymczak (1958): Materiały do lektoratu języka polskiego, cz. 1, Warszawa.
J. Panasiuk: O zmienności stereotypów, [w:] J. Anusiewicz, J. Bartmiński (red.): op. cit., s. 97.
OBLICZA.indb 266
2010-01-27 12:53:50
267
Literatura
Bartmiński J., Panasiuk J. (1993): Stereotypy językowe, [w:] J. Bartmiński (red.): Encyklopedia kultury
polskiej XX wieku, t. 2: Współczesny język polski, Wrocław.
Anusiewicz J., Bartmiński J. (red.) (1998): „Języka a Kultura” 12: Stereotyp jako przedmiot lingwistyki.
Teoria, metodologia, analizy empiryczne, Wrocław.
Mirga, A. (1984): Stereotyp jako model „prawdziwego swojego” i „obcego”. Próba konstrukcji teoretycznej
zjawiska stereotypu, „Zeszyty Naukowe UJ”, nr DCCXXII, „Prace Etnograficzne”, z. 19.
Nowa encyklopedia powszechna PWN, Warszawa 1997.
Schaff A. (1981): Stereotypy a działanie ludzkie, Warszawa.
OBLICZA.indb 267
2010-01-27 12:53:50

Jakie wizerunki kobiet i mężczyzn są popularyzowane w

Transkrypt

Podobne dokumenty

Artur Osuchowski Magister ekonomii na Prywatnej Wyższej Szkole

Regulamin promocji Oryginalnej Duriskiej Chemii

Raport bieżący nr 146/2013

CIECH Nieruchomości SA 00-684 Warszawa, ul. Wspólna 62 tel