BIBLIA - BÓG I CZŁOWIEK W JEDNYM DZIELE Pismo Święte nie

Materiały do egzaminu z Biblistyki – Dekanalna Szkoła Ministranta Słowa Bożego Dekanatu Rabka2015/2016
BIBLIA - BÓG I CZŁOWIEK W JEDNYM DZIELE
Pismo Święte nie jest reporterską kroniką wydarzeo. Jest refleksją wiary nad wydarzeniami
historycznymi, teologią historii, odczytaniem obecności i działania Boga w historii.
Zanim słowa Biblii zostały ostatecznie spisane, były opracowywane, redagowane,
aktualizowane, stając się ciągle nowym światłem dla wspólnoty ludu Bożego z jednej strony,
a świadectwem wiary tejże wspólnoty z drugiej.
Zrodzona w łonie wspólnoty
W procesie powstawania Ksiąg Świętych zarówno Starego, jak i Nowego Testamentu,
niezwykle istotną rolę odegrała wspólnota wiary. To w jej łonie powstawały kolejne pisma,
stanowiące z jednej strony świadectwo jej wiary, a z drugiej - podstawę tejże wiary i normę
postępowania. W ramach wspólnoty pobudzał Bóg wszystkich tych, którzy w większym lub
mniejszym stopniu przyczyniali się do zbierania, przekazywania, redagowania, aż do ostatecznego
utrwalenia na piśmie Ksiąg Świętych. Spojrzenie w tym świetle na Biblię każe widzied w niej Księgę
wspólnoty, a wspólnotę pozwala zdefiniowad jako lud Księgi. Oprócz wymiaru wspólnotowego każda
księga ma znamiona swych autorów i redaktorów. Tworzyli oni przekaz pisemny nie tylko w oparciu
o posiadane materiały, stosując przy tym własne kryteria doboru i oceny źródeł czy gatunku
literackiego, ale korzystając z indywidualnych zdolności i założeo przy ostatecznej kompozycji dzieła.
Wszystko to sprawia, iż Słowo Boże - prawdziwe Słowo Boga skierowane do człowieka - zostało
zapisane w szacie ludzkich słów. Bóg, którego nie widad, pozwolił się poznad poprzez objawiające Go
słowa zapisane ludzkim językiem.
Słowo Boga - słowo ludzkie
Historyczny proces powstawania Pisma Świętego oraz rola wspólnoty wiary, a także udział
twórczej inteligencji człowieka nie tłumaczy do kooca faktu powstania Pisma Świętego czy raczej
fenomenu, jakim jest ono samo w sobie. Całym tym wielowiekowym, złożonym procesem kierował
Bóg. Jego światło, tajemnicze i równie dyskretne, co skuteczne, wiodło wspólnotę wiary przyjmującą
Słowo i gromadzącą się wokół niego. Boży wpływ, obejmujący cały proces przekazywania,
gromadzenia i utrwalania Pisma Świętego, aż po jego ostateczny kształt, nazywamy natchnieniem.
Dzięki niemu tak wielu ludzi na przestrzeni wieków zdołało przekazad prawdę o Bogu i dziele
1
Materiały do egzaminu z Biblistyki – Dekanalna Szkoła Ministranta Słowa Bożego Dekanatu Rabka2015/2016
zbawienia. Biblia jest zatem w całości Boska i w całości ludzka. Jest jednocześnie prawdziwym
Słowem Boga i prawdziwym słowem człowieka. Sobór Watykaoski II w "Konstytucji o Objawieniu" nr
11 naucza, iż Księgi Biblii "spisane pod natchnieniem Ducha Świętego Boga mają za autora i jako takie
zostały przekazane Kościołowi", jednocześnie "do sporządzenia Ksiąg świętych wybrał Bóg ludzi,
którymi posługiwał się jako używającymi własnych zdolności i sił, aby przez Jego działanie w nich
i przez nich, jako prawdziwi autorzy przekazali na piśmie to wszystko i tylko to, co On chciał". Dzięki
charyzmatowi natchnienia "księgi biblijne podają prawdę, jaka z woli Bożej miała byd przez Pismo
Święte utrwalona dla naszego zbawienia w sposób pewny, wiernie i bez błędu". Ścisłe współdziałanie
Boga i człowieka w procesie powstawania Biblii, zjednoczenie słowa Boskiego i ludzkiego w słowie
biblijnym dało teologom podstawy do mówienia o analogii do tajemnicy Wcielenia. Człowieczeostwo
Chrystusa nie ma charakteru abstrakcyjnego. Chrystus rodzi się w określonym czasie i miejscu, we
wszystkim podobny do nas oprócz grzechu (Hbr 4,15). W analogiczny sposób Słowo Boże, wyrażone
na ludzki, bardzo konkretny sposób, jest we wszystkim podobne do słowa ludzkiego oprócz błędu.
U początku obydwu wydarzeo - Wcielenia oraz powstania Biblii - znajduje się jedno i to samo
tchnienie Ducha Świętego. Stąd, jak stwierdził słusznie jeden z teologów, "Chrystus jest Słowem
Bożym, które stało się widzialne; Biblia natomiast jest Słowem Boga, które stało się słyszalne"
(C. Charlier).
Owoc współpracy Boga i człowieka
Pismo Święte nie powstało przy stoliku jednego mędrca. Nie zostało spisane w krótkim czasie
w oparciu o możliwości i zdolności jednego człowieka. Powstało jako owoc wielowiekowej
współpracy Boga i człowieka. Z tego względu jest samo w sobie tajemnicą. Kolejne jej odsłony
przyniesie
wytrwała
lektura
tej
niezwykłej
Księgi,
która
ludzkim
językiem
opowiada
o Niewypowiedzianym.
KTO NAPISAŁ PISMO ŚWIĘTE?
Kluczem do zrozumienia fenomenu powstania Pisma Świętego jest słowo "proces".
Z historycznego punktu widzenia, każda księga Pisma Świętego oraz ono samo jako całośd mają za
sobą długą historię, na którą składa się kilka elementów: przekaz ustny, stopniowe jego spisywanie
oraz ostateczna redakcja.
2
Materiały do egzaminu z Biblistyki – Dekanalna Szkoła Ministranta Słowa Bożego Dekanatu Rabka2015/2016
Zacznijmy od Starego Testamentu. Historia Narodu Wybranego rozpoczyna się wraz
z powołaniem Abrahama, które datowane jest na lata 1800 przed Chrystusem. Działanie Boga, który
wszedł w życie patriarchy i kolejne odsłony historii rodu naznaczonego Jego obecnością,
przekazywane jest ustnie.
Na początku przekaz ustny
Hebrajczycy, podobnie jak starożytne ludy semickie, przekazywały, z pokolenia na pokolenie,
opowiadanie o wydarzeniach, jakie składały się na ich historię. Składały się na nią: historia
patriarchów, lata niewoli egipskiej, wyjście z niej poprzez zawarcie przymierza, czas osiedlenia się
w Ziemi Obiecanej aż po okres monarchii Dawida i Salomona, czyli wiek X przed Chrystusem. Aż do
tego czasu naród opowiadał swoją historię i przechowywał ją w przekazie, prawie wyłącznie,
mówionym.
Prawie, gdyż w Biblii znajdują się również rzadkie, ale prawdziwe pomniki literatury.
Zaliczamy do nich Pieśo Debory (Sdz 5), datowaną na wiek XII przed narodzeniem Chrystusa oraz
Pieśo Miriam (Wj 15), która powstała ok. 1280 roku przed Chrystusem. Zatem literatura, jakkolwiek
spisana, zaczęła się pojawiad w okresie królewskich rządów Dawida i Salomona, gdyż również
wcześniej spisywano hymny i pieśni religijne sławiące Boga.
Kiedy spisywano święte pisma?
Rozwój monarchii, a tym samym administracji paostwowej, spowodował rozwój pisma.
Pojawiały się źródła pisane dotyczące nie tylko bieżących spraw paostwowych, ale również
obejmujące swą religijną refleksją czas wcześniejszy. Zbierano zatem dawne sagi rodowe, zwyczaje,
legendy epoki sędziów, starożytne pieśni, zbiory prawa i historie żyjące dotąd w przekazie ustnym, by
zachowad je w dokumentach spisanych. Fakt spisywania dawnych przekazów ustnych i gromadzenia
dokumentów stał się odtąd procesem trwałym. Zaczął towarzyszyd historii narodu, który przechodził
kolejne odsłony swych dziejów - od rozpadu królestwa, poprzez upadek Samarii, historię Królestwa
Południowego, aż po niewolę babilooską i czasy powygnaniowej odbudowy.
Wydarzeniem przełomowym w historii powstania Starego Testamentu był czas niewoli
babilooskiej (587-538 przed Chrystusem). Ten niezwykle bolesny okres historii Izraela stał się
najbardziej płodnym pod względem powstawania świętych pism. Naród, wysiedlony z ziemi
i pozbawiony tożsamości oraz fundamentalnych instytucji religijnych, zaczął gromadzid
3
Materiały do egzaminu z Biblistyki – Dekanalna Szkoła Ministranta Słowa Bożego Dekanatu Rabka2015/2016
i opracowywad dawne tradycje, ciągle jeszcze żyjące w przekazach ustnych, a częściowo spisane.
Sięgały one czasów patriarchów i kolejnych etapów historii narodu, aż po okres wygnania. Naród
gromadził się wokół Słowa. Ono stawało się fundamentem jego tożsamości, a bolesny czas niewoli
okresem płodnej refleksji nad własną historią oraz sensem samej niewoli. Gromadzono zatem
tradycje historyczne, prorockie oraz mądrościowe.
Od Biblii Hebrajskiej po Nowy Testament
Kiedy Izraelici powrócili z wygnania, przynieśli ze sobą zasadniczy blok pism świętych, które
złożyły się na trzy części Biblii Hebrajskiej. Po niewoli - Pięcioksiąg, najważniejsza częśd Biblii
Hebrajskiej, przybrał aktualną postad w V wieku przed Chrystusem, zbiór ksiąg prorockich - na koocu
III wieku przed Chrystusem, natomiast formowanie się trzeciej części Biblii, czyli Pism, zostało
ukooczone w II wieku przed Chrystusem.
Proces powstawania Pisma Świętego oznacza coś więcej, niż tylko kolejne etapy składające
się na formowanie Biblii. Proces ten jest również postępującym zrozumieniem działania Boga
w historii. Jeśli spojrzymy na proces powstawania Starego Testamentu z perspektywy historycznej,
musimy zdad sobie sprawę, iż między pierwszymi wydarzeniami z historii narodu, które dały początek
tradycji ustnej, a definitywnym ukształtowaniem tekstu upłynął okres kilkunastu wieków!
Historia powstania Nowego Testamentu nie ma za sobą tak długiego okresu kształtowania
się, ale i w tym wypadku mamy do czynienia z podobnym procesem. Spisanie Ewangelii poprzedziło
nauczanie Jezusa oraz ustne przepowiadanie Apostołów. Gminy chrześcijaoskie gromadziły pisma,
które złożyły się na ich późniejszy kanon: Ewangelie i Dzieje Apostolskie, Listy oraz Apokalipsę.
CZY ROZUMIESZ, CO CZYTASZ?
Wiele osób obecnie ma ten sam problem co szukający Boga Etiopczyk, o którym opowiada
jedna z historii przedstawionych w Księdze Dziejów Apostolskich (Dz 8, 26-40). Wiele osób
czytających Pismo Święte niewiele z niego rozumie.
Język Biblii wydaje się dla wielu osób tak niezrozumiały, jak instrukcja obsługi dołączona do
nowoczesnego aparatu telefonicznego czy odtwarzacza wideo. Wszystko wydaje się strasznie zawiłe,
skomplikowane i "nie do rozgryzienia".
4
Materiały do egzaminu z Biblistyki – Dekanalna Szkoła Ministranta Słowa Bożego Dekanatu Rabka2015/2016
Nie mnożyć trudności
Odrębną grupę stanowią ci, którzy czytają Pismo Święte w przeświadczeniu, że wszystko jest
w nim jasne i zrozumiałe i przeżywają autentyczny kryzys wewnętrzny; czują, jakoby ich wiara była
wystawiona na próbę, gdyż wizja świata i człowieka przedstawiona w Biblii jawi im się jako przeciwna
temu, czego uczyli się na lekcjach biologii, fizyki czy historii. Jak pogodzid, na przykład, darwinowską
teorię ewolucji z biblijnym opisem stworzenia świata w siedem dni? Jak to możliwe, by biblijny Adam
żył 930 lat, Enosz 905, a Matuszelach aż... 969 lat! (Rdz 5, 1-32), gdy przy obecnym rozwoju medycyny
nieliczne tylko osoby są w stanie przekroczyd próg stu lat życia? Jak to w koocu możliwe, by oślica (Lb
27, 28-30) czy drzewa (Sdz 9, 8-15) mówiły ludzkim głosem?!
Wiele osób, napotkawszy na trudności tego typu, zniechęca się do czytania Biblii, lub
odczytując "dosłownie" teksty Pisma Świętego, wcześniej czy później popada w konflikt
z otaczającym ich światem i tworzy własne, hermetycznie zamknięte grupy żyjące w ciągłym
konflikcie z resztą społeczeostwa.
Co autor miał na myśli?
Jak należy więc czytad Pismo Święte, by było ono dla nas rzeczywiście Słowem Bożym,
Słowem Życia, a nie źródłem frustracji czy konfliktów? Odpowiedzi na to pytanie udzielili prawie
czterdzieści lat temu kardynałowie i biskupi uczestniczący w Soborze Watykaoskim II. Osiemnastego
listopada 1965 roku, prawie pod koniec obrad Soboru, opublikowana została Konstytucja
dogmatyczna "O objawieniu Bożym" ("Dei Verbum"), w której czytamy między innymi: "Ponieważ (...)
Bóg w Piśmie Świętym przemawiał przez ludzi, na sposób ludzki, komentator Pisma Świętego, chcąc
poznad, co On zamierzał nam oznajmid, powinien uważnie badad, co hagiografowie (czyli autorzy
natchnieni) w rzeczywistości chcieli wyrazid i co Bogu spodobało się ich słowami ujawnid.
Celem odszukania intencji hagiografów należy między innymi uwzględnid również "rodzaje
literackie". Całkiem inaczej bowiem ujmuje się i wyraża prawdę o tekstach historycznych rozmaitego
typu, czy prorockich, czy poetyckich, czy innego rodzaju literackiego.
Musi więc komentator szukad sensu, jaki hagiograf w określonych okolicznościach,
w warunkach swego czasu i swej kultury, zamierzał wyrazid i rzeczywiście wyraził, za pomocą
rodzajów literackich, których w owym czasie używano . By zdobyd właściwe zrozumienie tego, co
święty autor chciał na piśmie wyrazid, trzeba zwrócid należytą uwagę tak na owe zwyczaje, naturalne
5
Materiały do egzaminu z Biblistyki – Dekanalna Szkoła Ministranta Słowa Bożego Dekanatu Rabka2015/2016
sposoby myślenia, mówienia i opowiadania, przyjęte w czasach hagiografa, jak i na sposoby, które
zwykło się było stosowad w owej epoce przy wzajemnym obcowaniu ludzi z sobą" (DV 12).
Jak w latach dzieciostwa
Przypomnijmy sobie czasy naszej młodości, kiedy - nie będąc jeszcze zniewoleni przez
telewizor czy komputer - w długie zimowe wieczory z zapartym tchem i otwartymi ustami słuchaliśmy
opowiadao naszej babki czy dziadka. Ze swego bogatego doświadczenia życiowego wydobywali oni
dla nas opowiadania, bajki, legendy, wspomnienia, historie z przeszłości... Za ich pomocą
przekazywali nam swoją życiową mądrośd. W bajkach szukaliśmy morału, legendy nas pouczały,
historie z przeszłości pozwalały odkrywad nasze korzenie. Uczyliśmy się na pamięd pieśni i wierszy, by
potem śpiewad je czy recytowad w momentach smutku czy radości. W sposób naturalny przenikała
w nas mądrośd naszych dziadków, mądrośd życiowa, która wyprowadziła nas na "porządnych ludzi".
Ojcowie Soborowi pouczają, że w ten sam naturalny sposób powinniśmy obcowad z tekstem
Biblijnym. W Biblii, jak w opowiadaniach naszych dziadków, znajdujemy legendy, opowiadania,
historie z przeszłości, pieśni i przysłowia... Poprzez różne gatunki literackie poznajemy Mądrośd Bożą gdy uważnie ich słuchamy i, rozumnie je interpretując, potrafimy "odszyfrowad" treśd, odkryd to, co
pisarze natchnieni, zgodnie z ich mentalnością i formą wyrażania się, chcieli przekazad, byśmy "wyszli
na porządnych ludzi".
PISMO ŚWIĘTE CZY TRADYCJA?
Pismo Święte i Tradycja - dwa źródła wiary czy jedno? Czym są i jak rozumie je Kościół? Czy
mają takie samo znaczenie i są tak samo ważne? Czy każdy sędziwy zwyczaj kościelny jest Tradycją?
Ile razy musi się coś wydarzyd, żeby zaliczyd to do tradycji? Czym jest Tradycja, pisana dużą literą?
Tradycja a tradycje
Tradycja - to pojęcie niejednoznaczne, ponieważ potocznie oznacza wydarzenie, zjawisko,
które od dłuższego czasu się powtarza. Istnieją tradycje rodzinne, na przykład gdy od pokoleo ktoś
w rodzinie zostaje kolejarzem, albo - jak tylko babcia sięga pamięcią - po spotkaniu przy rodzinnych
grobach na Wszystkich Świętych wszyscy szli do cioci na barszcz. A pewien proboszcz nie chciał
6
Materiały do egzaminu z Biblistyki – Dekanalna Szkoła Ministranta Słowa Bożego Dekanatu Rabka2015/2016
zmienid godziny Mszy świętej, ponieważ twierdził, że nie może zmienid tradycji: - U nas - mawiał Msza święta zawsze była o osiemnastej. W potocznym rozumieniu zarówno rektora, babci, jak
i proboszcza tradycja oznacza pewien istniejący od lat zwyczaj.
Jednak Tradycja, o którą nam chodzi, nie jest zbiorem kościelnych zwyczajów, lecz - jak
powiada Katechizm - żywym przekazywaniem Ewangelii wypełnianym w Duchu Świętym. Chod
odróżniana od Pisma Świętego, jest z nim jednak ściśle powiązana (por. nr 77-78), bo "wypływając
z tego samego źródła Bożego, zrastają się jakoś w jedno i zdążają do tego samego celu" (por. KO 9).
Katechizm zawiera interesujące stwierdzenie, że Pismo Święte, a zwłaszcza Nowy Testament,
jest najlepszym potwierdzeniem żywej Tradycji. Apostołowie nie otrzymali bowiem od Pana Jezusa na
piśmie gotowej wersji Ewangelii, ale pod natchnieniem Ducha Świętego najpierw głosili, a później
napisali Ewangelie. Są one "obiektywizacją świadomości wiary wczesnego Kościoła", a ich
powstawanie "stanowi jeden z fundamentalnych momentów Tradycji" (Karl Rahner).
Właściwe rozumienie Tradycji
Tradycja nie jest zatem autonomicznym źródłem wiary, istniejącym obok Pisma Świętego, ale
jest ściśle z nim związana. "Jasne więc jest, że święta Tradycja, Pismo Święte i Urząd Nauczycielski
Kościoła, wedle najmądrzejszego postanowienia Bożego, tak ściśle się ze sobą łączą i zespalają, że
jedno bez pozostałych nie może istnied, a wszystkie te czynniki razem, każdy na swój sposób, pod
natchnieniem jednego Ducha Świętego przyczyniają się skutecznie do zbawienia dusz" (KO 10). Takie
rozumienie Tradycji jest wyrazem głębokiej wiary w obecnośd Ducha Świętego w życiu i działalności
Kościoła. Tylko w tej wierze można zrozumied i przyjąd Tradycję jako konstytutywny element życia
Kościoła, przez który "uwiecznia on i przekazuje wszystkim pokoleniom to wszystko, czym on jest, i to
wszystko, w co wierzy" (por. KO 8).
Tytułowe pytanie jest niewłaściwie postawione dla kogoś, kto dobrze rozumie Kościół, jego
istotę, wierzy w Ducha Świętego i rozróżnia zwyczaje, nawet kościelne, od Tradycji Kościoła.
Wprawdzie Katechizm nie wprowadza takiego rozróżnienia, jednak wskazuje na tradycję apostolską
i tradycje eklezjalne. Wśród tych ostatnich wymienia "tradycje" teologiczne, dyscyplinarne,
liturgiczne i pobożnościowe, które kształtowały się w ciągu wieków w Kościołach lokalnych. Tradycje
te mogą byd pod przewodnictwem Urzędu Nauczycielskiego Kościoła modyfikowane i zmieniane.
Tradycje eklezjalne nie mogą byd sprzeczne z Tradycją Kościoła, lecz stanowią jej interpretację,
dostosowaną do konkretnych uwarunkowao miejsca i czasu, której autorytatywnie dokonują biskupi
w komunii z Ojcem Świętym (por. KKK 83-84).
7
Materiały do egzaminu z Biblistyki – Dekanalna Szkoła Ministranta Słowa Bożego Dekanatu Rabka2015/2016
Potoczne rozumienie pojęcia "tradycja" może prowadzid do różnych nieporozumieo. Jednym
z nich jest na przykład twierdzenie, że Kościoły protestanckie odrzucają Tradycję, a przyjmują tylko
Pismo Święte. "Sola scriptura Reformacji nie jest już jednak doktryną, która dzieli Kościoły" (Karl
Rahner). Szczególną ostrożnośd należy zachowad w używaniu słowa "tradycja" w języku kościelnym,
aby nie mylid z nim zwyczajów i własnych pomysłów, które z Tradycją niewiele mają wspólnego.
Lepiej zatem mówid o zwyczajach w parafii czy seminarium, aby nie wykorzystywad świętej Tradycji
Kościoła do umotywowania kościelnych zwyczajów, nawet tych, które są godne zachowania i mają już
długą historię.
8