Hebrajska retoryka biblijna

Hebrajska retoryka biblijna
1. Określenie i funkcja retoryki
Przez retorykę rozumiemy teorię i sztukę wymowy, przemawiania. Najważniejszym bowiem zadaniem mówcy jest umiejętność przekonywania, rozumiana jako
oddziaływanie na odbiorcę – słuchacza w trzech kierunkach:
1) dydaktycznym;
2) estetycznym;
3) emocjonalnym.
Teoria retoryki pojawiła się w Grecji. Już w utworach HOMERA spotyka się pochwałę sztuki oratorskiej, a zatem można przypuszczać, że w IX/VIII w. przed
Chr. istniały próby sformułowania teorii retoryki. Teoretyczne i naukowe opracowanie retoryki przypisuje się ARYSTOTELESOWI. Zasady retoryki przedstawił on
w swoim dziele Ars Rhetorica. Najbardziej jednak kompletny podręcznik klasycznej retoryki starożytnej napisał KWINTYLIAN w I w. po Chr.: Institutionis oratoriae
libri XII.
Do interpretacji Pisma św. wprowadził retorykę św. AUGUSTYN (354-430), który
był jej nauczycielem. W swoim dziele De Doctrina Christiana w oparciu o dwa
dzieła CYCERONA: De Inventione i Orator opracował zasady retoryki
w zastosowaniu do Pisma św. Św. AUGUSTYN stosował retorykę do analizy listów
św. Pawła. Do tekstów biblijnych zaczęto stosować retorykę dopiero w XVIII wieku. Jest to jednak metoda nowa dlatego, że dopiero od niedawna cieszy się większym zainteresowaniem biblistów.
Stosowanie zasad retoryki klasycznej do analiz tekstów biblijnych może budzić
wątpliwości. Zakłada bowiem apriorycznie, że hagiografowie posiadali ogólne
wykształcenie hellenistyczne, w którym retoryka odgrywała dominującą rolę
oraz, że posługiwali się oni świadomie jej zasadami. Można też postawić zarzut,
że chociaż autorzy ksiąg Nowego Testamentu pisali po grecku, to jednak większość z nich wyszła z kręgu kultury judaistycznej, a nie helleńskiej.
Otóż w analizach retorycznych Nowego Testamentu tego rodzaju wątpliwości
nie mają istotnego znaczenia, gdyż nie chodzi tu o znajomość i świadome, czy
nieświadome (zautomatyzowane) stosowanie reguł przekonywania czytelnika,
lecz o badania metodą retoryczną tekstów, które mają siłę oddziaływania niezależną od znajomości zasad retoryki przez autora i adresatów. Każdy tekst jest z
natury retoryczny. Retoryka jest bowiem sztuką argumentacji, przedstawienia
przekonywujących dowodów. W zasadzie wszystkie teksty Pisma św. są jakąś
2
formą przekonywania. Dlatego analiza retoryczna, przeprowadzona krytycznie
może w wielu przypadkach pomóc w zrozumieniu orędzia biblijnego.
Paweł, urodzony w środowisku hellenistycznym, odebrał nie tylko staranne
wykształcenie w zakresie judaizmu i egzegezy Pisma św., lecz także poznał dobrze kulturę grecką. Stąd można sobie wyobrazić, że umiał także posługiwać się
popularną w starożytności retoryką klasyczną. Ślady tej retoryki rzeczywiście zauważa się w jego listach i budzi ona coraz większe zainteresowanie egzegetów.
Czy można jednak stosować zasady retoryki rzymsko-greckiej do ewangelii? Nawet w Ewangelii Łukasza, która powstała w środowisku greckim i została skomponowana w pięknym języku greckim nie da się zauważyć tej retoryki, którą posługiwali się mówcy, czy pisarze starożytni. A jednak i tu występuje sztuka przekonywania, która posiada trzy aspekty:
1) dydaktyczny;
2) estetyczny;
3) emocjonalny.
W prologu do Trzeciej Ewangelii autor pisze:
Wielu już starało się ułożyć opowiadanie o zdarzeniach, które się dokonały pośród nas,
tak jak nam je przekazali ci, którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa. Postanowiłem więc i ja zbadać dokładnie wszystko od pierwszych chwil i opisać ci po
kolei, dostojny Teofilu, abyś się mógł przekonać o całkowitej pewności nauk, których ci
udzielono (Łk 1, 1-4).
Celem Ewangelii Łukasza było przekonanie czytelnika, odbiorcy tekstu, ale inną
niż w u retoryków starożytnych metodą. Nauczanie Chrystusa i pierwotna tradycja Kościoła kształtowały się w środowisku o mentalności hebrajskiej, a więc należałoby tu mówić o retoryce hebrajskiej. I w tym kierunku idzie współczesna metodologia biblijna.
2. Cechy retoryczne tekstu biblijnego
2.1. Analiza retoryczna jest jednym z licznych etapów egzegezy tekstu biblijnego, obok krytyki tekstu, analizy lingwistycznej, historyczno-krytycznej oraz innych metod stosowanych w egzegezie.
Analiza retoryczna stawia sobie za cel zrozumienie tekstu. Stosujący ją badacz
kieruje się przekonaniem, iż aby osiągnąć ten cel, rzeczą ważną jest ukazanie kompozycji tekstu i ustalenie najpierw jego granic. Jeżeli tekst badany jest zbyt obszerny i złożony strukturalnie, należy naprzód wydzielić w nim mniejsze jednostki
kompozycyjne.
3
Uczeni napotykają na duże trudności w określaniu początku i końca jednostki
literackiej. Dwie niekwestionowane granice księgi biblijnej to jej początek i koniec,
a trzeba przecież dokonywać podziału wewnątrz księgi. Najczęściej dokonuje się
go na wyczucie.
Panująca powszechnie i ogólnie stosowana metoda historyczno-krytyczna
zwraca uwagę na małe jednostki, niewielkie formy literackie, np. opis cudu, apoftegmat, przypowieść itp. Dzięki niej przyzwyczajeni jesteśmy do czytania tych
małych jednostek oddzielnie; Ewangelie, a także Księgi Proroków, są w jej ujęciu
jedynie zbiorami małych, różnorodnych jednostek tekstowych, które krążyły w
pierwotnych wspólnotach, i które zostały zebrane w jedną całość. Z punktu widzenia analizy retorycznej Ewangeliści są prawdziwymi autorami, którzy ułożyli
swoje teksty w wyszukane kompozycje. Zgodnie z analizą retoryczną, kompozycje
te nie przestrzegają zasad grecko-łacińskiej retoryki, lecz podlegają swoistym prawom retoryki hebrajskiej, której autorzy Nowego Testamentu są bezpośrednimi
spadkobiercami.
2.2. Literatura hebrajska jest ze swej istoty k o n k r e t n a. Gdy retoryka grecka
usiłuje tłumaczyć lub udowadniać abstrakcyjne idee za pomocą przykładów, retoryka hebrajska opisuje rzeczywistość, pozostawiając czytelnikowi wyciąganie
wniosków. Hebrajczyk pokazuje, Grek usiłuje udowodnić. Grek stara się doprowadzić swego słuchacza aż do końca rozumowania, Hebrajczyk wskazuje mu
drogę, którą powinien pójść, i zachęca go do wejścia na nią.
Np. stosowanie binarnych zwrotów, takich jak „na ziemi i na niebie”, „noc i dzień”
jest innym sposobem wyrażenia tego, że coś jest „wszędzie” i „zawsze”. Kiedy
Jezus zwraca się po kolei do „zaproszonych, a następnie do tego, który Go zaprosił” (Łk 14, 7-14), zwraca się tym samym do wszystkich, którzy Go słuchają.
Binarność niekoniecznie oznacza proste i zwykłe powtórzenie. Lektura nastawiona wyłącznie na to, co identyczne w obu połowach jednostki typu dinarnego,
pominie to, co stanowi istotę rozumowania i co właśnie jest przyczyną powtórzenia.
W przypowieści o zagubionej owcy i utraconej drachmie, z Ewangelii Łukasza,
nie chodzi bynajmniej o dekorację, lecz o centralny punkt przekazu. Binarność jest
impulsem do zrozumienia: chociaż faryzeusze i uczeni w Piśmie, do których zwraca się Jezus, pozostali w domu (podobnie jak drachma), są równie zagubieni jak
celnicy i grzesznicy, których wyobraża zagubiona na pustyni, daleko od domu,
owca. Dinarność zostaje podwojona w trzeciej przypowieści: chociaż młodszy syn
zagubił się daleko od domu ojca (podobnie jak owca na pustyni), starszy nie jest
mniejszym niż on grzesznikiem, mimo iż zawsze przebywał z ojcem i nigdy nie
przekroczył jego rozkazu. Różnica pomiędzy historią starszego syna a historią
drachmy (która jest do niej równoległa) także jest znacząca: jeśli drachma została
odnaleziona, to znaczy, że dar przebaczenia i radości udzielony zostaje także star-
4
szemu synowi oraz faryzeuszom i uczonym w Piśmie. Ale czy będą umieli go
przyjąć?
2.3. Kolejną znamienną cechą retoryki hebrajskiej jest jej p a r a t a k t y c z n y
charakter. Polega on raczej na zestawianiu i uzgadnianiu niż na podporządkowywaniu. Retoryka hebrajska nie wyraża zawsze związków logicznych w taki
sam sposób jak retoryka grecka, poprzez słowa, które stosuje się w sylogizmie:
„zważywszy na to, że”, „widać stąd”, „otóż", „zatem” itp.
Zjawisko to potwierdza się zwłaszcza na wyższych poziomach konstrukcji
tekstu: nieczęsto napotkać można takie zwroty jak: „z jednej strony (<),
a z drugiej” w celu zaznaczenia opozycji pomiędzy dwoma dużymi jednostkami.
Brak tych znaczących słów nie znaczy, że retoryka biblijna pozbawiona jest sposobów wyrażania związków logicznych, lecz że sposoby, które stosuje, są inne: polegają one zasadniczo na układzie jednostek i na powtórzeniach, zwłaszcza leksykalnych, pomiędzy symetrycznymi jednostkami.
Jednym z najprostszych przykładów byłoby przysłowie „Kręcą się drzwi na
zawiasach, a człowiek leniwy na łóżku” (Prz 26, 14), w którym porównanie nie
zostaje wyrażone przez użycie słowa „jak”, lecz tylko przez paralelizm.
W Księdze Amosa 1–2 następuje po kolei osiem zapowiedzi. Pierwszych sześć
(zapowiedzi przeciwko sześciu narodom, które otaczają Izrael) wydaje się po prostu i zwyczajnie zestawionych ze sobą jednakże subtelna gra leksykalnych powtórzeń, które je zbliżają do siebie i odróżniają, pozwala dostrzec, że są one ułożone
w pary: na początku - dwaj tradycyjni wrogowie Izraela (Aram i Filistyni), na
końcu - narody spokrewnione (Ammonici i Moabici), w środku – dwa bratnie narody Izraela: Tyr – zgodnie z zawartym przymierzem, Edom – ze względu na pokrewieństwo krwi. Zapowiedź ósma (przeciwko Izraelowi) zestawiona jest z zapowiedziami, które ją poprzedzają. Gra podobieństw i różnic między tą ostatnią zapowiedzią a pozostałymi pozwala jednak zrozumieć logiczny rozwój konstrukcji
tekstu. Występki Izraela są po ważniejsze niż występki sąsiadujących z nim ludów
pogańskich, nie tylko dlatego, iż są liczniejsze, lecz także dlatego, że nie popełnił
ich przeciwko obcym, ale przeciwko członkom swego własnego ludu, a zwłaszcza
dlatego, że podwoił swą winę, grzesząc przeciwko Bogu (który jemu, podobnie
jak Judzie, najpierw dał Prawo, a później zesłał proroków i nazirejczyków, aby mu
przypomnieć, jakie są wymagania Prawa).
W Łk 8, 40-56 sam tylko układ tekstu i powtórzenia leksykalne wskazują na związek uzupełniającego się podobieństwa pomiędzy córką Jaira a kobietą cierpiącą na
krwotok: obie relacje uzdrowień znajdują się w środku fragmentów, obie kobiety
zostają nazwane córkami, a także powtórzona zostaje liczba dwanaście w odniesieniu do jednej i drugiej.
2.4. Cecha charakterystyczna retoryki hebrajskiej, to następnie – kompozycja
k o n c e n t r y c z n a. Zamiast przeprowadzać dowodzenie w sposób linearny, jak
5
ma to miejsce w literaturze grecko-łacińskiej, aż do wniosku, którym kończy się
argumentacja, retoryka hebrajska dokonuje dowodzenia wokół pewnego centrum,
punktu, wokół którego cała reszta odnajduje spójność.
Przykładem może być fragment mowy pożegnalnej Jezusa J 14, 15-24. Fragment
ten zaczyna się od zdania: „Jeżeli Mnie miłujecie, będziecie zachowywać moje
przykazania” (14, 15). Zdanie to stanowi centralną myśl całego fragmentu i powraca jeszcze trzy razy, ale za każdym razem wyraża coś nowego:
1) Kto ma przykazania moje i zachowuje je, ten Mnie miłuje. Kto zaś Mnie miłuje, ten będzie umiłowany przez Ojca mego, a również Ja będę go miłował i
objawię mu siebie (14, 21).
2) Jeśli Mnie kto miłuje, będzie zachowywał moją naukę, a Ojciec mój umiłuje
go, i przyjdziemy do niego, i będziemy u niego przebywać (14, 23).
3) Kto Mnie nie miłuje, ten nie zachowuje słów moich (14, 24).
Ww. 15 i 24 zamykają cały fragment.
Innym przykładem może być Pieśń Mojżesza w Wj 15. Jest ona zbudowana
wokół podwójnego pytania w wersecie 11: „Któż jest pośród bogów równy Tobie,
Panie, w blasku świętości, któż Ci jest podobny, straszliwy w czynach, cuda działający!”., Ta sama struktura zostaje powtórzona w Hymnie Mojżesza i Baranka w
Ap 15 i jest także skupiona wokół podobnego pytania: „Któż by się nie bał, o Panie, i Twego imienia nie uczcił?”.
3. Zasady retoryki hebrajskiej
Do technik retorycznych należą: 1) środki gramatyczno-syntaktyczne i 2) formy
estetyczne tekstu wraz z pragmatyką tekstu.
Do podstawowych środków określających g r a m a t y k ę tekstu zalicza się:
1) określenie semantyki tekstu przez kontekst;
2) sposób zaprezentowania idei, jakie mają przekonać czytelnika;
3) kompozycję mowy (tekstu) i relacje pomiędzy zdaniami;
4) logikę tekstu;
5) strukturę tematyczną.
Formy estetyczne łączą się już z pragmatyką tekstu. Można wyróżni następujące formy estetyczne:
1) głębię tekstu (Sinnigkeit), która polega na tym, że czytelnik potrafi z pojęć i
słów użytych przez autora wydobyć głębsze myśli;
2) kunszt słowa;
3) symetrię tekstu (mowy);
4) żywość, siłę, nacisk i dosadność wyrażenia.
6
Metoda retoryczna polega na wyszukaniu i uporządkowaniu wszystkich środków, jakimi dysponuje tekst, aby zbadać, jak może on oddziaływać na uczucia,
wolę i kierunek myślenia czytelnika.
4. Analiza retoryczna Mt 5, 3-12
Początek tekstu nie budzi dyskusji: Mt 5, 3. Za koniec fragmentu uważa się
wers 10 lub 12. Trudność związana jest z pytaniem o liczbę błogosławieństw
u Mateusza: siedem, zgodnie z upodobaniem pierwszego Ewangelisty do tej cyfry; osiem, jeśli liczyć tylko te, które mają tę samą podstawową budowę, czy
dziewięć, jeśli weźmiemy pod uwagę liczbę powtórzeń słowa „Błogosławieni”?
Czy wersety 3 i 10, z powodu identyczności drugich członów: „bowiem do nich
należy Królestwo Niebieskie”, spełniają funkcję inkluzji dla jednostki zawierającej
wersety od 3 do 10?
A może przeciwnie, te dwa zdania są wyrazami początkowymi dla dwóch oddzielnych jednostek: ww. 2-9 oraz ww. 10 nn.?
Błogosławieni ubodzy w
duchu
bo do nich należy KRÓLESTWO
NIEBIESKIE.
4 Błogosławieni płaczący
bo oni będą pocieszeni.
5 Błogosławieni łagodni
bo oni na własność posiądą
ziemię.
6 Błogosławieni łaknący i
pragnący sprawiedliwości
bo oni będą nasyceni.
7 Błogosławieni miłosierni
bo oni miłosierdzia dostąpią.
8 Błogosławieni czystego serca
bo oni Boga oglądać będą.
9 Błogosławieni czyniący pokój
bo oni będą nazwani synami
Bożymi.
10 Błogosławieni
prześladowani dla sprawiedliwości
bowiem do nich należy KRÓLESTWO NIEBIESKIE.
11 Błogosławieni jesteście, gdy * ludzie + wam urągają i prześladują was, i gdy z mego powodu mówią kłamliwie wszystko złe
na was.
12 Cieszcie się i radujcie, albowiem wasza nagroda wielka jest w
niebie.
Tak bowiem prześladowali proroków, którzy byli przed wami.
5
Należy zauważyć ww. 10-12:
1) występowanie na skrajach i w centrum tego samego czasownika „prześladować”;
2) powtórzenie, w pozycji symetrycznej, „bo (<) w niebie” *niebieskie+;
7
3) jedność treści, ponieważ o prześladowaniu nie ma mowy (przynajmniej
w wyraźny sposób) w poprzednich wersetach;
Fragment ww. 3-9 tworzy siedem błogosławieństw (w trochę innej kolejności,
zob. krytyka tekstu).
Na poziomie tym odsłania się centralna rola błogosławieństwa dla prześladowanych:
1) wyraz „niebo” [niebieski, w niebie] powraca na skrajach centralnego fragmentu (10b i 12b) i na skrajach sekwencji (3 i 16c);
2) „synowie Boga” (5, 9) i „Ojca waszego” (5, 16c) odgrywają, razem
z „widzieć” (5, 8. 16b) rolę wyrazów końcowych we fragmentach skrajnych;
3) słowo „sprawiedliwość” (5, 6 i 10a) powtórzone zostaje w centrum pierwszego fragmentu i na początku drugiego.
Przykład ten pozwala ukazać, w jaki sposób tekst skonstruowany jest na kilku
poziomach: błogosławieństwo dla prześladowanych (fragment centralny) pozostaje w ścisłym związku z błogosławieństwami, które go poprzedzają (pierwszy
fragment), ale pozostaje ono także w związku z dwoma obrazami, soli i światła
(fragment trzeci). Ponadto, analiza ta zachęca do przyznania błogosławieństwu
dla prześladowanych określonego miejsca, a więc i specyficznej funkcji.