Publikacja darmowa - pobierz - Stowarzyszenie Notariuszy RP
Transkrypt
Publikacja darmowa - pobierz - Stowarzyszenie Notariuszy RP
Tomasz Sadowski Katowice Odpowiedzialność cywilna notariusza Rozdział I Status notariusza 1. Okres międzywojenny Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej pojawiła się konieczność ustanowienia aktów prawnych, które zastąpiłyby obowiązujące do tej pory ustawodawstwo zaborców. Jednym z aktów, którego istnienie było niezbędne dla właściwego funkcjonowania całego systemu prawnego nowego państwa było prawo o notariacie. Pierwsze polskie prawo o notariacie 1 weszło w życie dnia 1 stycznia 1934 roku. Art. 1 rozporządzenia określał notariusza jako funkcjonariusza publicznego powołanego do sporządzania dokumentów i aktów, którym strony były obowiązane lub pragnęły nadać znamię wiary publicznej, oraz do spełniania innych czynności zleconych mu przez prawo. Notariusz jako funkcjonariusz publiczny nie był jednak urzędnikiem państwowym, chociaż zgodnie z art. 23 rozporządzenia korzystał on przy wykonywaniu swoich czynności z ochrony prawnej przysługującej urzędnikom państwowym. W konsekwencji tego państwo nie było odpowiedzialne za szkodę wyrządzoną przez notariusza przy dokonywaniu czynności notarialnych. Odpowiedzialność ponosił osobiście notariusz na podstawie art. 43 rozporządzenia. Mimo tego więc, że obo- 1 Rozporządzenie Prezydenta RP z 27 X 1933 - Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 84, 67 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. wiązki, które notariusz „powinien spełniać zgodnie z prawem i sumieniem" 2 miały charakter publicznoprawny, to mogły z nich powstać roszczenia o charakterze prywatnoprawnym3. Notariusza mianował i zwalnił minister sprawiedliwości. Zgodnie z rozporządzeniem mógł nim zostać mianowany tylko ten, kto posiadał obywatelstwo polskie i korzystał w pełni z praw obywatelskich i cywilnych, był nieskazitelnego charakteru, miał ukończone trzydzieści lat, władał językiem polskim w mowie i piśmie, ukończył studia prawnicze z wymaganymi w Polsce egzaminami, odbył aplikację notarialną oraz zdał egzamin notarialny. Od aplikacji i egzaminu notarialnego zwolnione były osoby, które piastowały stanowisko sędziego lub prokuratora co najmniej przez pięć lat. Przy czym chodziło o okres czynnego sprawowania owych funkcji. Do okresu tego nie wliczano czasu pozostawania asesorem. Rozporządzenie ponadto przewidywało, że w wyjątkowych przypadkach notariuszem mogła być mianowana osoba, która ze względu na kwalifikacje i działalność w służbie publicznej dawała rękojmię należytego wykonywania obowiązków notariusza. Osoba ta był jednak obowiązana zdać uprzednio egzamin notarialny, a przed jej mianowaniem należało jeszcze uzyskać zgodę prezesa Rady Ministrów. Notariuszem mógł więc być mianowany, po uprzednim złożeniu egzaminu, np. adwokat lub osoba, która parała się służbą referendarską w Generalnej Prokuratorii Rzeczypospolitej. Zdanie egzaminów było również wymagane od profesorów prawa, chociaż mogli oni zostać adwokatami bez egzaminu adwokackiego i aplikacji na podstawie prawa o ustroju adwokatury lub sędziami bez aplikacji sądowej i egzaminu na podstawie prawa o ustroju sądów powszechnych4. Notariuszowi nie wolno było zajmować żadnego urzędu państwowego z wyjątkiem stanowisk profesora, docenta i lektora uczelni wyższej, jednakże pod warunkiem, aby piastowanie wyżej wymienionych stanowisk nie przeszkadzało mu w pełnieniu urzędowych obowiązków. Nie mógł on także podejmować żadnych zajęć ubocznych, które narażałyby na szwank 2 3 4 Artykuł 13 rozporządzenia Prezydenta RP z 27 X 1933 r. - Prawo o notariacie. M. Allerhand, Prawo o notariacie - komentarz, Lwów 1934, s. 14 i n. M Allerhand, Prawo o notariacie - komentarz, Lwów 1934, s. 27. 68 Odpowiedzialność cywilna notariusza powagę lub godność jego urzędu albo utrudniałyby pełnienie nałożonych nań obowiązków. W wypadku wybrania notariusza na posła lub senatora, otrzymywał on od prezesa sądu apelacyjnego urlop na czas trwania mandatu. Jak więc widać, notariusz zajmował w II Rzeczypospolitej szczególną pozycję, której wykonywanie w dużej mierze zależało od przestrzegania wielu ustawowych warunków. 2. Sytuacja w latach 1950-1980 Ustawa z dnia 25 maja 1951 r. - Prawo o notariacie 5 diametralnie zmieniła ustrój polskiego notariatu. Stał się on organem państwowym dostosowanym do socjalistycznego ustroju państwowego. W miejsce, funkcjonujących na podstawie prawa o notariacie z 1933 roku, prywatnych kancelarii notarialnych utworzono państwowe biura notarialne. Do nich też, a nie do notariusza, jak to było pod rządami rozporządzenia z 1933 roku, należało według art. 1 ustawy sporządzanie aktów, którym strony były obowiązane lub chciały nadać formę notarialną, uwierzytelnianie i poświadczanie dokumentów oraz dokonywanie innych czynności zleconych przez prawo. Notariusz stracił przymiot funkcjonariusza publicznego i stał się pracownikiem zatrudnionym w państwowym biurze notarialnym. Konsekwencją takiego uregulowania była odpowiedzialność Skarbu Państwa, na podstawie kodeksu cywilnego, za szkodę wyrządzona przez notariusza przy dokonywaniu czynności notarialnej. Notariusz został zobowiązany wiernie służyć Polsce Ludowej, czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i interesów instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz innych podmiotów gospodarki uspołecznionej, a w postępowaniu swym kierować się zasadami godności, uczciwości i sprawiedliwości społecznej. Taka regulacja powodowała, że notariusz był zmuszony uwzględniać w pierwszym rzędzie interesy państwa, co niejednokrotnie oznaczało kierowanie się względami politycznymi i ideologicznymi podczas wykonywania swych obowiązków. Notariusza mianował, przenosił na inne stanowisko oraz zwalniał minister sprawiedliwo5 Ustawa z 25 V 1951 r. - Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 36, poz. 27. 69 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. ści. Zgodnie z art. 11 § 1 ustawy na stanowisko notariusza mogły zostać mianowane osoby, które dawały rękojmię należytego wykonywania obowiązków notariusza w Polsce Ludowej, posiadały obywatelstwo polskie i korzystał w pełni z praw publicznych i obywatelskich praw honorowych oraz miały pełną zdolność do czynności prawnych, były nieskazitelnego charakteru, ukończyły wyższe studia prawnicze, a także złożyły egzamin notarialny. Ustawa z 1951 roku w znacznym stopniu rozszerzyła (w stosunku do prawa o notariacie z 1933 roku) krąg osób, które nie musiały składać egzaminu notarialnego. Oprócz sędziów i prokuratorów zwolnieni od tego wymogu zostali profesorowie i docenci nauk prawniczych w polskich państwowych szkołach wyższych (a więc np. profesor z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego takiego przywileju nie posiadał), osoby posiadające kwalifikacje wymagane do wpisu na listę adwokatów, pracownicy organów zastępstwa prawnego, którzy pozostawali w służbie referendarskiej, osoby, które posiadały kwalifikacje sędziowskie i zajmowały stanowiska prezesa, wiceprezesa lub radcy do spraw orzecznictwa w państwowych komisjach arbitrażowych, osoby, które pozostawały w służbie referendarskiej na stanowiskach związanych z pracami ustawodawczymi w biurach (departamentach, wydziałach) prawnych państwowych władz naczelnych6. Należy również zwrócić uwagę, iż ustawa nie przewidywała żadnych kryteriów czasowych co do pełnienia wyżej wymienionych funkcji. Fakt stania się notariusza urzędnikiem państwowym pociągał za sobą dalekosiężne skutki. Przede wszystkim wpłynął na ograniczenie bezstronności notariatu, która była jego zasadniczym fundamentem odróżniającym go od innych wolnych zawodów prawniczych. 3. Zmiany ustroju polskiego notariatu w latach osiemdziesiątych Lata 80-te to okres wielu przeobrażeń w polskim ustawodawstwie, przeobrażeń, które objęły również notariat. Roboczy pro6 Artykuł 13 ustawy z 25 V 1951 r. - Prawo o notariacie. 70 Odpowiedzialność cywilna notariusza jekt ustawy, dotyczący zmiany ustawy z 1951 roku - Prawo o notariacie, powstał już w październiku 1982 roku7. Projekty (zwłaszcza te ostatnie z 1988 i 1989 roku) zajęły się w dużej mierze problemem zapewnienia rzetelnej obsługi prawnej osobom fizycznym i prawnym poprzez usprawnienie funkcjonowania notariatu. Nie wolno nam bowiem zapomnieć, że koniec lat 80-tych to czas tworzenia nowych podmiotów gospodarczych, m.in. spółek z udziałem kapitału zagranicznego, to czas zmierzania w stronę gospodarki wolnorynkowej. Uwzględniając te oraz inne potrzeby, ustawodawca uchwalił dnia 24 maja 1989 roku - Prawo o notariacie 8 uchylające obowiązującą dotychczas ustawę z 1951 roku. Ustawa zezwoliła na tworzenie, obok państwowych biur notarialnych, indywidualnych kancelarii notarialnych. Trzeba zasygnalizować, iż od razu pojawiły się głosy postulujące równoprawne traktowanie obu form funkcjonowania notariatu. Było to spowodowane najprawdopodobniej faktem, że poprzednie projekty prawa o notariacie zakładały, iż indywidualne kancelarie notarialne będą tylko jednostkami uzupełniającymi państwowych biur notarialnych9. Zgodnie z brzmieniem art. 1 § 1 ustawy, dokonywanie czynności notarialnych należało do notariusza prowadzącego indywidualną kancelarię notarialną. Dokonując czynności notarialnych notariusz działał jako osoba zaufania publicznego (art. 1 § 2). Jak więc widać, ustawa wzmocniła pozycję notariusza, wyposażając go w przymiot osoby zaufania publicznego, czego konsekwencją było nadanie charakteru dokumentu urzędowego czynnościom notarialnym dokonywanym przez niego w formie dokumentu, zgodnie z prawem. Notariusz nadal jednak pozostawał pracownikiem państwowym, chociaż nie zostało to expressis verbis w ustawie wyrażone. Można o tym wnioskować z art. 9 ustawy nakazującego przepisy dotyczące państwowych biur notarialnych stosować odpowiednio do indywidualnych kancelarii notarialnych, oraz z art. 5 § 4 ustawy, według którego funkcję kierownika zakładu pracy dla notariusza prowadzącego indywidualną kancelarię notarialną miał sprawować 7 8 9 A. Oleszko, Nowe prawa o notariacie, „Państwo i Prawo" 1989, nr 12, s. 49 i n. Ustawa z 24 V 1989 r. - Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 33, poz. 176. A. Oleszko, Nowe prawo o notariacie, „Państwo i Prawo" 1989, nr 12, s. 50. 71 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. prezes sądu wojewódzkiego, w którego okręgu kancelaria miała swoją siedzibę. Ustawa z 1989 r. rozszerzała w stosunku do prawa o notariacie z 1951 roku katalog wymogów, jakie powinien spełniać kandydat na notariusza. Oprócz posiadania obywatelstwa polskiego i korzystania z pełni praw cywilnych, ukończenia wyższych studiów prawniczych, złożenia egzaminu notarialnego, posiadania nieskazitelnego charakteru oraz dawania rękojmi należytego wykonywania obowiązków notariusza, koniecznym również było odbycie aplikacji notarialnej, pozostawanie w charakterze asesora notarialnego co najmniej rok oraz ukończenie 26 lat. Wymogi dotyczące odbycia aplikacji notarialnej, złożenia egzaminu notarialnego oraz pozostawania w charakterze asesora notarialnego nie dotyczył profesorów i docentów nauk prawnych w polskich szkołach wyższych, sędziów i prokuratorów, asesorów sądowych, którzy orzekali w sprawach z zakresu prawa cywilnego co najmniej przez okres roku, adwokatów i radców prawnych, którzy wykonywali ten zawód co najmniej trzy lata (art. 12). Analizując prawo o notariacie z 1989 roku, można zauważyć, że jest ono swoistą mieszanką rozwiązań obowiązujących na podstawie ustawy z 1951 roku i tych, z którymi mieliśmy do czynienia w prawie o notariacie z 1933 roku. Niewątpliwie jej dużym plusem było wzmocnienie pozygi notariusza poprzez określenie go mianem osoby zaufania publicznego. 4. Obecnie obowiązujące przepisy dotyczące pozycji notariusza Ustawa z 24 maja 1989 roku - prawo o notariacie, „zawierała wiele niejasności, niedopowiedzeń i odesłań do przepisów wykonawczych w oczekiwaniu - jak się wydaje - na dalszy rozwój sytuacji w kraju" 10 . Koniecznością stało się więc uchwalenie nowej ustawy, która byłaby dopasowana do nowych realiów ustrojowych w naszym kraju. Dnia 14 lutego 1991 roku zostało uchwalone obecnie obowiązujące prawo o notariacie11. Na jego podstawie na10 11 B. "tyniecki, Nowe prawo o notariacie, „Przegląd Sądowy" 1991, nr 5/6, s. 24. Ustawa z 14 II 1991 r. - Prawo o notariacie, Dz.U. Nr 22, poz. 91. 72 Odpowiedzialność cywilna notariusza stąpił powrót do koncepcji notariatu z okresu międzywojennego. W miejsce państwowych biur notarialnych ustawa wprowadziła ustrój oparty na prywatnych kancelariach notarialnych, które mogą być prowadzone przez notariuszy jednoosobowo lub w postacie spółki prawa cywilnego. Notariusz został powołany do dokonywania czynności, którym strony są obowiązane lub pragną nadać formę notarialną (art. 1 § 1). W zakresie uprawnień związanych z dokonywaniem czynności notarialnych notariusz działa jako osoba zaufania publicznego, korzystając z ochrony przysługującej funkcjonariuszom publicznym. Z art. 1 § 1 ustawy wynika, że notariusz korzysta z ochrony prawnej przysługującej funkcjonariuszom publicznym tylko i wyłącznie przy dokonywaniu czynności notarialnych, nie jest więc on funkcjonariuszem publicznym. Taka regulacja powoduje, że będziemy mieli do czynienia z innym, niż w przypadku funkcjonariuszy publicznych, zakresem odpowiedzialności notariusza za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu swych obowiązków. Nie będzie to odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie art. 417 k.c., lecz odpowiedzialność osobista notariusza na podstawie art. 49 ustawy, zawierającego odesłanie do przepisów kodeksu cywilnego12. W przypadku prowadzenia kancelarii notarialnej w formie spółki cywilnej, każdy z notariuszy dokonuje czynności notarialnych we własnym imieniu i ponosi odpowiedzialność za czynności przez siebie dokonane (art. 4 § 3 ustawy). Notariusza powołuje na czas nieokreślony i wyznacza siedzibę jego kancelarii minister sprawiedliwości, na wniosek osoby zainteresowanej, po zasięgnięciu opinii rady właściwej izby notarialnej. Notariuszem może zostać osoba, która: posiada obywatelstwo polskie i korzysta w pełni z praw obywatelskich i cywilnych, jest nieskazitelnego charakteru, ukończyła wyższe studia prawnicze, odbyła aplikację notarialną, złożyła egzamin notarialny, pracowała w charakterze asesora notarialnego co najmniej dwa lata, ukończyła 26 lat. Jak widać, jest to właściwie powtórzenie art. 11 ustawy z 24 maja 1989 roku - Prawo 12 B. Tymecki, Nowe prawo o notariacie, „Przegląd Sądowy" 1991, nr 5/6, s. 28. 73 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. o notariacie, z tą tylko różnicą, że pominięto punkt o rękojmi należytego wykonywania obowiązków notariusza oraz wydłużono okres pracy w charakterze asesora notarialnego do 2 lat. Wymagania obejmujące: odbycie aplikacji notarialnej, złożenie egzaminu notarialnego, pracę w charakterze asesora notarialnego nie dotyczą profesorów i doktorów habilitowanych nauk prawnych oraz sędziów, prokuratorów, adwokatów i radców prawnych, którzy wykonywali ten zawód co najmniej trzy lata. Gwoli przypomnienia należy dodać, iż prawo o notariacie z 1989 roku wymóg wykonywania zawodu przez co najmniej 3 lata przewidywało tylko dla radców prawnych i adwokatów. Konkludując należy, niestety, stwierdzić, że mimo nawiązania w znacznym stopniu do regulacji przedwojennej, obecnie obowiązujące prawo o notariacie nie obejmuje wszystkich istotnych kwestii związanych z pozycją notariusza i ustrojem notariatu. Rozdział II Odpowiedzialność ex contractu 1. Rodzaj stosunku prawnego łączącego notariusza ze s t r o n ą czynności notarialnej Ustawa z 1991 roku - Prawo o notariacie reguluje odpowiedzialność notariusza w art. 49, który stanowi: „Notariusz ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym z uwzględnieniem szczególnej staranności, do jakiej jest obowiązany przy wykonywaniu czynności". Przepis jest bardzo lakoniczny i nie określa w ogóle odpowiedzialności notariusza za szkodę wyrządzoną przez jego zastępcę lub przez osoby z personelu kancelarii, jak miało to miejsce w prawie o notariacie z 1933 roku 13 . Ustawa nie precyzuje również, który z dwóch znanych polskiemu prawu cywilnemu reżimów odpowiedzialności należy uwzględnić w wypadku wyrządzenia szkody przez notariusza. Zakładając, że od13 Artykuł 43 rozporządzenia Prezydenta RP z 27 X 1933 r. - Prawo o notariacie. 74 Odpowiedzialność cywilna notariusza powiedzialność notariusza kształtuje się według reżimu ex contractu, należy sięgnąć do art. 471 i n. k.c. Tak więc notariusz jest odpowiedzialny za szkodę w wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Podstawą stosunku zobowiązującego łączącego notariusza ze stroną czynności notarialnej jest umowa Prawo o notariacie milczy na temat takiej umowy oraz jej treści. Jedynym wyjątkiem jest art. 5 ustawy - Prawo o notariacie, który dotyczy umownego określenia wysokości wynagrodzenia, jakie notariusz pobiera za dokonanie czynności notarialnej. Należy także zwrócić uwagę na art. 1 ustawy, zgodnie z którym notariusz jest powołany do dokonywania czynności notarialnych, to jest czynności, którym strony są obowiązane nadać formę notarialną pod rygorem nieważności czynności. Można do nich zaliczyć między innymi umowę zobowiązującą do przeniesienia własności nieruchomości, umowę przenoszącą własność nieruchomości (art. 158 k.c.), umowę przenoszącą użytkowanie wieczyste (art. 237 k.c.) oraz inne umowy. Notariusz jest również powołany do dokonywania czynności notarialnych także w wypadku, gdy strony pragną nadać czynności prawnej formę aktu notarialnego bez istnienia ustawowego przymusu. Można więc przyjąć, że dokonując czynności notarialnych notariusz działa jako organ obsługi prawnej 14 , bowiem świadczy on przecież swojego rodzaju usługi. Stosunek zobowiązaniowy pomiędzy stroną notariuszem jest zatem stosunkiem o świadczenie usług. Treść umowy kształtującej ów stosunek prawny musi zawierać określenie rodzaju czynności notarialnej, której dokonania żąda klient kancelarii notarialnej. Katalog czynności notarialnych zawiera art. 79 pr. o not. Katalog ten nie jest katalogiem zamkniętym, bowiem według art. 79 pkt 9 notariusz sporządza również inne czynności wynikające z odrębnych przepisów. Umowa powinna także określać wynagrodzenie notariusza za dokonanie czynności notarialnej, ustalone na podstawie taksy notarialnej 15 . Konieczne jest również oznaczenie terminu wykonania zobowią14 15 Z. Basak, Z zagadnień odpowiedzialności cywilnej notariuszy, „Rejent" 1992, nr 7/8, s. 44. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 IV 1991 r., Dz.U. Nr 33, poz. 146. 75 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. zania przez notariusza, czyli terminu dokonania czynności notarialnej. 2. Przesłanki odpowiedzialności notariusza Aby można było mówić o odpowiedzialności notariusza, strona czynności notarialnej musi ponieść szkodę w znaczeniu uszczerbku majątkowego. Szkoda będzie obejmowała zarówno damnum emergens, jak i lucrum cessans. Musi być ona wyrządzona w wyniku niedokonania lub nienależytego dokonania czynności notarialnej przez notariusza jako dłużnika. Między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez notariusza a powstałą szkodą musi istnieć związek przyczynowy. Notariusz jest obowiązany do naprawienia szkody jedynie wówczas, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie czynności notarialnej jest następstwem okoliczności, za które ponosi winę. Co do winy notariusza wydaje się, że w większości przypadków będziemy mieli do czynienia z niedbalstwem, chociaż nie należy wyłączać możliwości winy umyślnej. Według art. 472 k.c. niedbalstwo dłużnika polega na niezachowaniu należytej staranności, do jakiej był on obowiązany przy dokonywaniu określonych czynności prawnych. Z kolei art. 49 ustawy - Prawo o notariacie mówi o szczególnej staranności, do jakiej jest notariusz obowiązany przy dokonywaniu czynności notarialnych. Staranność należytą określa się jako staranność ogólnie wymaganą w stosunkach danego rodzaju (art. 355 § 1 k.c.). Zależnie od rodzaju stosunków mamy do czynienia z różnymi odmianami staranności. W przypadku notariusza mamy do czynienia z jedną z odmian tak zwanej staranności zawodowej16. Staranność zawodowa nie jest „podwyższeniem", „stopniowaniem" staranności należytej. Jest to po prostu inny rodzaj staranności należytej. Odróżnia ją nie stopień pilności, który jest zawsze taki sam, ale odmienna jakość", ,.fachowość". Chodzi tu o dostosowanie staranności do określonej czynności, w tym wypadku do czynności notarialnej oraz dostosowanie staranności do podmio16 M. Sośniak, Należyta staranność, Katowice 1980, s. 186 i n. 76 Odpowiedzialność cywilna notariusza tu, od którego się jej wymaga, w naszym wypadku do notariusza. Tak więc staranność, która jest wymagana od notariusza, jest również starannością należytą, ale w odniesieniu do grupy zawodowej notariuszy. Tylko oni bowiem zostali zostali powołani do dokonywania szczególnego rodzaju czynności, jakimi są czynności notarialne. Niezachowanie przez notariusza staranności, o której mowa, skutkuje jego odpowiedzialność odszkodowawczą wobec strony, która poniosła szkodę w wyniku zawinionego zachowania się notariusza. 3. Obowiązki notariusza Obowiązki notariusza związane z dokonywaniem czynności notarialnych określa art. 80 pr. o not. Jeżeli strona poniesie szkodę w wyniku ich naruszenia przez notariusza przy dokonywaniu czynności notarialnej, będzie on ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą. Według art. 80 § 1 akty i dokumenty powinny być sporządzone przez notariusza w sposób zrozumiały i przejrzysty. Z kolei art. 80 § 2 stanowi, że przy dokonywaniu czynności notarialnych notariusz jest obowiązany czuwać nad należytym zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność ta może powodować skutki prawne. Art. 80 § 3 nakłada natomiast na notariusza obowiązek udzielania stronom niezbędnych wyjaśnień dotyczących dokonywanej czynności notarialnej. Art. 80 § 1 nie nastręcza żadnych kłopotów interpretacyjnych. Jest bowiem oczywiste, że akty i dokumenty powinny być zrozumiałe i przejrzyste również dla strony czynności notarialnej, nie tylko dla notariusza, który jest przecież fachowcem. Trudności pojawiają się przy interpretacji art. 80 § 2, w którym ustawodawca użył zwrotu „słuszny interes stron oraz innych osób", nie precyzując go bliżej. Można zatem przyjąć, że od notariusza będzie zależało, co w konkretnym przypadku uzna za słuszny interes strony lub innych osób. Zabezpieczenie praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność notarialna może powodować skutki prawne, przejawia się w starannym zapoznaniu się ze sprawą, gdyż może się zdarzyć, iż z całokształtu wiadomości dostępnych notariuszowi wynika, że dokonana czynność godziłaby w strony 77 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. lub osoby trzecie, np. zmierzałaby do pokrzywdzenia wierzycieli17. W takim przypadku notariusz jest obowiązany odmówić dokonania czynności notarialnej. Art. 80 § 3 jest najmniej przejrzysty. To, jakie wyjaśnienia notariusz uważa za niezbędne, zależy według mnie od całokształtu okoliczności dotyczących danej konkretnej sprawy. Czy będą to wyjaśnienia dotyczące tylko i wyłącznie sfery prawnej czynności notarialnej, czy też poza nią wykraczające? To zależy od każdego konkretnego przypadku. Mogą się również pojawić sytuacja gdy niemożliwym będzie oddzielenie wyjaśnień dotyczących sfery prawnej od wyjaśnień dotyczącej sfery gospodarczej danej czynności. Jednakże zawsze mamy tu do czynienia tylko z wyjaśnieniami pozostającymi w związku z dokonywaną czynnością notarialną, a nie z poradami poza nią wykraczającymi. Gdyby strona poniosła szkodę stosując się do rad notariusza nie związanych z dokonywaną czynnością notarialną, notariusz nie byłby zobowiązany do jej naprawienia. Pragnę też, w związku z omawianym zagadnieniem, zwrócić uwagę na art. 19 § 2 pr. o not., który zakazuje notariuszowi zajmować się doradztwem w interesach. Tak więc w sytuacji, gdy klient kancelarii zgłasza się do notariusza po poradę nie związaną z daną czynnością notarialną, notariusz nie tylko nie musi porady udzielać, ale właściwie nie wolno mu tego robić, gdyż byłoby to sprzeczne z ustawą - Prawo o notariacie. W przedwojennej doktrynie pojawiły się dwa przeciwstawne poglądy na temat udzielania stronie czynności notarialnej wyjaśnień przez notariusza. Według pierwszego z nich notariusz powinien traktować interes każdej ze stron tak jak gdyby był to jego własny interes i patrząc poprzez pryzmat własnego interesu powinien udzielać klientowi wszystkich wyjaśnień dotyczących danej czynności notarialnej. Mimo że prawo o notariacie z 1933 roku w art. 83 § 2 mówiło tylko o wyjaśnieniach dotyczącym strony prawnej aktu, postulowano, aby w pewnych przypadkach udzielać wyjaśnień dotyczących sfery gospodarczej czynności, która w wielu sytuacjach jest nierozerwalnie związana ze sferą prawną, np. 17 Z. Basak, Z zagadnień odpowiedzialności cywilnej notariuszy, „Rejent" 1992, nr 7/8, s. 46. 78 Odpowiedzialność cywilna notariusza informować o kursach walut. Notariusz byłby zatem odpowiedzialny wobec strony za szkodę powstałą w wyniku nieudzielenia wszystkich koniecznych wyjaśnień 18 . Według innych zapatrywań notariusz jest obowiązany tylko i wyłącznie do udzielania wyjaśnień dotyczących strony prawnej czynności. Zatem strona, która pragnęła uzyskać informacje gospodarcze, powinna zwrócić się z tym do odpowiednich ekspertów, a nie do notariusza 19 . 4. Odpowiedzialność notariusza za osoby zatrudnione przez niego w kancelarii notarialnej Notariusz ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną stronie czynności notarialnej przez swego zastępcę, na podstawie art. 474 k.c. Jest to więc odpowiedzialność z tytułu ryzyka. Odpowiadając za zawinione zachowanie swego zastępcy notariusz nie może, powołując się na jego niższe kwalifikacje, postulować, aby miara staranności stosowana do zastępcy była łagodniejsza. Strona czynności notarialnej nie może bowiem ponosić uszczerbku majątkowego tylko dlatego, że notariusz nie dokonał czynności notarialnej osobiście. Należy jednak podkreślić, że nie zawsze notariusz będzie ponosił odpowiedzialność za zawinione zachowanie swego zastępcy, na podstawie art. 474 k.c. W wypadku gdy szkoda zostanie wyrządzona przez zastępcę notariusza wyznaczonego przez prezesa rady właściwej izby notarialnej na mocy art. 21 § 3 ustawy - Prawo o notariacie, lub wyznaczonego przez radę właściwej izby notarialnej na podstawie art. 22, odpowiedzialność ponosi, posiadająca osobowość prawną, izba notarialna 20 . Notariusz jest również odpowiedzialny wobec strony czynności notarialnej za szkodę, jaką poniosła ona w przypadku sporządzenia aktu lub dokumentu, przy użyciu pieczęci kancela- 18 19 20 K. Żuromski, O obowiązkach i odpowiedzialności notariusza, „Przegląd Notarialny" 1934, nr 21, s. 3. K. Wolny, Odpowiedzialność cywilna notariusza, „Przegląd Notarialny" 1934, nr 7, s. 5. J. Florkowski,, B. Tymecki, Prawo o notariacie z komentarzem, Warszawa 1993, s. 32. 79 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. rii, przez któregokolwiek z personelu kancelarii. Z kolei notariuszowi przysługuje względem winnego roszczenie regresowe. 5. U w a g i d o t y c z ą c e o d p o w i e d z i a l n o ś c i k o n t r a k t o w e j notariusza Odpowiedzialność notariusza ma charakter odpowiedzialności sprawczej 21 , zarówno w przypadku gdy chodzi o naprawienie szkody wyrządzonej przez samego notariusza, jak też gdyby chodzi o naprawienie szkody wyrządzonej przez osoby, za które ponosi on odpowiedzialność. Reguł odpowiedzialności ex contractu nie można zastosować, gdy poszkodowanym jest nie strona czynności notarialnej, ale osoba trzecia nie będąca klientem kancelarii, brak jest bowiem w tym przypadku stosunku zobowiązaniowego łączącego notariusza z ową osobą. Notariusz nie może, w drodze umowy ze stroną, ograniczyć ani wyłączyć swojej odpowiedzialności. Rozdział III Odpowiedzialność ex delicto 1. Odpowiedzialność notariusza za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej Notariusz może wyrządzić szkodę nie tylko bezpośredniemu klientowi kancelarii notarialnej, którym jest strona czynności notarialnej, ale również osobie trzeciej, z którą nie ma żadnego kontaktu. W związku z faktem, że notariusza nie łączy się z osobą trzecią stosunek zobowiązaniowy, jego odpowiedzialność, w wypadku wyrządzenia przez niego szkody, kształtuje się na podstawie art. 415 k.c., który stanowi: „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia". Art. 1 ustawy - Prawo o notariacie nakłada na notariusza powinność dokonywania czynności notarialnych. Jeżeli więc osoba trzecia poniesie szkodę w wyniku niedokonania lub niewłaściwego dokonania czynności notarialnej przez notariusza, owe niedokonanie 21 W. Warkalło, Odpowiedzialność odszkodowawcza, Warszawa 1962, s. 62 i n. 80 Odpowiedzialność cywilna notariusza lub niewłaściwe dokonanie czynności notarialnej będzie uznane za czyn niedozwolony w rozumieniu art. 415 k.c. 2. Przesłanki odpowiedzialności notariusza Osoba trzecia musi ponieść szkodę w wyniku zawinionego działania lub zaniechania notariusza. Szkoda obejmuje zarówno damnum emergens, jak i lucrum cessans. Między szkodą a działaniem lub zaniechaniem notariusza musi istnieć związek przyczynowy. Koniecznym, jest aby działanie lub zaniechanie notariusza nosiło znamiona winy. Postępowanie notariusza musi być bezprawne, czyli sprzeczne z ustawą - Prawo o notariacie. Według art. 415 k.c. do powstania odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym wystarcza dopuszczenie się nawet lekkiego niedbalstwa. Aby mówić o dopuszczeniu się przez notariusza niedbalstwa, należy zwrócić uwagę na staranność, do jakiej jest on obowiązany. Zgodnie z art. 49 pr. o not., notariusz jest obowiązany do zachowania szczególnej staranności przy wykonywaniu czynności notarialnych. Jak już była o tym mowa w rozdziale II, w przypadku notariusza mamy do czynienia z jedną z odmian tak zwanej czynności zawodowej. Jeżeli oceniamy zachowanie notariusza, koniecznym jest przyrównanie jego postępowania do postępowania abstrakcyjnego wzorca należącego do grupy zawodowej notariuszy, porównanie zachowania konkretnego notariusza z zachowaniem abstrakcyjnego notariusza wyposażonego w przeciętne cechy, uważane za właściwe dla notariuszy. Dzięki takiemu porównaniu można stwierdzić, czy postępowanie konkretnego notariusza odznaczało się wymaganą szczególną starannością, czy też zachodzi jej brak. Notariusz może się ekskulpować, czyli zwolnić od obowiązku odszkodowawczego, jeżeli wykaże, że nie ponosi winy. 3. Obowiązki notariusza Oprócz wspomnianego już kilkakrotnie art. 1 ustawy — Prawo o notariacie, szczególne ważne obowiązki nakłada na notariusza art. 80. Pragnę zwrócić uwagę na § 2 tegoż artykułu, w którym jest mo- 81 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. wa o obowiązku czuwania notariusza nad zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, dla których czynność notarialna może powodować skutki prawne. Ustawodawca, wymieniając expressis verbis „inne osoby" jako podmioty, których prawa i interesy wymagają zabezpieczenia, zdawał sobie sprawę, że wśród czynności notarialnych dużą grupę stanowią takie, które powodują skutki dla innych, oprócz stron czynności notarialnej, osób, np. dla wierzycieli czy też spadkobierców. Notariusz w każdej konkretnej sprawie powinien ustalić, jaki jest rzeczywisty zamiar stron i czy zdają sobie one sprawę ze skutków prawnych, które wywrze dokumentowaną czynność prawna. Powinien ustalić, czy czynność ta nie zmierza do pokrzywdzenia osób trzecich. Brak staranności notariusza w tym wypadku może skutkować jego odpowiedzialność odszkodowawczą. Trzeba przy tym podkreślić, że absolutnie niedopuszczalne jest preferowanie przez notariusza interesów jednych osób, przy jednoczesnym pokrzywdzeniu drugich. Notariusz musi być zawsze bezstronny przy dokonywaniu czynności notarialnej. Jak słusznie zauważył A. Oleszko, notariusz, czyniąc zadość obowiązkowi czuwania nad zabezpieczeniem praw i słusznych interesów stron oraz innych osób, powinien bardzo dokładnie przeanalizować dokumenty, które sta.nowią przesłankę zawarcia różnego rodzaju umów, ujmowanych następnie w formie aktu notarialnego22. Należy również zapoznać się z art. 81 pr. o not., który nakłada na notariusza obowiązek odmowy dokonania czynności notarialnej sprzecznej z prawem. Jeżeli zatem notariusz dokonałby, wbrew art. 81, czynności notarialnej sprzecznej z prawem, a osoba w wyniku tego poniosłaby szkodę, wówczas będzie on ponosił odpowiedzialność na podstawie art. 415 k.c. Art. 81 jest jednakże węższy niż jego odpowiednik art. 64 w pr. o not. z 1933 roku, który oprócz czynności sprzecznych z prawem zakazywał również dokonywania czynności notarialnych sprzeciwiających się porządkowi publicznemu lub dobrym obyczajom. 22 A. Oleszko, Podstawy i przesłanki odpowiedzialności cywilnej notariusza, „Rejent" 1992, nr 7/8, s. 36. 82 Odpowiedzialność cywilna notariusza 4. Odpowiedzialność notariusza za szkodę powstałą w wyniku odmowy dokonania czynności notarialnej Art. 49 ustawy - Prawo o notariacie dotyczy odpowiedzialności, jaką ponosi notariusz za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu czynności notarialnych. Z treści artykułu wynika więc, że w sytuacji gdy strona czynności notarialnej lub osoba trzecia poniosła szkodę w wyniku odmowy dokonania czynności notarialnej, podstawą odpowiedzialności notariusza będzie nie art. 49, ale bezpośrednio art. 415 k.c. Jak widać, art. 49 nie jest jedyną podstawą odpowiedzialności notariusza. Odpowiada on również na podstawie przepisów kodeksu cywilnego dotyczących czynów niedozwolonych. Podobny pogląd ukształtował się w doktrynie przedwojennej 23 , słusznie bowiem zauważył K. Wolny, że: „artykuł 4324 obostrzą odpowiedzialność cywilną notariusza, ale nie można przypuszczać, że prawodawca chciał notariusza zwolnić od odpowiedzialności, którą ponosi każdy obywatel". Notariusz może odmówić dokonania czynności notarialnej tylko wtedy, gdy jest ona sprzeczna z prawem (art. 81 ustawy), lub jeżeli naruszałaby zakazy z art. 84 i art. 86 pr. o not. Jeżeli czynność notarialna nie jest sprzeczna z prawem oraz nie podlega zakazom z art. 84 i art. 86, wówczas notariusz jest obowiązany do jej dokonania. Obowiązek ten wynika z art. 1 i art. 91 pr. o not. Odmowa dokonania czynności notarialnej jest czynem niedozwolonym w rozumieniu art. 415 k.c. 5. Odpowiedzialność notariusz za zastępcą oraz inne osoby zatrudnione w kancelarii notarialnej Art. 430 k.c. stanowi: „Kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby, przy wykonywaniu powierzonej jej czynności". Zgodnie z 23 24 K. Wolny, Odpowiedzialność cywilna notariusza, „Przegląd Notarialny" 1934, nr 7, s. 6. Artykuł 43 rozporządzenia Prezydenta RP z 27 X 1933 r. - Prawo o notariacie. 83 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. tym artykułem odpowiedzialność notariusza jako zwierzchnika powstanie w przypadku, gdy asesor notarialny powołany do dokonywania czynności notarialnych w zastępstwie notariusza wyrządzi osobie trzeciej szkodę w wyniku własnego, zawinionego zachowania. Przesłanką odpowiedzialności notariusza za szkodę wyrządzoną przez jego zastępcę, na podstawie art. 430 k.c., jest wina zastępcy jako podwładnego. Notariusz wraz z zastępcą będą odpowiadali za wyrządzoną szkodę solidarnie na podstawie art. 441 § 1 k.c. Z kolei notariusz, na mocy art. 441 § 3 k.c., jako odpowiedzialny za szkodę mimo braku własnej winy, będzie posiadał roszczenie regresowe wobec swego zastępcy, o ile szkoda powstanie z winy tego ostatniego. Notariusz może się eskulpować, jeżeli udowodni, że jego zastępca nie ponosi winy. Odpowiedzialność notariusza za jego zastępcę na podstawie art. 430 k.c. ma miejsce jedynie w sytuacjach, gdy notariusz wyznaczy zastępcę na podstawie art. 21 § 1 i § 2 pr. o not. W przypadku bowiem, gdy zastępcę notariusza wyznaczy, na mocy art. 21 § 3, prezes rady właściwej izby notarialnej, lub zastępcę wyznaczy, zgodnie z art. 22, rada właściwej izby notarialnej, podmiotem odpowiedzialnym jest, posiadająca osobowość prawną, izba notarialna. W doktrynie przedwojennej ukształtował się pogląd odmienny, według którego notariusz odpowiadał solidarnie ze swym zastępcą za szkodę wyrządzoną przez tego ostatniego również w przypadku wyznaczenia zastępcy notariusza przez prezesa sądu okręgowego na mocy art. 20 § 3 pr. o not. z 1933 roku 25 . Z kolei podnoszono, że notariusz nie odpowiada za zastępcę wyznaczonego przez prezesa sądu apelacyjnego na podstawie art. 21 § 1 pr. o not. z 1933 roku, gdyż ten dokonuje czynności notarialnych na swój rachunek, zgodnie z art. 21 § 2 rozporządzenia26. Brak jasnego i dokładnego uregulowania odpowiedzialności notariusza za swego zastępcę w obecnie obowiązującej ustawie - Prawo o notariacie, powoduje, że kwestia ta jest bardzo dyskusyjna i skomplikowana. Brak jest także uregulowania dotyczącego odpowiedzialności notariusza w sytuacji, gdy szkodę wyrządziła osoba z personelu kan26 27 M. Allerhand, Prawo o notariacie - komentarz, Lwów 1934, s. 74. M. Allerhand, Prawo o notariacie - komentarz, Lwów 1934, s, 73. 84 Odpowiedzialność cywilna notariusza celarii, dokonując czynności notarialnej z użyciem pieczęci kancelarii. Moim zdaniem, notariusz jest obowiązany do naprawienia szkody na podstawie art. 415 k.c., a nie art. 430, ponieważ o ile może on powierzyć dokonanie czynności notarialnej asesorowi notarialnemu, o tyle nie będzie się posiłkował np. sekretarką. Po drugie, chodzi tu o użycie pieczęci notariusza poza jego plecami, bez jego wiedzy i zgody, zatem nie można tu w ogóle mówić o dawaniu przez notariusza wskazówek przy dokonywaniu czynności notarialnej przez osoby z personelu. Roszczenie ulega przedawnieniu z upływem lat trzech (art. 442 k.c.). 85