Raport na temat stanu gospodarki wodnej w Polsce: jakość wody

JAGODA KOMUSIŃSKA1
Raport na temat stanu gospodarki wodnej w Polsce: jakość wody pitnej
Wprowadzenie
28.lipca 2010 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło rezolucję, zgodnie z którą prawo do czystej
wody pitnej oraz urządzeń sanitarnych zostało oficjalnie uznane za fundamentalne prawo człowieka.
Woda czysta rozumiana jest jako nadająca się do spożycia bez dodatkowego uzdatniania,
niezagrażająca zdrowiu ani życiu człowieka2. W uzasadnieniu przypomniano, iż dostępu do bieżącej
wody pitnej nie ma wciąż około 884 milionów ludzi, a na choroby spowodowane wodą niezdatną do
picia, bądź w wyniku braku wody pitnej, ginie rocznie półtora miliona dzieci poniżej piątego roku
życia. Z kolei według WHO „nawet 80% wszystkich chorób współczesnej cywilizacji ma związek z
jakością wody pitnej”3. W pierwszym momencie mylnie wydawać by się mogło, iż postulat ONZ
zapewnienia wszystkim ludziom na Ziemi dobrej jakości wody (którego podstawowym celem jest
umocnienie wykonalności Milenijnych Celów Rozwoju) odnosi się wyłącznie do krajów
rozwijających się, ubogich w zasoby słodkowodne. Globalny problem ograniczoności zasobów wody
jest jedną kwestią, która w kontekście Polski przekłada się na potencjalne przyszłe zagrożenie suszą
znacznych terenów kraju. Inną zaś kwestią, nie aż tak dramatyczną, ale nie mniej palącą, jest poziom
zanieczyszczeń środowiska, przekładających się na pogarszającą się jakość wody w systemach
wodociągowych. Jest to problem od lat aktualny i charakterystyczny dla krajów wysoko
uprzemysłowionych, w tym dla Polski. Formalnie niemal cała powierzchnia kraju posiada system
wodociągowy, którego funkcjonowanie reguluje prawo. Ale pytanie, czy w Polsce wszyscy obywatele
mają zapewniony dostęp do bezpiecznej i czystej wody, nie jest retoryczne. Groźne dla zdrowia
ludzkiego substancje pochodzące z rolnictwa (nawozy sztuczne zawierające azotany) oraz wszelkiego
rodzaju spaliny produkowane przez fabryki i prywatnych konsumentów przedostają się i osadzają w
wodach powierzchniowych, skąd pobierana jest woda do sieci wodociągowych. Obecne systemy
uzdatniania wody potrafią je wyeliminować, jednakże samo uzdatnianie, dokonywane w Polsce przede
wszystkim za pomocą procesu chlorowania wody, zdecydowanie pogarsza jej jakość w stosunku do
wody naturalnie czystej. W efekcie coraz mniej Polaków pije wodę surową, bezpośrednio z kranu,
coraz częściej też nawet do gotowania potraw używana jest kupowana w sklepach woda butelkowana,
ponieważ społeczeństwo nie ma zaufania do bezpieczeństwa wody dostarczanej im przez wodociągi
miejskie. Czy słusznie?
1
Studentka I. roku SUM Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych; członek KN GAP
Por. protokół z posiedzenia Zgromadzenia Ogólnego ONZ, dostępny na stronie:
http://www.un.org/News/Press/docs/2010/ga10967.doc.htm. Ostatni dostęp: 8.1.2012
3
Berelski T., Forowicz K., Woda po Polsku, Rzeczpospolita, 24.4.2002
2
1
Prawo regulujące jakość wody pitnej dostarczanej przez przedsiębiorstwa wodociągowe
Zakłady wodociągowe działające na terenie Polski zobowiązane są do przestrzegania norm
dostosowanych do przepisów unijnych4. W zakresie szeroko rozumianej gospodarki wodnej
najważniejszym aktem prawnym w Unii Europejskiej jest obecnie Ramowa Dyrektywa Wodna nr
2000 60 WE (zwana dalej RDW), zatwierdzona przez Parlament Unii Europejskiej i Radę Unii
Europejskiej 23. 10.2000 (obowiązuje od 22.12. 2000). Została opracowana po wielu latach
eksperckiej pracy, zapoczątkowanej na seminarium Wspólnoty we Frankfurcie w 1988 r., w trakcie
którego państwa członkowskie zleciły przygotowanie propozycji mających na celu polepszenie jakości
wód powierzchniowych. Dyrektywa obejmuje swoim zakresem całą gospodarkę wodną na obszarze
całej UE i przyjmuje za jednostkę podlegającą zarządzaniu obszar zlewniowy, najczęściej nie
pokrywający się z granicami jednego tylko państwa, co wymusza ścisłą współpracę odpowiedzialnych
organów państwowych5. Podstawowym założeniem działania Dyrektywy jest ochrona wody przed
zanieczyszczeniem u jej źródła: zgodnie z jej postulatami do 2015 r. na terenie UE ma zostać
osiągnięty „dobry stan wód”. Jednym z
priorytetów RDW jest eliminacja tzw. substancji
priorytetowych, czyli najbardziej niebezpiecznych dla środowiska wodnego związków chemicznych
produkowanych przez przemysł i rolnictwo. W szczególności całkowicie wyeliminowane mają zostać
tzw. niebezpieczne substancje priorytetowe (tj. DDT, PCB, PCT, aldryny, dieldryny, izodryny,
HCH)6. Na mocy RDW zmieniono funkcjonujący w Polsce od 1970 r. system oceny czystości i
użyteczności gospodarczej wód i zastąpiono go oceną stanu ekologicznego. Ocena danego zbiornika
może wahać się od klasy I do klasy V. Tylko woda zakwalifikowana jako klasa V nie nadaje się do
zaopatrywania w nią ludności. Wszystkie wody ocenione jako należące do kategorii I-IV mogą być
dostarczane ludności po uprzednim uzdatnieniu w procesach stosownych dla danej jakości wody. W
wyniku dostosowywania legislacji polskiej do wymagań Dyrektywy w zakresie kontrolowania jakości
wód, 18. 07. 2001 przyjęto ustawę Prawo wodne7, jak również ustawę Prawo ochrony środowiska
(27.04.2001) oraz 7.06. 2001 Ustawę o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu
ścieków8.
W kwestii samych norm sanitarnych dotyczących wody najważniejszym aktem prawnym jest
Dyrektywa Parlamentu i Rady z dnia 3.11.1998 nr 98/93WE w sprawie jakości wody przeznaczonej
do spożycia przez ludzi precyzująca normy chemiczne, fizyczne i biologiczne, jakie spełniać musi
woda dostarczana wodociągami. Woda nie może stanowić nawet potencjalnego zagrożenia dla
4
Gromiec M., Postanowienia traktatu akcesyjnego i zobowiązania wynikające z przystąpienia Polski do UE w zakresie jakości zasobów
wodnych, Gospodarka Wodna, nr 4, 2004, s.129-132
5
Rutkowski M., Zarys wymagań określonych Dyrektywą Wodną UE w sprawie polityki Wodnej, Gospodarka Wodna, nr 7, 2003, s.278283
6
Mulik B., Tomaszewski W., Wichrowska B., Stankiewicz A., Woda a zdrowie, materiały z konferencji ENDWARE dostępne na stronie:
http://www.pis.gov.pl/userfiles/file/Departament%20BW/Artyku%C5%82y/Woda%20a%20Zdrowie_do%20wysy%C5%82ki.pdf
7
Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229
8
Portal dotyczący Ramowej Dyrektywy Wodnej: www.rdw.org.pl ; Dz.U.2001 Nr 72 poz. 747
2
zdrowia ludzi. Dyrektywa określa zarówno parametry dopuszczalnego stężenia substancji szkodliwych
dla organizmu ludzkiego (substancje i związki toksyczne, mutagenne, rakotwórcze), jak i parametry
takie jak: barwa, mętność, ogólna liczba bakterii, ogólny węgiel organiczny, smak i zapach. Nie mają
one bezpośredniego wpływu na zdrowie konsumenta, ich zadaniem jest określenie skuteczności i
jakości procesu uzdatniania wody (są to tzw. pomocnicze parametry wskaźnikowe). W wyniku
przyjęcia Dyrektywy powołano Europejską Sieć Organów Regulujących Wodę do Spożycia –
ENDWARE, zrzeszającą przedstawicieli organów i instytucji oraz ekspertów zajmujących się
poprawą jakości wody pitnej z całej Unii Europejskiej. Celem funkcjonowania grupy jest wymiana
doświadczeń z wdrażania Dyrektywy w postaci nieformalnych rozmów 9. Do tej pory w żadnym
państwie członkowskim nie udało się zrealizować wszystkich założeń Dyrektywy. Częściowo wynika
to z niedoprecyzowania w niej kluczowych pojęć, zaś niektóre z jej postanowień nie są obligatoryjne.
Normy dotyczące wielu wskaźników obowiązujące na mocy Dyrektywy są bardziej restrykcyjne niż
zalecenia WHO10.
Nadzór nad jakością wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi sprawowany jest w Polsce przez
organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej (na podstawie ustawy z 14.03.1985 o Państwowej Inspekcji
Sanitarnej i ustawy z 7.06.2001 o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę). Systematyczną kontrolę wody
przeprowadza powiatowy inspektor sanitarny. Jakość wody przeznaczonej do spożycia powinna
odpowiadać wymaganiom określonym w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z 29.03.2007 w sprawie
jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi wraz ze zmianami wprowadzonymi 20.04. 2010.
Rozporządzenie to stanowi implementację Dyrektywy 98/83 WE11. W przypadku, gdy dane
przedsiębiorstwo wodociągowe nie spełnia któregokolwiek z warunków przewidzianych w Załączniku
2 do Rozporządzenia (określającym najwyższe dopuszczalne stężenia szkodliwych substancji
chemicznych), może starać się uzyskać czasowe odstępstwo od wymogu jego spełnienia od
regionalnej inspekcji sanitarnej. Czasowe odstępstwo przyznawane jest tylko wtedy, gdy przewiduje
się, że czas poprawy sytuacji będzie dłuższy niż 30 dni. Inspektorzy każdy przypadek traktują
indywidualnie, a ich ostateczna decyzja zależy m.in. od tego, o ile normy dotyczące danej substancji
zostały przekroczone, od czasu, przez jaki obywatele są narażeni na podwyższone stężenie substancji,
oraz, czy ludność korzystająca z ujęcia jest potencjalnie narażona tę substancję z innych źródeł.
Przedsiębiorstwo może ubiegać się o odstępstwo maksymalnie 3 razy, na łączny okres maksymalnie 9
lat12. Ponadto każde przedsiębiorstwo wodociągowe prowadzi monitoring
kontrolny pod kątem
9
Materiały o spotkaniu grupy w Polsce 3-4.9.2011: http://www.pis.gov.pl/?dep=968. Ostatni dostęp: 8.1.2012
Mulik B., Stankiewicz A., Wichrowska B., Problemy z wdrażaniem Drinking Water Directive, materiały z konferencji ENDWARE
dostępne na stronie: http://www.pis.gov.pl/userfiles/file/Departament%20BW/Artyku%C5%82y/11_2011Problemy%20z%20wdra%C5%BCaniem%20DWD.pdf
11
Dz.U. 2007 Nr 61, poz. 417; Dz.U. 2010 Nr 72 poz. 466
12
Mulik B., Stankiewicz A., Wichrowska B., Problemy z wdrażaniem Drinking Water Directive, materiały z konferencji ENDWARE
10
3
historycznych i obecnych wyników i docelowo dzięki procesom modernizacyjnym osiągane wyniki
mają przyjąć jak najniższe wartości stężenia substancji. Teoretycznie wartość pomocniczych
parametrów wskaźnikowych, które mogą mieć przełożenie na właściwości organoleptyczne wody
(barwę, zapach, mętność) ma być bezwzględnie zachowana. W rzeczywistości i dla tych parametrów
istnieje procedura warunkowego dopuszczenia (gdy stosowny organ PIS uzna, że całkowite odcięcie
wody stanowiłoby większe zagrożenie niż korzystanie z niej z większą niż zazwyczaj ostrożnością).
Wszelkie skażenie mikrobiologiczne powoduje czasowe zamknięcie wodociągu. Osobnym rygorom
podlega woda surowa (przed uzdatnieniem) powierzchniowa (regulowana Rozporządzeniem Ministra
Środowiska z 27.11.2002 w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe
wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia)13.
Jeszcze jednym znaczącym aktem prawnym prawa UE w zakresie ochrony jakości wody jest
dyrektywa 2008/105 WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 16.12.2008 regulująca środowiskowe
normy jakości w dziedzinie polityki wodnej14.
Substancje szkodliwe. Normy regulujące dopuszczalne stężenie wybranych związków w wodzie
pitnej.
Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem stworzyła szeroką listę czynników o zróżnicowanym
potencjale rakotwórczym. Spośród nich wiele znajduje się w wodzie i ich stężenia są kontrolowane
ustawą.
Spośród
78
pozycji
czynników
uznanych
za
rakotwórcze,
w wodzie może znajdować się 11, m.in. chlorek winylu, kadm, nikiel, tlenek etylenu, benzen, azbest.
Za czynniki prawdopodobnie rakotwórcze dla człowieka Agencja uznała m.in. 8 substancji
znajdujących się zazwyczaj w wodzie, w tym: akryloamid, benzo(a)piren, formaldehyd15. Jak
przedstawiono w Tabeli 1, w ciągu dziesięcioleci funkcjonowania regulacji prawnej tej kwestii w
Polsce, normy dotyczące zawartości pewnych substancji były zaostrzane, jednak większość z nich
uległa liberalizacji, mimo iż nie ma powodów, by podejrzewać, że w ciągu lat tolerowalność
organizmu ludzkiego na te składniki podniosła się. Przede wszystkim wraz z postępem
uprzemysłowienia kraju znacząco wzrosła liczba substancji podlegających regulacji ustawowej. Z
jednej strony wskazuje to na ciągły monitoring i troskę ze strony Ministerstwa o utrzymanie jak
najniższego możliwego poziomu zanieczyszczeń, z drugiej strony zjawisko to jest efektem
systematycznie pogarszającego się stanu środowiska naturalnego i zwiększenia ilości szkodliwych
Raport GIS pt. Jakość wody przeznaczonej do spożycia w 2010 roku. Raport dostępny na stronie:
http://www.gis.gov.pl/userfiles/file/Departament%20BW/Stan%20Sanitarny%20%20Jako%C5%9B%C4%87%20wody%20przeznaczonej%20do%20spo%C5%BCycia%20w%202010%20r_.pdf. Ostatni dostęp: 8.1.2012
13
Dz.U. Nr 204 poz. 1728
14
Portal dotyczący Ramowej Dyrektywy Wodnej: www.rdw.org.pl
15
Lista dostępna na stronie: http://monographs.iarc.fr/ENG/Classification/ClassificationsAlphaOrder.pdf. Ostatni dostęp: 8.1.2012
4
substancji efektywnie docierających do odbiorców16. Coraz częściej podnoszony jest temat
konieczności kontrolowania wody również pod kątem obecności w niej leków. Niektórzy specjaliści
(w Polsce np. dr Zbigniew Hałat, były Główny Inspektor Sanitarny) opowiadają się za drastycznym
zaostrzeniem norm, ponieważ nawet niewielkie stężenia substancji szkodliwych są zawsze czynnikiem
pogarszającym ludzkie zdrowie.
Najgroźniejsze dla zdrowia ludzkiego są przekroczenia norm odnoszących się do czystości
mikrobiologicznej wody. W wodzie skażonej mikrobiologicznie mogą znajdować się przede
wszystkim pochodzące z odchodów ludzkich i zwierzęcych bakterie chorobotwórcze, wirusy i
pierwotniaki, a także helminty (pasożyty jelitowe) powodujące choroby przewodu pokarmowego i
innych chorób zakaźnych. Dlatego zgodnie z obecnie obowiązującym Rozporządzeniem z 20. 04.2010
(Załącznik nr 1), woda musi być całkowicie wolna od zanieczyszczeń Escherichia coli i Enterococcus
faecalis17. Załącznik nr 2 do Rozporządzenia określa dopuszczalne stężenia substancji chemicznych o
istotnym i bezpośrednim znaczeniu dla bezpieczeństwa zdrowotnego konsumentów. Wśród nich
ważną grupę stanowią azotany, których choćby śladowe ilości można dostrzec w większości
wodociągów w kraju. To substancje powstające w naturalnych procesach związanych z rolnictwem,
które przedostają się do głębszych warstw gleby, a stamtąd do wody. Są szczególnie i bezpośrednio
groźne dla noworodków i małych dzieci. Zdrowiu dorosłych zagrażają pośrednio – są źródłem
nitrozoamin, co do których udowodniono, że długotrwała ekspozycja na ich oddziaływanie sprzyja
procesom mutagennym i rakotwórczym. Inną grupę substancji rozprzestrzenionych na terenie całego
kraju stanowią fluorki.
Są one wykorzystywane w nawozach fosforanowych stosowanych
powszechnie w rolnictwie na terenie całego kraju18. Poza tymi często występującymi związkami na
liście substancji szkodliwych znajduje się m.in. cały szereg pierwiastków takich jak: rtęć, nikiel, ołów,
selen, bor, oraz innych związków organicznych i nieorganicznych. Wśród nich szczególną uwagę
należy zwrócić na chlor i wszelkie jego pochodne. W przeciwieństwie do innych wymienionych w
Rozporządzeniu substancji chlor nie jest zanieczyszczeniem, które dostaje się do wody w sposób
niepożądany. Jest celowo dodawany do wody przez zakłady uzdatniania wody w celu
zminimalizowania zagrożenia bakteriologicznego.
Woda pobierana z wód powierzchniowych przechodzi przez wiele etapów oczyszczania, z których
ostatnim jest dezynfekcja. Istnieje wiele metod dezynfekcji wody. Podstawowy podział rozróżnia
metody fizyczne i chemiczne. Metody fizyczne obejmują promieniowanie UV, ultradźwięki oraz
dezynfekcję przy pomocy technik termicznych. Są to techniki stosunkowo nowe i bardzo kosztowne.
16
Pawuła A., Parametry oceny jakości wody do picia, Uwagi o projekcie nowelizacji norm sanitarnych, Przegląd Komunalny, 1995, nr 1,
s.4-6
17
Raport GIS pt. Jakość wody przeznaczonej do spożycia w 2010 roku, s.4
18
Raport GIS pt. Jakość wody przeznaczonej do spożycia w 2010 roku, s.6-7
5
Nadal nie są również ani tak długotrwałe ani tak skuteczne jak chlorowanie w zakresie zapobiegania
powstawaniu i rozwojowi środowisk bakteryjnych. W związku z tym popularniejsze w zastosowaniu
na całym świecie są nadal metody chemiczne, bazujące przede wszystkim na wykorzystaniu chloru
lub dwutlenku chloru, ewentualnie ozonu oraz nadmanganianu potasu. Np. w Krakowie na cztery
funkcjonujące zakłady uzdatniania wody powierzchniowej w dwóch stosowany jest chlor gazowy
(Bielany i Dobczyce), a w dwóch dwutlenek chloru (Dłubnia i Rudawa). Dodatkowo w zakładzie w
Dobczycach woda jest wstępnie ozonowana19. Po raz pierwszy proces chlorowania miał zastosowane
w Nowym Jorku pod koniec XIX w. Dzięki chlorowaniu ścieków, które zagrażały ujęciom wody
pitnej miasto obroniło się przed epidemią cholery. Od początku XX w. metoda ta zaczęła być
wykorzystywana do oczyszczania wody już przygotowanej do dostarczenia do mieszkań na masową
skalę we wszystkich krajach na świecie. Dezynfekcja wody pitnej jest jednym z najważniejszych
czynników, który przyczynił się do wydłużenia ludzkiego życia, ponieważ praktycznie wyeliminowała
epidemie cholery, duru brzusznego itp20. Jednocześnie sam chlor w dużych dawkach nie sprzyja
ludzkiemu zdrowiu, a związki pochodne, które powstają w wyniku reakcji chloru w wodzie z innymi
substancjami są toksyczne. Szczególnie niebezpieczne są trihalometany (THM). Według WHO ryzyko
śmierci w wyniku raka wywołanego THM jest rzędu 1/100- 1/1000 ryzyka śmierci spowodowanej
bakteriami obecnymi w wodzie niezdezynfekowanej21. Prowadzone są badania nad wpływem chloru
na masowe występowanie takich chorób jak: arterioskleroza, zawały serca, rak jelit i pęcherza
moczowego, stopniowa utrata pamięci22. Badania te są jednak niezwykle trudne, ponieważ
dezynfekcja wody chlorem jest tak bardzo rozpowszechniona, że w populacji krajów wysoko
rozwiniętych praktycznie niemożliwe jest znalezienie osób, które nie były wystawione na jego
oddziaływanie przez długi czas. Wreszcie, należy wspomnieć o tym, że chlor stanowi najpoważniejszy
mankament smakowo-zapachowy wody w Polsce i to jego wysokie stężenie ma decydujący wpływ na
negatywną opinię Polaków o wodzie w wodociągach23. Aromat chloru jest tak silny, że nawet woda o
jego zawartości stanowiącej równowartość 10% normy jest powszechnie uważana za niesmaczną. W
Rozporządzeniu jedynym kryterium normującym kwestię smaku i zapachu wody jest to, czy są one
„akceptowalne przez konsumenta”. Jest kwestią wysoce dyskusyjną, czy to prawne kryterium jest
spełniane w wielu polskich miastach.
19 Kowal A., Świderska-Bróż M., Oczyszczanie wody, PWN, Warszawa-Wrocław 1997, s.412-416, 444, 451; materiały WHO dostępne na
stronie: http://www.who.int/water_sanitation_health/dwq/en/S04.pdf. ;Strona Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w
Krakowie: http://wsse.krakow.pl/strona/index.php?option=com_content&view=article&id=446:produkty-uboczne-dezynfekcji-wodypitnej&catid=87:woda&Itemid=106. Ostatni dostęp 8.1.2012
20
Berelski T., Forowicz K., Woda po Polsku, Rzeczpospolita, 24.4.2002
21
Koluch P., Wosińska J., Wielka woda, Pro-Test, nr 7-8 (79), 2008, za: http://www.readersdigest.com.au/facts-about-bottled-water. Ostatni
dostęp 8.1.2012
22
Por. np. J.M. Price: Coronaries/ Cholesterol/Chlorine, Pyramid Books, New York, 1969; Berelski T., Forowicz K., Woda po Polsku,
Rzeczpospolita, 24.4.2002
23
Najtańszym sposobem, by pozbyć się tego aromatu, jest włożenie wody w dzbanku lub butelce na kilka godzin do lodówki. Inny to
stosowanie filtrów domowych. Por. np. badania Brita opisane w poniższej części Raportu
6
TABELA 1: Normy stężenia wybranych substancji znajdujących się w wodzie dostarczanej
przez przedsiębiorstwa wodociągowe w Polsce w okresie 1961-2012.
Nazwa substancji
Norma z
Norma z
16.11.1961 31.05.1977
NORMY MIKROBIOLOGICZNE [sztuki/ ml]
Escherichia coli lub bakterie
- (brak
grupy coli typ kałowy
danych)
Bakterie grupy coli (badane w
wodzie pochodzącej z ujęć
powierzchniowych)
Enterokoki
Ogólna liczba bakterii w 37ºC
po 24 godzinach
Ogólna liczba bakterii w 22ºC
po 72 godzinach
SUBSTANCJE NIEORGANICZNE [mg/l]
Amoniak (amonowy jon)
Azotany
Azotyny
Brak
Brak
regulacji
regulacji
Chlor wolny
Chlorki
200
250
Fluorki
1,0
1,5
Magnez
Brak
Brak
regulacji
regulacji
Mangan
Siarczany
150
200
Twardość
Żelazo
0,3
0,5
SUBSTANCJE ORGANICZNE µg/l
Akryloamid
Brak
Brak
regulacji
regulacji
Benzen
Dichloroetan
Pestycydy
UBOCZNE PRODUKTY DEZYNFEKCJI µg/l
Bromiany
Chloraminy
Chlorany
Brak
Brak
regulacji
regulacji
Chloryny
Brak
Brak
regulacji
regulacji
Formaldehyd
Chlorek winylu
Tetrachlorometan
Chloroform
2,4,6-trichlorofenol
Brak
Brak
regulacji
regulacji
∑ THM (chloroform,
bromoform,
bromodichlorometan i
chlorodibromometan)
Norma z 4.05.1990
Norma z
19.11.2002
Norma z
20.10.2010
-
0/100
0/100
-
0/100
0/100
-
0/100
20/1
-
100/1
0/100
50/1 (po 48
godzinach)
100/1
0,5
Brak regulacji.
Sugestia GIS: 1,0
0,05 i więcej
300
1,5
Brak regulacji.
Sugestia GIS: 60
200
0,5
0,5
50
0,5
0,5
50
0,5
0,1 – 0,3
250
1,5
30 -125
0,3
250
1,5
125
0,05
250
60 – 500
0,2
0,05
250
60-500
0,2
Brak regulacji.
Sugestia GIS: 0,4
10
-
0,10
0,10
1,0
3,0
0,10
1,0
3,0
0,10
Brak regulacji.
Sugestia GIS: 300
Brak regulacji.
Sugestia GIS: 100
50
2
10 (projekt: 30)
Brak regulacji.
Sugestia GIS: 3
-
25
500
200
25
500
∑ 700
200
50
0,5
25
30
200
50
0,5
20
30
200
150
100 (od
1.1.2008)
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Rozporządzenia Ministra Zdrowia z 19.11.2002 i z 20.04.2010 w sprawie wymagań
dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi; Pawuła A., Parametry oceny jakości wody do picia, Uwagi o projekcie
nowelizacji norm sanitarnych, Przegląd Komunalny, 1995, nr 1, s.4-6
7
Zmiany jakości wody z wodociągów w opinii instytucji kontrolujących: Najwyższej Izby
Kontroli i Głównego Inspektoratu Sanitarnego. Najważniejsze problemy.
Najwyższa Izba Kontroli przeprowadziła szczegółową kontrolę jakości wody dostarczanej
mieszkańcom aglomeracji miejskich na przełomie 1999 i 2000 r. To właśnie mieszkańcy miast
powyżej 200 000 mieszkańców najczęściej otrzymywali wodę z ujęć powierzchniowych, a więc
najbardziej zanieczyszczonych – wody powierzchniowe stanowiły 67,5% wód ujmowanych dla tych
obszarów. W mniejszych miejscowościach i na wsiach wodę częściej uzyskiwało i uzyskuje się ze
źródeł głębinowych24. W raporcie z tego badania NIK orzekł, że „w ponad 2/3 kontrolowanych miast
jakość
wody
wodociągowej
dostarczanej
ludności,
oraz
woda
czerpana
w
większości
ogólnodostępnych zaworów studni publicznych, nie odpowiadała wymaganiom wody pitnej”25. Norm
sanitarnych nie spełniał żaden z rodzajów wykorzystywanych wód. W odniesieniu do jakości wody
uzyskiwanej z wód powierzchniowych, największe przekroczenia norm zanotowano dla azotu
azotynowego, fosforu i fosforanów oraz miana Coli. Z kolei wody infiltracyjne doprowadzone do
mieszkań przekraczały normy dla manganu, a wody podziemne nie spełniały norm dotyczących
mętności, zawartości żelaza, manganu i amoniaku. Nie tylko woda pobierana do systemu uzdatniania
nie spełniała przewidzianych norm. Również sam system uzdatniający działał wadliwie. W efekcie na
43 próbki pobrane w mieszkaniach w 20 miastach aż 32 próbki wody uzdatnionej w 13 z nich okazały
się nie spełniać wymagań Rozporządzenia. Największy problem stanowiła zawartość wolnego chloru,
pozostałego w wodzie po zakończeniu procesu uzdatniania. Przekroczenia dopuszczalnej zawartości
tego pierwiastka sięgały ponad 400% i były powszechne. Poza chlorem w wielu próbkach odnotowano
równie niepokojące podwyższone stężenie manganu i ogólnej liczby bakterii26.
Kontrola NIK ujawniła, iż jakość wody pogarszała się w miarę oddalania się punktu poboru wody
pitnej od stacji uzdatniania wody w wyniku procesu wtórnego zanieczyszczania wody
spowodowanego złym stanem sieci przesyłowej (rury wodociągowe w wielu miastach liczyły po
więcej niż 50 lat). Ale nie tylko przedsiębiorstwa wodociągowe odpowiadały za finalną marną jakość
otrzymywanej wody. Również rury doprowadzające wodę wewnątrz budynku często wymagały
wymiany27. Kontrola NIK wykazała, że w dużych miastach ponad połowę stanowiły rury żeliwne,
20% stalowe, ponad 30% wykonane z PCV, PE i innych tworzyw sztucznych. Zagrożeniem w
wypadku rur żeliwnych jest ich korozja (w efekcie której rośnie stężenie żelaza w wodzie, pogarsza
się jej przejrzystość). Rury z PCV z kolei mogą okazać się toksyczne, jeśli do wody przenikają z nich
monomery i stabilizatory (zawierające ołów) oraz chlorek winylu. Najbardziej alarmujący był jednak
24
NIK: Informacja o wynikach kontroli zaopatrzenia w wodę ludności aglomeracji miejskich, Warszawa, marzec 2002, s.33
j.w., s.6
26
j.w., s.59-60, 64-65
27
Na podstawie art. 5 Ustawy o Zbiorowym Zaopatrzeniu w Wodę przedsiębiorstwo wodociągowo-kanalizacyjne odpowiada za jakość
wody w urządzeniach do wodomierza głównego
25
8
fakt, iż 6% instalacji w 2000 r. stanowiły rury azbestowo-cementowe, a 0,1% rury ołowiane (w
Gdańsku), których produkcji i użytkowania zakazano już wiele lat wcześniej28.
Po przystąpieniu do UE polskie samorządy otrzymały znaczne środki na ochronę ujęć wody i na
modernizację sieci wodociągowej. W efekcie, według opinii Głównego Inspektoratu Sanitarnego
jakość dostarczanej wody znacznie się poprawiła, ale najważniejsze problemy wciąż pozostają te
same. Raport Państwowej Inspekcji Sanitarnej dotyczący jakości wody dostarczanej w całej Polsce
opracowany za 2010r. informuje, że w tym roku 68,5% źródeł zaopatrzenia w wodę ludności
stanowiły ujęcia podziemne, a 31,5% ujęcia wód powierzchniowych (były to ujęcia przeważnie dla
dużych aglomeracji miejskich). Według ewidencji GIS w Polsce w 2010 r. znajdowało się 9 025
wodociągów samorządowych oraz 2 858 podmiotów prywatnych pobierających wodę samodzielnie i
udostępniających ją odpłatnie innym podmiotom. 33,2 mln Polaków konsumowało wodę ze
zbiorowego systemu zaopatrywania, a około 5mln zaopatrywało się w nią samodzielnie, z własnych
ujęć (na ogół studni przydomowych, których jest zewidencjonowanych 800 tys.).
Zgodnie z badaniami GIS, pomimo powodzi, spośród osób korzystających ze zbiorowego systemu
zaopatrzenia w wodę, 89% otrzymywało produkt spełniający kryteria Rozporządzenia Ministra
Zdrowia. Pozostałe 11% ludności otrzymywało wodę, która nie spełniała wszystkich norm, ale nie
stanowiła bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia, dlatego też odpowiednie organy GIS wyrażały
zgodę warunkową na dalsze jej dostarczanie i dopuszczały istnienie czasowych odstępstw od tychże
norm29.
Badania przeprowadzone przez GIS pod kątem czystości od Escherichia coli i Enterococcus faecalis
wykazały ich obecność w mniej niż 1% próbek. Pod względem mikrobiologicznym zdecydowana
większość dostarczanej wody nie stanowiła zagrożenia związanego z zachorowaniem na choroby
wodopochodne. W ciągu całego roku 2010 w Polsce regionalne urzędy Inspekcji Sanitarnej przyznały
23 czasowe odstępstwa. Prawie połowa z nich dotyczyła podwyższonej zawartości azotanów, reszta
kadmu, fluorków, azotynów, kadmu, niklu i ołowiu. Najwięcej wniosków o odstępstwo zgłosiły
najmniejsze przedsiębiorstwa. Jednak z uwagi na ilość zaopatrywanych osób, największe zakresowo
odstępstwo przyznano jednej z 6 największych sieci wodociągowych (mazowieckiej). W 2003 r.
przyznanie odstępstw było konieczne dla 8,4% przedsiębiorstw, 2005 – 10,9%, w 2007 – 7%30. W
2009r. Inspekcja przyznała 41 odstępstw. Podobnie jak w 2010 r., największy udział przyczynowy
miały azotany. Zdaniem GIS problemem, który leży u podstaw powolnego tempa reform sieci
28 NIK: Informacja o wynikach kontroli zaopatrzenia w wodę ludności aglomeracji miejskich, Warszawa, marzec 2002 s.48-49;
Kabziński A., Problemy wtórnego zanieczyszczenia wód wodociągowych w procesie ich uzdatniania i przesyłu, Gospodarka Wodna, nr 6,
2002, s.244-249
29
Raport GIS pt. Jakość wody przeznaczonej do spożycia w 2010 roku., s.3-4
30
za: Hałat Z., Prawo do informacji o wodzie, Swiat Konsumenta nr 5, 2007
9
wodociągowych,
jest
brat
motywacji.
Często
gminy
nie
zapewniają
specjalistycznie
wykwalifikowanej kadry do zarządzania siecią wodno-kanalizacyjną, a dochody z tytułu działalności
wodociągowej trafiają do wspólnej kasy i rzadko wykorzystywane są na poprawę jakości produktu31.
Zakrojone na szeroką skalę testy wody w 10 miastach Polski przeprowadziła również Brita, firma
produkująca filtry do wody (służące m.in. usuwaniu chloru). Woda była poddawana analizie w
Instytucie Chemii Uniwersytetu Warszawskiego. Brita zdecydowała się na program, ponieważ z badań
opinii publicznej wynikało, iż 60% Polaków nie ma zaufania do wody z kranu. Wyniki testu
potwierdziły badania GIS: woda jest bezpieczna i spełnia wszystkie normy. Natomiast jej walory
użytkowe, przede wszystkim zapach i smak, pozostawiają często wiele do życzenia. Według testera
Brity, gorszy smak jest skorelowany z niską twardością wody. W takiej wodzie najwyraźniej
wyczuwalny jest chlor. W rankingu przebadanych miast w zakresie smaku najlepiej wypadła woda
dostępna w Zakopanem, Łodzi i Gdańsku, następne miejsca zajęły Warszawa, Białystok, Lublin,
Poznań i Wrocław, a wodę oceniono najgorzej w Katowicach i Krakowie. Podobnie, w ocenie zapachu
wygrała woda z Zakopanego i Gdańska, a najbardziej odstręczający zapach miała woda w Lublinie,
Wrocławiu i Katowicach. Test Brita potwierdził też, że w zdecydowanej większości miast stężenia
szkodliwych substancji były znacznie poniżej dopuszczalnych32. Tester Brita zbadał zarówno
parametry wskaźnikowe, jak i czystość mikrobiologiczną, zawartość związków organicznych, stężenia
metali i związków nieorganicznych.
TABELA 2. Wartości wybranych wskaźników jakości wody pitnej w Krakowie w 2011 r.
Wskaźnik
jakości wody
Barwa
jednostka
Zakład uzdatniania wody powierzchniowej
Raba
Rudawa
Dłubnia
Bielany
2
1
2
2
Norma (2007 ze
zmianami 2010)
Kolor akceptowalny.
Brak ścisłej regulacji,
wcześniej: 15
Mętność
pH
chlorki
azotyny
azotany
Twardość
ogólna
wapń
magnez
Σ THM
NTU
mg/l
mg/l
mg/l
mg/l
0,25
7,82
9,5
<0,01
4,79
114
0,13
7,49
26,8
<0,01
15,62
280
0,17
7,93
23,5
<0,01
20,81
261
0,19
7,44
36,0
<0,01
16,29
232
1
6,5-9,5
250
0,5
50
60-500
mg/l
mg/l
µg/l
40
4,9
18
106
9,9
<0,3
124
10,7
<0,3
109
9,8
9,4
125
150 (100)
Chloroform
Escherichia
coli
µg/l
szt/100 ml
12,8
0
<0,3
0
<0,3
0
5,7
0
30
0
mg Pt/l
Źródło: Komunikat MPWiK S.A. Kraków w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi dostarczanej do sieci miejskiej
Krakowa w okresie 01.10. 2011- 18.11.2011
31
32
Raport GIS pt. Jakość wody przeznaczonej do spożycia w 2010 roku., s.9
Por. opracowanie wyników testu: http://www.tester.brita-polska.pl/. Ostatni dostęp 8.1.2012
10
Czy za słodką wodę trzeba słono płacić? Spożycie i jakość wody butelkowanej w Polsce.
Pogarszający się stan środowiska naturalnego, a co za tym idzie, gorsza w smaku woda z kranu,
stanowiły bardzo podatny grunt dla firm rozlewniczych zajmujących się produkcją konfekcjonowanej
wody, które masowo pojawiły się na rynku polskim na początku lat 90. Historia rozlewnictwa wód
mineralnych w Polsce sięga okresu przedwojennego. Wielkość produkcji z 3 mln litrów w 1938r.
wzrastała, zwłaszcza od 1990 r., osiągając wartość 2,71 mld litrów w roku 2008, co zapewniło Polsce
5. miejsce w Europie pod względem produkcji wody mineralnej33. W równie szybkim tempie wzrasta
konsumpcja wody konfekcjonowanej: w 1970 r. Polak wypijał przeciętnie 2 l wody butelkowanej
rocznie, w 1990 r. – około 10 l, w 2000 – 35 l, a w 2008 już 65 l (według innych badań już w 2006 r.
spożycie wynosiło 76,5 litra34). Wyniki te wskazują, iż Polacy piją mniej wody butelkowanej niż
Węgrzy czy obywatele państw o gorącym klimacie, ale np. więcej niż Brytyjczycy (średnia europejska
wynosi około 106 litrów)35.
Woda ma być czysta. Woda ma nawadniać organizm i go oczyszczać. Nie może zawierać żadnych
substancji bezpośrednio ani też pośrednio zagrażających ludzkiemu zdrowiu. Czy ma być „zdrowa”,
tzn. w sposób aktywny poprawiać kondycję zdrowotną? I czy musi zawierać coś poza H2O?
Niekoniecznie. WHO potwierdziło, iż picie wody mineralnej nie daje korzystnych zdrowotnych
efektów, w porównaniu z rezultatami picia czystej wody z kranu36. Woda nie może być całkowicie
jałowa, ale w rzeczywistości, o ile picie wód zaklasyfikowanych jako mineralne nie może zaszkodzić,
o tyle zawarte w nich minerały można o wiele łatwiej dostarczyć organizmowi w inny sposób.
Najczęściej wody mineralne zawierają magnez i wapń. Zalecana dzienna dawka spożycia tych
pierwiastków wynosi odpowiednio: 300 mg magnezu i 1000 mg wapnia. By zdrowo się odżywiać
wystarczy zjeść np. 100 gram żółtego sera (do 1000 mg wapnia) i 150 gram kaszy gryczanej (około
300 mg magnezu). Próby zastąpienia źródeł tych pierwiastków piciem wody skończyłyby się
niewydolnością nerek: codziennie należałoby wypić minimum 5 l Muszynianki, 9 l Nałęczowianki
lub…23 litry najpopularniejszych w Polsce marek: Żywca Zdroju lub Kropli Beskidu.
Nikła zawartość pierwiastków korzystnych dla zdrowia ujawnia charakterystyczną cechę rynku wód
butelkowanych. Większość z nich, kupowanych w przekonaniu o tym, że są one „mineralne” i
„zdrowe” w rzeczywistości charakteryzuje się właściwościami porównywalnymi do wody z kranu.
Około 55% spożywanej wody butelkowanej to woda określana formalnie jako źródlana (która często
jest przefiltrowaną wodą z wodociągów, na ogół o ujęciach głębinowych), a tylko 45% spełnia
33
Materiały KIG Przemysł Rozlewniczy dostępne na stronie programu: „woda-naturalnie ze źródła”” www.wodazezrodla.pl; Ostatni dostęp
8.1.2012
34
Koluch P., Wosińska J., Wielka woda, Pro-Test, nr 7-8 (79), 2008
35
www.wodazezrodla.pl; Ostatni dostęp 8.1.2012
36
Koluch P., Wosińska J., Wielka woda, Pro-Test, nr 7-8 (79), 2008
11
wymagania prawne, by zakwalifikować ją jako mineralną37. Test porównawczy wykonany w 2005 r.
przez Świat Konsumenta wykazał, że nawet woda wodociągowa pobrana w Warszawie zawierała np.
więcej wapnia i magnezu niż Żywiec Zdrój38. Wśród firm rozlewniczych zarówno w Polsce jak i w
innych krajach wielokrotnie zdarzały się też takie nadużycia, jak sprzedaż zwykłej, ale opakowanej
wody wodociągowej (w Polsce taka sytuacja miała miejsce w Ostrowie Wielkopolskim), opatrzonej
hasłem „woda niegazowana - krystalicznie czysta”. W szeregu testów, w których uczestnicy próbowali
kolejno wody konfekcjonowanej i z wodociągów, udowodniono też, że prawie połowa uczestników
nie rozróżnia ich smaku (w zależności od wodociągu)39. Kontrola Inspekcji Handlowej w 2006 r., oraz
późniejsza kontrola Pro-Testu wykonana na zlecenie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumenta
wykazały też, że producenci wody butelkowanej wielokrotnie mijają się z prawdą na opakowaniach.
Przede wszystkim przedstawiają nierzetelne slogany reklamowe (Inspekcja Handlowa poddała w
wątpliwość określenia takie jak: wyjątkowy smak, jakość gwarantowana, zdrowa, bogata w wapń itp.),
często celowo wprowadzając konsumentów w błąd przedstawiając nieuzasadnione, rzekome prozdrowotne właściwości wody.
Pomimo polepszania się jakości wody w kranie, dostępności domowych filtrów umożliwiających
pozbycie się aromatu chloru, oraz nieproporcjonalnie dużych różnic cenowych między wodą
wodociągową a butelkowaną, spożycie wody butelkowanej w Polsce ciągle wzrasta. Czy będzie to
trend długoterminowy? Są podstawy, by sądzić, że nie. W krajach Europy Zachodniej i USA już
następuje zwrot konsumentów i obywateli w kierunku inwestowania w dobrej jakości wodę
wodociągową. W tych krajach największy wzrost popytu na wodę butelkowaną przypadł na lata 80. i
90. Jednak w ostatnich latach podniesiono kwestię negatywnego wpływu ich produkcji na środowisko.
Poza tym, w USA głośnym echem odbiła się kompromitacja marki Fiji (okazało się, że konsumenci
podczas testów wybierali wodę wodociągową z Cleveland) oraz ujawnienie faktu, że zarówno PepsiCola (marka Aquafina) jak i Coca-Cola (Dasani) sprzedają filtrowaną wodę wodociągową40.
Wychodząc naprzeciw zarówno wysokim wymaganiom konsumentów wody, jak i potrzebom
środowiskowym, Minister Środowiska Wielkiej Brytanii i burmistrz Londynu potępili kupowanie
wody konfekcjonowanej ze względu na niezmiernie szkodliwy wpływ, jaki wywiera na środowisko
produkcja butelek z polietylenu oraz ich transport. W Kanadzie w kilku miastach z tego samego
powodu władze miejskie wręcz zakazały sprzedaży wody butelkowanej na ich terenie, jednocześnie
37
Focus: Woda- naturalnie ze źródła, opublikowano 26.05.2009. Artykuł dostępny na: www.focus.pl/cywilizacja/zobacz/publikacja/wodanaturalnie-ze-zrodla/. Ostatni dostęp 8.1.2012
38
Koluch P., Wosińska J., Wielka woda, Pro-Test, nr 7-8 (79), 2008;
Brancewicz M., W Gdańsku woda z kranu jest lepsza niż ta w butelkach, 3.11.2011, artykuł opublikowany na www.trojmiasto.gazeta.pl.
Ostatni dostęp: 8.1.2012
39
Por. np. test Brita
40
Wyrazem sprzeciwu społecznego wobec masowej produkcji wody butelkowanej jest np. film dokumentalny „Tapped” (reż. S.Soechtig,
J.Lindsey) produkcji HBO z 2009 roku, czy kampania Annie Leonard „The story of bottled water. How manufactured demand pushes what
we don’t need and destroys what we need most ”
12
mobilizując swoje przedsiębiorstwa wodociągowe do podniesienia standardu dostarczanego produktu
tak, by standard życia obywateli nie uległ obniżeniu41.
Zakończenie
Polska wprowadziła wysokie unijne standardy obowiązujące dla jakości wody przeznaczonej do picia.
W ciągu ostatnich lat jakość wody dostarczanej wodociągami miejskimi wzrosła, a pomimo to jest
wciąż niezadowalająca. Największy problem stanowi konieczność dezynfekcji wody pobieranej z ujęć
powierzchniowych przy wykorzystaniu chloru. Biorąc pod uwagę, iż przy dezynfekcji wody z ujęć
powierzchniowych nie ma alternatywy dla chlorowania (ponieważ takie metody jak promieniowanie
są nieskuteczne w przypadku wodociągów o rozgałęzionej i długiej sieci), a chlor pogarsza
właściwości smakowe i zdrowotne wody, okazuje się, że jedynym skutecznym rozwiązaniem
chroniącym populację przed zanieczyszczoną wodą jest niedopuszczanie do jej skażenia. Dlatego też
właśnie tak ważne jest jak najszybsze zrealizowanie priorytetu Ramowej Dyrektywy Wodnej
polegającego na ochronie ujęć wodnych. Tylko wtedy konsumenci będą mogli zaoszczędzić na
kupowaniu wody butelkowanej czy filtrów do wody, oraz , długofalowo, poprawić swoje zdrowie.
Wybrana bibliografia:
1.Berelski T., Forowicz K., Woda po Polsku, Rzeczpospolita, 24.4.2002
2.Gromiec M., Postanowienia traktatu akcesyjnego i zobowiązania wynikające z przystąpienia Polski do UE w
zakresie jakości zasobów wodnych, Gospodarka Wodna, nr 4, 2004, s.129-132
3.Hałat Z., Prawo do informacji o wodzie, Swiat Konsumenta nr 5, 2007
4.Kabziński A., Problemy wtórnego zanieczyszczenia wód wodociągowych w procesie ich uzdatniania i
przesyłu, Gospodarka Wodna, nr 6, 2002, s.244-249
5.Koluch P., Wosińska J., Wielka woda, Pro-Test, nr 7-8 (79), 2008
6.Kowal A., Świderska-Bróż M., Oczyszczanie wody, PWN, Warszawa-Wrocław 1997
7.Mulik B., Stankiewicz A., Wichrowska B., Problemy z wdrażaniem Drinking Water Directive, materiały z
konferencji ENDWARE dostępne na stronie:
http://www.pis.gov.pl/userfiles/file/Departament%20BW/Artyku%C5%82y/11_2011Problemy%20z%20wdra%C5%BCaniem%20DWD.pdf
8.Mulik B., Tomaszewski W., Wichrowska B., Stankiewicz A., Woda a zdrowie, materiały z konferencji
ENDWARE dostępne na stronie:
http://www.pis.gov.pl/userfiles/file/Departament%20BW/Artyku%C5%82y/Woda%20a%20Zdrowie_do%20wy
sy%C5%82ki.pdf
9.NIK: Informacja o wynikach kontroli zaopatrzenia w wodę ludności aglomeracji miejskich, Warszawa,
marzec 2002
10.Pawuła A., Parametry oceny jakości wody do picia, Uwagi o projekcie nowelizacji norm sanitarnych,
Przegląd Komunalny, 1995, nr 1, s.4-6
11.Raport GIS pt. Jakość wody przeznaczonej do spożycia w 2010 roku. Raport dostępny na stronie:
http://www.gis.gov.pl/userfiles/file/Departament%20BW/Stan%20Sanitarny%20%20Jako%C5%9B%C4%87%20wody%20przeznaczonej%20do%20spo%C5%BCycia%20w%202010%20r_.pd
f. Ostatni dostęp: 8.1.2012
12. Rutkowski M., Zarys wymagań określonych Dyrektywą Wodną UE w sprawie polityki Wodnej, Gospodarka
Wodna, nr 7, 2003, s.278-283
13.Wojtaszek T., Prawda o wodach mineralnych i innych wodach butelkowanych, Aura, nr. 9, 2004;
41
Wojtaszek T., Prawda o wodach mineralnych i innych wodach butelkowanych, Aura, nr. 9, 200.;
Koluch P., Wosińska J., Wielka woda, Pro-Test, nr 7-8 (79), 2008
13