Przedsiębiorca i przedsiębiorczość Adres URL

MATERIAŁY POWSTAŁY W RAMACH PROJEKTU EFS „E-EKONOMIA STUDIA BEZ BARIER”,
ZREALIZOWANEGO W
2006 R. NA UNIWERSYTECIE ŁÓDZKIM
AUTOR: KRZYSZTOF B. MATUSIAK
Moduł:
Przedsiębiorca i przedsiębiorczość w teorii ekonomii i innych naukach
1.
Przedsiębiorca i przedsiębiorczość — geneza i próba definicji pojęć
2.
Przedsiębiorca a pojęcia pokrewne
3.
Przedsiębiorcy w teorii ekonomii — Cantillon i przedstawiciele
ekonomii klasycznej
4.
Przedsiębiorczość a ekonomia neoklasyczna
5.
Przedsiębiorczość w teoriach firmy
6.
Stanowiska teoretyczne „wrogie” przedsiębiorcy
7.
Podstawy współczesnej teorii przedsiębiorczości
8.
Schumpeterowska „twórcza destrukcja”
9.
Teoria niepewności i zysku przedsiębiorcy
10. Arbitraż i odkrywanie okazji
11. Koordynacja rzadkich zasobów
12. Pozaekonomiczne kierunki badań nad przedsiębiorczością
Słowa kluczowe: przedsiębiorca, przedsiębiorczość, klasycy ekonomii, funkcje przedsiębiorcy, teorie firmy.
Wstęp
W module tym zaprezentowane zostaną podstawowe pojęcia szeroko rozumianej przedsiębiorczości i ich
interpretacja w naukach ekonomicznych. Przedstawione także będą główne osie sporów i wkład twórców
myśli ekonomicznej.
1
1.
Przedsiębiorca i przedsiębiorczość — geneza i próba definicji pojęć
W teorii i praktyce wielu dziedzin naukowych spotykamy się z pojęciami przedsiębiorcy i przedsiębiorczości.
Mimo upływu wielu lat (mniej lub bardziej systematycznych badań na zjawiskiem przedsiębiorczości) są one
analizowane w różnych ujęciach. Postacią przedsiębiorcy i zagadnieniami przedsiębiorczości zajmują się
przedstawiciele wielu dyscyplin naukowych: ekonomii, nauk o zarządzaniu, socjologii, psychologii, prawa,
pedagogiki, etyki itp. W konsekwencji wyjaśnienie tych pojęć tylko w kategoriach jednej dziedziny nauki
(np. ekonomii) zawsze napotyka na problemy, gdyż ukazuje zjawisko zbyt jednostronnie. Ciągle brak jest
uniwersalnych i jednoznacznych definicji, a całościowa teoria przedsiębiorczości znajduje się właściwie
w powijakach. Należy wskazać kilka przyczyn tego stanu:
–
historyczny charakter — zjawisko przedsiębiorczości ciągle ewoluuje, tworząc nowe formy i typy
zachowań;
–
złożona i wielowymiarowa natura zjawiska — rozwój przedsiębiorczości jest zdeterminowany
współistnieniem szeregu sprzyjających czynników osobowościowych, gospodarczych, kulturowych,
politycznych, edukacyjnych, prawno-regulacyjnych itp.;
–
zafałszowania i uproszczenia — wokół przedsiębiorczości od wieków narosło i nadal funkcjonuje
wiele nieporozumień, stereotypów i uprzedzeń (np. „to sposób na dorabianie się kosztem innych”);
–
nieprzewidywalność skutków — przedsiębiorców nie odróżnia się na podstawie formalnego tytułu,
lecz post factum, po realizacji określonego przedsięwzięcia, np.: wprowadzeniu innowacji.
W języku potocznym przedsiębiorca to osoba podejmująca się przedsięwzięcia dla celów zarobkowych,
a przedsiębiorczość to zdolność do podejmowania tego typu działań. W szerszym etymologicznie
znaczeniu człowiek przedsiębiorczy to taki, który „bierze coś na siebie”, czyli jest skory do podejmowania
zadań lub wszczynania czegoś, np. pracy, zabaw, pomocy. Przymiotnikiem przedsiębiorczy określa się ludzi
aktywnych, rzutkich, przejawiających inicjatywę, energicznych. W omawianym kontekście przedsiębiorca
jawi się nie tylko jako człowiek dobrze prowadzący firmę, ale osoba wykazująca się wzmożoną aktywnością
i inicjatywą poza typowym przedsiębiorstwem, np. w szkole lub urzędzie (Dobrołowicz, 1995).
W Słowniku języka polskiego (Szymczak, 1992) znajdujemy następujące definicje omawianych pojęć:
–
przedsiębiorca — człowiek, który prowadzi jakieś przedsiębiorstwo na własny rachunek, właściciel
przedsiębiorstwa; fabrykant, przemysłowiec;
–
przedsiębiorczość — zdolność do tego, żeby być przedsiębiorczym; posiadanie ducha inicjatywy;
obrotność, rzutkość, zaradność;
–
przedsiębiorczy — mający ducha inicjatywy, skory do podejmowania różnych spraw, zwłaszcza
w dziedzinie przemysłu i handlu; pomysłowy, zaradny, rzutki.
Należy
podkreślić
i przedsiębiorca),
komplementarny
które
w dalszych
charakter
obydwu
rozważaniach
będą
podstawowych
pojawiły
się
kategorii
łącznie.
(przedsiębiorczość
W praktyce
nie
ma
przedsiębiorczości bez przedsiębiorcy i na odwrót. Mimo nierozerwalnego związku obydwu kategorii, można
wskazać na specyficzne rozłożenie akcentów (Kraśnicka, 2002):
ujęcie podmiotowe (przedsiębiorca) koncentruje się na osobie, funkcjach, cechach itp.;
ujęcie procesowe (przedsiębiorczość) eksponuje oddziaływanie, dynamikę i skutki.
W węższym znaczeniu przedsiębiorczość to cecha psychiczna, a ściślej zespół cech determinujących
osiąganie sukcesów w organizowaniu i kierowaniu firmą. Brak jest jednak w literaturze spójnego zestawienia
2
cech składających się na przedsiębiorczą osobowość. W języku ekonomicznym przedsiębiorczość oznacza
takie łączenie i angażowanie do prowadzonego w warunkach niepewności i ryzyka biznesu wymaganych
czynników wytwórczych, aby zapewnić zysk osobie lub grupie osób pełniących funkcje przedsiębiorcy.
W praktyce
przedsiębiorcami
można
nazwać
ludzi
prowadzących
nastawioną
na
zysk
działalność
gospodarczą i ponoszących ryzyko oraz pełną odpowiedzialność za osiągnięte efekty. Podjęcie działalności
gospodarczej jest odpowiedzią na zidentyfikowaną w najbliższym otoczeniu okazję.
Przedsiębiorcza aktywność niesie ze sobą szereg efektów identyfikowanych na trzech komplementarnych
poziomach (Kraśnicka, 2002):
Poziom pierwszy to jednostki/przedsiębiorcy:
–
dochód osobisty i rodziny, zapewnienie oczekiwanych podstaw egzystencji;
–
zaspokojenie potrzeb wyższego rzędu (np.: samorealizacja, autonomia, prestiż, sukces);
–
rozwój umiejętności, wiedzy, doświadczenia (proces uczenia się);
–
zmiany na drodze kariery zawodowej.
Poziom drugi to organizacja/przedsiębiorstwo:
–
utworzenie i rozwój przedsiębiorstwa;
–
innowacyjność, nowe produkty, technologie i rozwiązania organizacyjne;
–
budowa przewag konkurencyjnych na rynkach;
–
odnowa organizacyjna;
–
odkrywanie nisz rynkowych.
Poziom trzeci to cała gospodarka:
–
wzrost gospodarczy i poprawa poziomu życia ludzi;
–
nowe/udoskonalone produkty, technologie i metody organizacyjne;
–
efektywna alokacja zasobów;
–
tworzenie nowych miejsc pracy;
–
poprawa pozycji konkurencyjnej gospodarki;
–
generowanie dochodów podatkowych;
–
tworzenie klasy średniej — „kapitalizmu kapitalistów”.
Przytoczone podejścia nie wyczerpują różnorodności postrzegania przedsiębiorcy, przedsiębiorczości
i przedsiębiorczego działania. Zakreślają jednak umowną przestrzeń, po której należy poruszać się
analizując omawiane zjawiska. Trzeba zaakceptować wielowymiarowy charakter przedsiębiorczości oraz
różne próby definiowania i oceny tego pojęcia. Ekonomista dostrzega w przedsiębiorcy przede wszystkim
innowatora, organizatora
i koordynatora działalności gospodarczej. Psycholog
analizuje wewnętrzną
potrzebę działania i motywy, dążenie do obranego celu. Politycy widzą w przedsiębiorcy kreatora nowych
miejsc pracy i ważny czynnik aktywizujący rozwój gospodarczy, ale również w wielu przypadkach
„wyzyskiwacza” i destruktora porządku ekonomiczno-społecznego. Przez innych uczestników gry rynkowej
jest przedsiębiorca postrzegany jako: konkurent, oferent lepszych lub tańszych sposobów zaspakajania
potrzeb, czynnik destabilizujący równowagę albo partner w biznesie, dostawca czy kooperant. W potocznym
odbiorze częste jest postrzeganie przedsiębiorczości jako sposobu bogacenia się kosztem innych.
3
W ujęciu
historycznym
analizowane
kategorie
wywodzą
się
od
francuskiego
pojęcia
entrepreneur
‘przedsiębiorca’, wprowadzonego przez pioniera teorii przedsiębiorczości, osiadłego we Francji tajemniczego
irlandzkiego kupca, bankiera i ekonomisty Richarda Cantillona.
Czy wiesz, że…
Do dzisiaj jest wiele niejasności co do osoby i losów Cantillona. Jego oryginalny dorobek
naukowy po latach zapomnienia został na przełomie XIX i XX w. na nowo odkryty przez
W.S. Jewonsa oraz propagowany przez J.R. Higgsa i F.A. v. Hayeka, szczególnie w zakresie teorii
praw własności. Można przypuszczad, że gdyby nie pechowy zbieg okoliczności (Cantillon został
zabity przez służącego, który dla zatarcia śladów zbrodni podpalił dom z całym dorobkiem
twórczym) to początki teorii ekonomii łączyłoby się z Cantillonem, a nie Adamem Smithem.
Stanowisko badawcze Cantillona przedstawione zostało w wydanej (20 lat po śmierci)
z niekompletnego rękopisu w 1755 r. pracy Essai sur la nature du commerce en general,
znanego szeroko jeszcze za jego życia z różnych odpisów.
Omawiane pojęcie oznaczało na początku XVI w. dowódcę wojskowego, zmieniając się z czasem znaczenie i
określając budowniczego mostów, twierdz, dróg (dla wojska). Do słownika ekonomicznego weszło dzięki
Cantillonowi, Quesnayowi i Sayowi. Angielskim odpowiednikiem początkowo było pojęcie projektor, a później
undertaker (używany jednak od połowy XIX w. do określenia przedsiębiorcy pogrzebowego). Pojęcie
entrepreuner w języku angielskim pojawiło się w połowie XIX w. na określenie dyrektora/managera
publicznej instytucji muzycznej, a następnie na początku XX w. uzyskało obecne znaczenie.
W polskiej tradycji i literaturze ekonomicznej dla osoby przedsiębiorczej najczęściej stosowano pojęcie
kupiec.
Choć
już
w XVI
wieku
na
ziemiach
polskich
w odniesieniu
do
działań
przedsiębiorczych
wykorzystywano określenie litkup — od dawnego obyczaju zapijania zakończonych negocjacji (obecnie na
tradycyjnych targach przez donośne uderzenie w dłonie) dla uprawomocnienia aktu kupna-sprzedaży.
Bezpośredniej genezy polskiego pojęcia przedsiębiorca należy szukać w pierwszym tłumaczeniu pracy
J.B. Saya Katechizm ekonomii politycznej z 1815 r., w której entrepreneur został przetłumaczony jako
‘przedsiębiorący przemysł’. Jednocześnie do końca XIX w. w powszechnym użyciu były pojęcia antreprener
i antreprenerka (Marcinkowski, 1996). W Kodeksie Handlowym z 1934 r. znajdujemy pojęcie ‘kupiec’ jako
odpowiednik przedsiębiorcy. W polskim prawie gospodarczym pojęcie przedsiębiorcy zostało ostatecznie
usankcjonowane szeregiem przepisów prawnych wprowadzonych po 2000 r. W myśl tych regulacji
przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna nie będąca osobą prawną, której
oddzielna ustawa przyznaje zdolność prawną — wykonująca we własnym imieniu działalność gospodarczą.
Za przedsiębiorców uznaje się także wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich
działalności gospodarczej. Prowadzenie działalności we własnym imieniu oznacza wykonywanie jej na własny
rachunek oraz własne ryzyko.
Przedsiębiorca jest niezbędny do wyjaśnienia procesu powstawania przedsiębiorstwa oraz zrozumienia zmian
zachodzących w firmie. Jego rolę należy sprowadzić do wiodącej siły sprawczej determinującej proces
gospodarowania począwszy od pomysłu, przez koordynację niezbędnych zasobów, po decyzje dotyczące
podziału zysku. Na podstawie literatury przedmiotu najczęściej można zidentyfikować dwanaście zadań
4
w procesie rozwoju ekonomiczno-społecznego, spoczywających bezpośrednio na jego barkach (Gruszecki,
2002):
1)
podejmuje zysk związany z niepewności;
2)
podejmuje decyzje;
3)
wprowadza innowacje;
4)
przewodzi danej gałęzi, branży;
5)
organizuje i koordynuje wykorzystanie zasobów;
6)
podejmuje w imieniu firmy zobowiązania;
7)
rozstrzyga ostatecznie w przypadku kilku decydentów;
8)
decyduje o użyciu zasobów w alternatywnych zastosowaniach;
9)
finansuje przedsięwzięcie, zaopatruje je w kapitał;
10) kieruje i nadzoruje działalność;
11) posiada przedsiębiorstwo;
12) zatrudnia czynniki wytwórcze.
W najnowszych rozważaniach odnajdujemy poszerzenie zestawienia o kolejne charakterystyki przedsiębiorcy
jako osoby (Piasecki, 1997):
–
budującej karierę życiową poprzez samozatrudnienie;
–
energicznej, podejmującej umiarkowane ryzyko;
–
maksymalizującej okazję;
–
podejmującej inicjatywy gospodarcze i świadomej ryzyka niepowodzenia;
–
reprezentującej przedsiębiorcze działanie w ramach dużych firm, urzędów i instytucji publicznych
(przedsiębiorca wewnętrzny);
–
budującej sieciowe relacje partnerstwa biznesowego i społecznego;
–
kreującej nowe wartości wymagające zaangażowania czasu i wysiłku indywidualnego przy
finansowym, psychicznym i społecznym ryzyku, oczekującej w zamian nagrody finansowej lub
osobistej satysfakcji.
Powyższe rozróżnienie wskazuje na wielowymiarową naturę przedsiębiorcy przekładającą się na problemy
z jego jednoznacznym definiowaniem. W literaturze znajdziemy szereg powszechnie wykorzystywanych
definicji przedsiębiorcy, różniących się od siebie rozłożeniem akcentów na wybrane aspekty jego złożonej
natury. Spotykane w literaturze postrzeganie przedsiębiorcy i przedsiębiorczości można sklasyfikować w trzy
grupy (Gruszecki, 1994 i Piasecki 1997, Matusiak 2006):
Grupa pierwsza to definicje skonstruowane na podstawie ekonomicznych funkcji działao przedsiębiorczych w gospodarce, np.:
–
„przedsiębiorca to osoba specjalizująca się w podejmowaniu rozstrzygających decyzji o koordynacji rzadkich zasobów”;
–
„przedsiębiorca jest to osoba zajmująca się działalnością gospodarczą, która odkrywa zyskowne możliwości, organizuje
i kieruje przedsięwzięciami mającymi produktywny charakter”;
–
„przedsiębiorczośd to proces kreowania czegoś odmiennego ze względu na wartośd, poświęcając konieczny do tego czas
i wysiłek, zakładając towarzyszące temu finansowe, psychiczne i społeczne ryzyko oraz uzyskanie dzięki temu nagrody
finansowej i osobistej satysfakcji”;
–
„przedsiębiorczośd to zorganizowany, społeczny proces tworzenia i wykorzystywania szans”.
5
W prezentowanych definicjach podkreśla się twórczy charakter przedsiębiorcy przejawiający się w:
tworzeniu lub odkrywaniu nowych możliwości, podejmowaniu decyzji o wykorzystywaniu dostępnych
zasobów,
organizowaniu
i kierowaniu
przedsięwzięciem
oraz
ponoszeniu
ryzyka
związanego
z niepowodzeniem. Działanie przedsiębiorcze następuje według schematu:
Schemat 1: Działania przedsiębiorcze
Inicjatywa
Działanie
Ryzyko
Nagroda
Źródło: Opracowanie własne.
i prowadzi (po opłaceniu kosztów wykorzystanych zasobów) w przypadku powodzenia do nadwyżki
ekonomicznej
(zysku).
Zysk
traktowany
jako
nagroda
jest
tym
samym
specyficzną
„rentą
przedsiębiorczości” i osobie przedsiębiorcy przysługuje pełne prawo do dysponowania nim. Możemy mówić
o specyficznym przedsiębiorczym procesie, który mimo że przyjmuje wiele form i postaci, zawsze zawiera:
–
inicjatywę i podjęcie działania,
–
przygotowanie i rozwój nowych produktów, technologii lub usług,
–
takie zarządzanie biznesem, aby mógł się rozwijać i przynieść oczekiwane efekty.
Jednocześnie przedsiębiorcy nie konstytuuje własność zasobów czy bezpośrednie kierowanie firmą.
Wszystkie zasoby firmy mogą należeć do innych podmiotów i być wynajętymi do realizacji danego
przedsięwzięcia. Kluczową kwestią konstytuującą przedsiębiorcę jest działalność na własny rachunek, co
oznacza ponoszenie w stosunkach z kontrahentami prawnej odpowiedzialność za podejmowane decyzje. Nie
musi również bezpośrednio kierować firmą (mimo, że najczęściej to robi w przypadku nowego lub małego
przedsiębiorstwa), ale do jego kompetencji należy wyznaczanie i usuwanie kierownika oraz prawo do
dysponowania zyskiem. Jedynie ryzyko jest niepodzielnym elementem, którego przedsiębiorca nie może
wyeliminować ani przerzucić na inne podmioty lub osoby.
Działanie przedsiębiorcze polega tu na zastosowaniu nowego pomysłu w określonych warunkach, w sposób
prowadzący do zmiany. Skutki zmian są z reguły trudne do przewidzenia, a zastosowanie nowego pomysłu
wiąże się ze zróżnicowanym ryzykiem i niepewnością oraz ewentualnym oporem najbliższego otoczenia. Na
działanie przedsiębiorcze składa się:
–
określenie przedsięwzięcia, którego inicjatorem jest jednostka lub grupa osób;
–
powołanie dla realizacji przedsięwzięcia organizacji nastawionej na osiągnięcie określonych celów;
–
bezpośrednie zarządzanie organizacją przez inicjatora /inicjatorów przedsięwzięcia;
–
autonomiczna alokacja zasobów znajdujących się w dyspozycji organizacji;
–
podjęcie przez inicjatora/inicjatorów ryzyka, które doprowadzi do sukcesu lub niepowodzenia
przedsięwzięcia.
Grupa druga to definicje oparte na osobistych atrybutach przedsiębiorcy i jego funkcjach
społecznych, odwołujące się do predyspozycji osobowościowych oraz warunków otoczenia determinujących
powodzenie
z wyobraźnią,
w biznesie.
dobrym
Przedsiębiorczość
planowaniem
to
połączenie
i zdrowym
różnych
rozsądkiem.
talentów,
Wizerunek
umiejętności
przedsiębiorcy
i energii
wyznaczają
następujące cechy:
6
–
samodzielnie podejmuje decyzje; potrafi dostrzec nadarzającą się okazję oraz trafnie ocenić co jest
nieosiągalną wizją, a co pomysłem możliwym do zrealizowania;
–
w
swoją
działalność
wpisuje
ryzyko
i niepewność
jako
immanentne
cechy
przedsięwzięć
gospodarczych;
–
pragnie widzieć rezultaty swojej pracy; jest bardziej aktywny niż przeciętny człowiek i lepiej
zmotywowany w dążeniu do sukcesu;
–
lubi szybki rozwój, innowacje oraz osiąganie celów przez innych uznawanych za nieosiągalne; myśli
strategicznie, potrafi uczyć się na błędach, a porażki traktuje jako nowe doświadczenia z których
można wyciągnąć konstruktywne wnioski do przyszłych działań;
–
chce mieć możliwość odgrywania aktywnej roli w przedsiębiorstwie, dlatego najlepiej czuje się
w małych strukturach i dynamicznym środowisku zorientowanym na działalność gospodarczą;
–
wiele wymaga od siebie i swoich współpracowników; posiada cechy przywódcze oraz umiejętności
negocjacji i mediacji.
Do czynników ograniczających aktywność osób przedsiębiorczych należy zaliczyć przede wszystkim: ogólną
stagnację i brak postępu, biurokrację i zawiłe procedury związane z prowadzona działalnością, planowanie
i konsultacje; zbytnie roztrząsanie spraw, taktykę i dyplomację.
Przedsiębiorczość jest często określana jako specyficzny „stan umysłu” obejmujący:
–
skupienie się na jednym zadaniu będącym środkiem osiągnięcia całego zespołu celów osobistych;
–
zdolność planowania zarówno taktycznego jak i strategicznego;
–
ufność we własną intuicję i umiejętności;
–
zdolność do działania w warunkach niepełnej informacji.
W tego rodzaju podejściach silnie akcentuje się potrzebę łączenia kontekstu kulturowego, ekonomicznego,
politycznego i społecznego działania przedsiębiorcy, a przedsiębiorczość traktuje się jako zorganizowany,
społeczny proces tworzenia i wykorzystywania szans.
Grupa trzecia to podejście behawioralne oparte na sposobie pełnienia funkcji kierowniczych,
traktujące przedsiębiorczość jako rodzaj menedżerskiego zachowania i podejścia do zarządzania, w praktyce
oznaczające „pogoń za okazjami bez uwzględnienia ograniczeń stwarzanych przez aktualnie kontrolowane
zasoby”. Przedsiębiorca w swoim działaniu kieruje się następującymi zasadami:
–
strategiczna orientacja — dostosowanie strategii do pojawiających się okazji i nie ograniczanie się
do dostępnych w danym momencie zasobów;
–
angażowanie się w okazję — szybkie działanie i wykorzystywanie nadarzającej się okazji;
–
efektywne wykorzystanie środków — takie angażowanie dostępnych zasobów, które mimo
podwyższonego ryzyka stwarza możliwość wykorzystania nadarzającej się okazji przy jednoczesnej
maksymalizacji osiąganej wartości;
–
pełna kontrola na posiadanymi zasobami — oznaczająca racjonalizację ich wykorzystania, tj.
angażowanie tylko takich zasobów i tylko wtedy, gdy są rzeczywiście nieodzowne;
–
bezpośredni kontakt ze wszystkimi pracownikami i całym otoczeniem poprzez dostosowana do tego
typu komunikacji struktury zarządzania;
–
ekwiwalentność systemu zarządzania — stosowanie systemu, zgodnie z którym wynagrodzenie nie
jest świadczeniem ze strony pracodawcy, lecz ekwiwalentem za uzyskane wyniki.
7
Jednocześnie w tych podejściach nastąpiła głęboka demistyfikacja przedsiębiorczości jako procesu czysto
intuicyjnego, na rzecz efektywnego zarządzania, którego można się nauczyć. Bycie przedsiębiorczym jest tu
postrzegane jako złożona forma zachowania, wymagająca przede wszystkim wiedzy, pasji, ciężkiej pracy,
aktywnego uczenia się podpartych umiejętnościami podejmowania decyzji strategicznych.
2.
Przedsiębiorca a pojęcia pokrewne
Identyfikacja przedsiębiorcy i jego ekonomicznych funkcji wymaga odróżnienia od pojęć, które w języku
potocznym są często postrzegane jako jego bezpośrednie synonimy — kapitalista (rentier), menadżer
(kierownik). Nawet pobieżna analiza wskazuje na szereg gruntownych różnic w zakresie motywów działania,
posłannictwa, stosunku do ryzyka czy horyzontu działania omawianych typów. Przedsiębiorca najsilniej jest
zorientowany na tworzenie nowych i trwałych wartości oraz struktur. Natomiast menedżer i rentier
w większym zakresie są skupieni tylko na własnym doraźnym interesie. Wybiórcze łączenie różnych cech
omawianych
decydentów
gospodarczych
prowadzi
do
bałaganu
definicyjnego,
w efekcie
powstają
i funkcjonują swego rodzaju hybrydy pojęciowe zaciemniające właściwy obraz i przyczyniające się do
licznych nieporozumień.
Tabela 1. Podstawowe różnice pomiędzy przedsiębiorcą, menedżerem i kapitalistą
Cechy:
Motywy
Przedsiębiorca
niezależnośd,
samorealizacja
Posłannictwo
chęd tworzenia
Stosunek do ryzyka
kalkulacja i średnia
ostrożnośd
Menedżer (kierownik)
awans, pozycja, nagroda
minimalizacja i unikanie
otwartośd
pieniądze
wiedza
Horyzont działania
trwanie i rozwój biznesu,
bieżąca ocena
długa perspektywa (5-10
efektywności, krótki okres
lat)
(do roku)
otoczeniem
relacje sieciowe
Przywiązanie do
silne związki emocjonalne,
firmy/organizacji
otwartośd i akceptacja dla
dusza hazardzisty
niezależnośd
pomysły
porozumienie i współpraca,
pomnażanie majątku,
kariera
Wiodące zasoby
Relacja z najbliższym
Kapitalista (rentier)
optymalizacja okazji
powiązania hierarchiczne
alienacja i niezależnośd
ograniczone
brak przywiązania
akceptująca
obojętna
zmian
Postawa wobec otoczenia
Charakter podejmowanych
zmian
konstruktywnie krytyczna
powodowane wizją, trudne
do imitowania
wymuszone przez
otoczenie, łatwe do
imitowania
przewidywanie i adaptacja
do zmian w otoczeniu
Źródło: Opracowanie własne.
8
3.
Przedsiębiorcy w teorii ekonomii — Cantillon i przedstawiciele ekonomii klasycznej
Pierwszą teoretyczną koncepcję przedsiębiorcy stworzył wspomniany już Richard Cantillon. U podstaw jego
modelu, opracowanego w duchu ekonomii fizjokratycznej, leży stwierdzenie, że źródłem bogactwa jest
ziemia, której praca nadaje właściwą postać. Własność ziemi jest według naturalnego prawa przypisana
monarsze
i właścicielom
ziemi.
Jednocześnie
dysponenci
zasobów
nie
zawsze
są
zainteresowani
przedsięwzięciami gospodarczymi ze względu na ryzyko i odpowiedzialność. Przekazują swoje prawa osobom
zainteresowanym podejmowaniem działań gospodarczych. Wszyscy mieszkańcy państwa, oprócz władcy
i feudalnych właścicieli ziemskich, pozostają w zależności i można ich podzielić na dwie kategorie:
–
przedsiębiorcy — pobierający wynagrodzenie niepewne;
–
ludzie płatni — pobierający wynagrodzenie określone, jednocześnie przez czas, gdy z niego
korzystają wykonują określone czynności.
Cantillon zauważył, że występujące na rynkach rozbieżności cen na określone dobra tworzą okazję do tego
by
kupić
taniej
i sprzedać
drożej.
Odkrył
w ten
sposób
mechanizm
arbitrażu
doprowadzający
konkurencyjne rynki do równowagi. Cantillonowski przedsiębiorca wykorzystuje niezrealizowane możliwości
zysku, podejmuje ryzyko kupując po cenie pewnej, dla odsprzedaży po cenie niepewnej (Blaug, 1994).
Ryzyko wynikające z braku pewności przewidywań co do przyszłej ceny czyni rzemieślników, kupców,
bankierów przedsiębiorcami, a przedsiębiorczość jest tutaj polowaniem na okazję nierównowagi, która daje
perspektywę zysku nadzwyczajnego.
Cantillon wyróżnił cztery kategorie przedsiębiorców:
–
dzierżawca,
–
kupiec,
–
przedsiębiorca pracy własnej (malarze, lekarze i in., także złodzieje, prostytutki i żebracy),
–
przedsiębiorca tkacki.
Dokonał również wyraźnego rozróżnienia pomiędzy funkcjami przedsiębiorcy i kapitalisty. Jego zdaniem,
działania przedsiębiorcze nie muszą dotyczyć tylko procesów wytwórczych oraz angażować prywatnych
funduszy przedsiębiorcy.
Ojcowie ekonomii klasycznej (A. Smith i D. Ricardo) mimo, że znali dorobek teoretyczny Cantillona, nie
zwrócili uwagi na jego analizę zjawiska przedsiębiorczości. Smith co prawda wspomina o różnicy pomiędzy
funkcjami
pełnionymi
przez
kapitalistę,
dostawcę
kapitału
a kierownikiem
zarządzającym
danym
przedsięwzięciem, nie rozwija jednak zagadnienia (A. Smith mówił o „pieniężnych interesach” bezczynnych
inwestorów w odróżnieniu od biznesmenów czynnie zatrudniających kapitał). Ówczesnych angielskich
określeń pojęcia przedsiębiorca (undertaker czy projector) używał wyłącznie w odniesieniu do właściciela
przedsiębiorstwa. Ricardo dostrzegał, że kapitalista, który pierwszy wprowadzi nowe rozwiązanie (np.
urządzenie) zbierze prawdopodobnie nadzwyczajne dochody. Nie dostrzegł jednak, że zdolność innowacyjna
może odróżnić jednego kapitalistę od innych. Ekonomiści klasyczni uważali produkcję i inwestowanie
kapitału za procesy autonomiczne regulowane przez „niewidzialną rękę rynku”, a zachowania ludzkie
wynikały z danych wszystkim przymiotów (homo economicus). To stanowisko polegające na łączeniu funkcji
przedsiębiorczych z czystą własnością kapitału silnie zaważyło w ekonomii klasycznej i neoklasycznej na
postrzeganiu osoby przedsiębiorcy jako kapitalisty o wielu twarzach. Za częściowe usprawiedliwienie
łączenia
kapitalisty
z przedsiębiorcą
należy
uznać,
że
typowy
osiemnasto-
i dziewiętnastowieczny
przemysłowiec musiał być jednocześnie jednym i drugim. Zagadnienie to szeroko dyskutuje Schumpeter
9
(1960) wskazując formalnie na połowę poprzedniego wieku jako moment rozróżnienia funkcji kapitalisty–
właściciela i przedsiębiorcy. Wskazuje jednocześnie na J.S. Mila jako ekonomistę który to rozróżnienie
w anglosaskiej literaturze ekonomicznej zapoczątkował, nie zerwał jednak ze smithowsko–ricardiańską
tradycją pojmowania przedsiębiorcy, jako kapitalisty o wielu obliczach.
Dopiero w drugiej połowie XIX w. rozwój nowych form organizacji przedsiębiorstwa (spółka z o.o.,
komandytowa czy akcyjna) doprowadził do wyraźnego oddzielenia obydwu funkcji. Na proces ten zwrócił
uwagę J.S. Mill rozróżniając: kapitalistę-właściciela, którego znajdujemy głównie w małych firmach oraz
kierownika wynajętego przez kapitalistę do zarządzania dużym przedsiębiorstwem. Dostrzegając
różnice w sprawności zarządzania obydwu typów wskazuje Mill na dominację w przyszłości kierownika oraz
konieczność transformacji przedsiębiorcy w menedżera. Dotychczasowy kapitalista–właściciel w związku
z rozwojem rozmiarów przedsiębiorstwa traci bowiem możliwości zarządzania i kontroli nad biznesem.
Jednocześnie duże firmy są w stanie przyciągnąć (poprzez atrakcyjne wynagrodzenia) na stanowiska
menadżerskie osoby o odpowiednim poziomie wiedzy, inteligencji i innych cech zapewniających powodzenie
kierowanych
przedsięwzięć
gospodarczych.
Te
atrybuty
wynajętych
kierowników
mają
w pełni
zrekompensować mniejsze zainteresowanie ryzykiem i zapewnić optymalizację wyników ekonomicznych.
Ten nurt rozważań kontynuuje A. Marshall i w połączeniu z krytycznym względem osoby przedsiębiorcy
dorobkiem T. Veblena, ustanawia podstawy koncepcji kapitalizmu menedżerskiego.
Dorobek teoretyczny Cantillona rozwinął Jean B. Say — jeden z największych popularyzatorów teorii
ekonomicznej A. Smitha we Francji i na kontynencie. Ugruntował on ostatecznie francuskie korzenie
teorii
przedsiębiorczości
odchodząc
w tym
obszarze
znacznie
od
poglądów
swojego
„mistrza”.
Przedsiębiorca według Saya „przenosi zasoby ekonomiczne z obszaru o niższej na obszar o wyższej
wydajności i uzysku”. Funkcją przedsiębiorcy jest kombinowanie czynników wytwórczych (pracy, kapitału
i ziemi) i doprowadzanie do ich najefektywniejszego połączenia. Na uwagę zasługuje funkcjonalny podział
pracy ludzkiej między: naukowcem, przedsiębiorcą i pracownikiem najemnym. Rolą przedsiębiorcy jest
umiejętne łączenie wiedzy i pracy najemnej. Dla podjęcia działalności gospodarczej niezbędne są
umiejętności
(talenta
przemysłowe)
oraz
kapitał.
„Talenta
przemysłowe”
zdobywa
się
nauką
i doświadczeniem, a kapitał tworzy (akumulacja z poprzednich przedsięwzięć) lub pożycza. Przedsiębiorca
łączy zasoby wytwarzając określony produkt, a w wyniku jego sprzedaży oczekuje zwrotu zużytego kapitału
i innych poniesionych nakładów (płaca, procent, dzierżawa) oraz zysku dla siebie.
Kolejny istotny krok na drodze do współczesnych teorii przedsiębiorczości uczynił niemiecki fizjokrata
Johann H. von Thünen łącząc koncepcję przedsiębiorcy z zyskiem i niepewnością. Zdefiniował między innymi
zysk przedsiębiorcy jako dochód pozostający z łącznego zysku z działalności gospodarczej po opłaceniu:
–
procentu od zainwestowanego kapitału;
–
płac kierownictwa;
–
stawki ubezpieczeniowej od dającego się skalkulować ryzyka strat.
Przedsiębiorca otrzymuje wynagrodzenie w zamian za podjęcie nieprzewidywalnego ryzyka, którego nie
zechce pokryć żadne towarzystwo asekuracyjne. U Thünena pojawia się również rozróżnienie pomiędzy
menadżerem a przedsiębiorcą. Menadżer został zdefiniowany jako zastępca przedsiębiorcy ze stałym
dochodem. Autor podkreśla szczególną rolę przedsiębiorcy w sytuacjach kryzysowych, wynikającą z woli
ratowania swoich zasobów ulokowanych w biznesie. Sposobem na ratunek firmy jest adaptacja nowych
10
pomysłów i idei (innowacji). Przedsiębiorca w poszukiwaniu dróg wyjścia z kryzysowych sytuacji, zgodnie ze
starym powiedzeniem „potrzeba matką wynalazku” staje się wynalazcą i odkrywcą nowych zastosowań.
4.
Przedsiębiorczość a ekonomia neoklasyczna
Rewolucja
marginalna
lat
70.
XIX
stulecia
odsunęła
uwagę
od
kwestii
wewnętrznej
organizacji
przedsiębiorstwa, eliminując w ten sposób z horyzontu rozważań ekonomicznych osobę kapitalisty, jak
również przedsiębiorcy. Koncentracja rozważań ekonomicznych na zagadnieniach równowagi statycznej
w warunkach konkurencji doskonałej eliminuje potrzebę teorii przedsiębiorczości w wiodącym nurcie analizy
ekonomicznej
na
ponad
sto
lat.
Jednocześnie
omawiana
eliminacja
przedsiębiorcy
z rozważań
ekonomicznych nie nastąpiła w jednym momencie. Twórcy ekonomii marginalnej (L. Walras i C. Menger)
oraz ojciec syntezy neoklasycznej (A. Marshall) dostrzegali organizacyjne, koordynacyjne i arbitrażowe
funkcje przedsiębiorcy. Szczególnie Marshall podkreślał powstanie „klasy przedsiębiorców” jako jeden
z istotniejszych wynalazków cywilizacji zachodu.
W dążącym do formalizacji głównym nurcie ekonomii, głównie ze względu na problemy z ujęciem funkcji
przedsiębiorcy w modelach ekonometrycznych, następuje eliminacja jego osoby z rozważań teoretycznych.
Można uznać, że osoba przedsiębiorcy stała się ofiarą procesu unaukowiania ekonomii. Wiodący problem
ekonomii neoklasycznej dotyczył bowiem próby odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób rynkowy system
gospodarczy
alokuje
ograniczone
zasoby?
Nie
pojawiało
się
natomiast
pytanie:
skąd
się
biorą
przedsiębiorstwa i przedsiębiorcy? Racjonalnie kształtujące się pod wpływem „smithowskiej niewidzialnej
ręki rynku” — cena, popyt i podaż — są kluczem do równowagi rynkowej, która jest osiągana
automatycznie, jeśli nikt (państwo lub inne podmioty) nie „psuje” cen i nie tworzy barier w wolnym handlu.
W tych warunkach przedsiębiorca staje się tylko peryferyjnie działającym kalkulatorem, arytmometrem
zrównującym marginalny dochód z marginalnym kosztem w celu osiągnięcia optimum produkcji. Modele
ekonometryczne zostały zaprojektowane jako narzędzie rozwiązywania problemów dobrze zdefiniowanych
z dostępem do pełnej informacji. w tych warunkach w rozważaniach ekonomicznych nie ma miejsca dla
działań nadzwyczajnych, jakich oczekujemy od przedsiębiorców. To podejście zostało określone pojęciem
depersonifikacji procesu rynkowego. Szczególnie ostro postawił tą kwestię Peter F. Drucker:
„Klasyczna
ekonomia,
łącznie
ze
zwolennikami
Keynesa,
Friedmana
i doktryny
podażowej, nadal optymalizuje to, co istnieje — skupia uwagę na maksymalnym
wykorzystaniu istniejących zasobów i dąży do ustalenia równowagi. Nie potrafi zająć
się przedsiębiorcą, lecz zalicza go do mglistego królestwa „sił zewnętrznych” razem
z klimatem i pogodą, rządem i polityką, zarazą i wojną, a także techniką.”
Konsekwencją tego stanu jest zawartość większości podręczników ekonomicznych — bogatych w analizy
zachowań konsumenta, maksymalizację zysku przedsiębiorstwa, teorie płac, a ubogich w zagadnienia zmian
techniki, rozwoju firm, przyczyn bogactwa i ubóstwa narodów oraz teorię przedsiębiorczości. Ignorowanymi
próbami przełamania tego stanu były na początku XX w. prace A. J. Schumpetera oraz F. Knighta
traktowane przez większość współczesnych im ekonomistów z przymrużeniem oka.
Na uwagę zasługuje rozwój koncepcji menadżerskich, które dodatkowo odsuwają w cień dyskusję
o przedsiębiorczości.
To
menadżer
miał
w nowoczesnej
gospodarce
rynkowej
ostatecznie
zastąpić
przedsiębiorcę. Koncentracja dyskusji o efektywności gospodarowania na efektach skali i dużych strukturach
11
gospodarczych uzasadniała to podejście. Osobę przedsiębiorcy i małą firmę zaczęto traktować jako relikt
przeszłości oraz schyłkowy i mało efektywny, świadczący o zacofaniu, element struktur gospodarczych.
W latach 60. zaczynają przebijać się wątpliwości co do przyjętych w dyskusji ekonomicznej założeń, tworząc
tym samym podstawy dla renesansu przedsiębiorczości. Na uwagę zasługują prace H. Lebensteina,
W. Baumola, I. Kirznera i M. Cassona.
5.
Przedsiębiorczość w teoriach firmy
W tradycyjnym wykładzie ekonomii od ponad 200 lat przyjmuje się założenie, że przedsiębiorstwa po prostu
istnieją, będąc mechanicznym produktem działania smithowskiej niewidzialnej ręki rynku. Nie podejmuje się
dyskusji nad mechanizmami tworzenia firm i roli w tym procesie przedsiębiorcy. Uznając, że wiodącym
przedmiotem rozważań jest funkcjonowanie rynków, to do analizy wystarczy traktowanie przedsiębiorstwa
jako wyodrębnionej ekonomicznie, prawnie i organizacyjnie jednostki gospodarującej. Jednocześnie przyjęto
ciche
założenie, że w gospodarce
istnieją nieograniczone
zasoby przedsiębiorczości
i potencjalnych
przedsiębiorców, a koszt utworzenia przedsiębiorstwa jest zerowy. Samo przedsiębiorstwo potraktowano jak
zbudowaną do maksymalizacji zysku „czarna skrzynkę”. Ekonomista przygląda się, co dzieje się na „wejściu”
i „wyjściu”, obserwując z jednej strony ilość i rodzaj dostarczanych czynników produkcji, a z drugiej
wytworzony produkt i jego sprzedaż na rynku. Jedynym problemem jest takie połączenie dostępnych
czynników wytwórczych, aby w danych warunkach technologicznych i rynkowych maksymalizować zysk lub
zminimalizować koszty. Wzrost firmy natomiast rozpatrywano przez pryzmat efektów skali: im większe
przedsiębiorstwo,
tym
większe
szanse
poprawy
efektywności.
Poszukiwano
tym
samym
metod
optymalizujących wyniki działania, pomijając to, co dzieje się wewnątrz przedsiębiorstwa. Jednocześnie nie
można zarzucić neoklasycznej teorii firmy wewnętrznej logiki i prostoty, pozwalającej na zastosowanie
narzędzi
i technik
analizy
ilościowej,
co
bez
wątpienia
wpłynęło
na
jej
atrakcyjność
poznawczą
i dydaktyczną.
Już w latach 30. XX wieku zaczęto dostrzegać, że model przedsiębiorstwa optymalizującego nie przystaje do
rzeczywistości, a dorobek głównego nurtu ekonomii w zakresie teorii przedsiębiorstwa jest niewystarczający
i niekompletny dla zrozumienia współczesnych procesów gospodarczych. Za początek krytyki neoklasycznej
teorii przedsiębiorstwa przyjmuje się powszechnie artykuł angielskiego instytucjonalisty R.H. Coase’a The
Nature of the Firm, „Economica” 1937 r.
Nowe podejścia do teorii firmy radykalnie zrywają z dotychczasowymi założeniami, wprowadzając
jakościowo nowe elementy, często trudne do pogodzenia z tradycyjnym myśleniem ekonomicznym. Krytyce
są poddawane podstawowe założenia mikroekonomii, np.:
–
racjonalność homo economicus (leibensteinowska nieefektywność X, „teoria agencji”),
–
podział na podstawowe mikropodmioty — przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe (teoria „mikromikro”),
–
naturalne dążenie gospodarki do stanu równowagi (schumpeterowska „twórcza destrukcja”).
W konsekwencji powstało wiele nowych szkół i kierunków rozważań, nie mieszczących się w tradycyjnym
modelu ekonomii neoklasycznej i wyodrębnianych pod wspólna nazwą: alternatywne teorie firmy. Nie można
jednak mówić o nowej, pełnej teorii przedsiębiorstwa, lecz o wycinkowych próbach analizy wybranych
aspektów funkcjonowania podmiotów gospodarujących.
12
Wśród powstających alternatywnych teorii firmy na szczególną uwagę zasługuje nurt przedsiębiorczy,
zakładający dla wyjaśnienia zachowania przedsiębiorstwa potrzebę wprowadzenia do rozważań kategorii
przedsiębiorcy. Punktem wyjścia jest rewizja dwóch założeń ekonomii neoklasycznej (Gruszecki, 2002):
1)
model firmy może pomijać (zwłaszcza w pierwszym stadium rozwoju) kreatywną rolę przedsiębiorcy;
2)
małe i średnie firmy nie różnią się istotnie strukturą celów, zachowań, kulturą organizacyjną od
wielkich korporacji.
Obydwa
zastrzeżenia
najszerzej
zostały
rozwinięte
w schumpeterowskiej
teorii
rozwoju
gospodarczego oraz biologicznych teoriach firmy. Schumpeter zerwał z klasycznym założeniem
o dążeniu mechanizmu rynkowego do stanu równowagi oraz traktującej wszelkie odchylenia jako wpływ
czynników zewnętrznych. W osobie przedsiębiorcy innowatora wskazuje mechanizm rynkowy destrukcji
(tzw. „twórcze niszczenie”) zastępującej „dobre” — „lepszym”.
W biologicznych teoriach odnajdujemy natomiast próby odniesień do pojęć i zjawisk z nauk biologicznych:
–
homeostaza oznaczająca zdolność do samoregulacji podstawowych procesów w krótkim okresie
tak, aby zachować równowagę między firmą a jej otoczeniem; przetrwanie zależy od równowagi
homeostatycznej, a nie maksymalizacji zysku;
–
organizacyjny cykl życia wykorzystywany do analizy rozwoju firmy w długim czasie;
–
adaptacja do otoczenia metodą „prób i błędów”;
–
zjawisko „uczenia się” i utrwalania sposobów reakcji na szanse i zagrożenia, które prowadzi do
wypracowania indywidualnych wzorów postępowania na bazie zgromadzonych doświadczeń.
6.
Stanowiska teoretyczne „wrogie” przedsiębiorcy
W tradycji ekonomicznej znajdujemy dwa zdecydowanie nieprzychylne przedsiębiorcy podejścia teoretyczne.
Pierwsze pojawiło się w połowie XIX w. na bazie społecznej krytyki tzw. „kapitalizmu manchesterskiego”
Stanowisko angielskich klasyków łączące funkcje dostarczyciela kapitału i przedsiębiorcy przyjął Karol Marks
rozwijając ponury obraz „kapitalisty–wyzyskiwacza”, właściciela środków produkcji, zawłaszczającego część
pracy i dochodu robotnika. Procesy gospodarcze mają wynikający z logiki gospodarki kapitalistycznej
autonomiczny charakter uzależniony od strumienia kapitału. Wzrost zysków można uzyskać zmuszając siłę
roboczą do dodatkowego wysiłku lub wprowadzając nowe maszyny. W tym modelu nie ma miejsca dla
kreatywnej osobowości, aktywnie kształtującej procesy wytwórcze. Poglądy Marksa miały decydujący wpływ
na stanowisko konstruktorów modelu gospodarki socjalistycznej. Przedsiębiorca–kapitalista był głównym
wrogiem klasowym, którego w pierwszej kolejności należy wyeliminować ze społeczeństwa. Poglądy Marksa
legły
u podstaw
wrogości
wobec
prywatnych
przedsiębiorców
w gospodarkach
objętych
rewolucją
proletariacką. Model gospodarki centralnie planowanej zakładał pełną eliminację przedsiębiorcy jako
elementu wrogiego ideologicznie i klasowo. Jego miejsce na poziomie makroekonomicznym miał zająć
„geniusz” centralnego planisty, identyfikującego potrzeby społeczne i dostępne zasoby, a na poziomie
operacyjnym — urzędnik-menedżer. Rzeczywistość realnego socjalizmu udowodniła pełną utopię tego
podejścia i zaowocowała wynaturzonymi formami socjalistycznej przedsiębiorczości.
Kolejny niepochlebny obraz przedsiębiorcy w rozważaniach ekonomicznych pojawił się na przełomie XIX i XX
w. i jest związany z twórcą ekonomii instytucjonalnej Thorsteinem Veblenem.
13
Autor wskazuje na potrzebę pojawiającego się wraz z rozwojem gospodarczym rozróżnienia pomiędzy
przysłowiowym
„robieniem”
pieniędzy
a wytwarzaniem
dóbr.
W konsekwencji
ludzie
zaangażowani
w działalność gospodarczą dzielą się na: wytwarzających dobra menedżerów produkcji, majstrów
i robotników oraz zarządzających przedsiębiorstwami, którzy zorientowani są wyłącznie na osiąganie
korzyści pieniężne. Przedsiębiorcę, przedstawiciela klasy próżniaczej nie interesuje wytwarzanie dóbr, ale
akumulacja i pomnażanie dochodów. Jego motywacje i zachowania pozostają w sprzeczności z założeniami
efektywnego systemu ekonomicznego.
W opinii Veblena przedsiębiorca (w znaczeniu właściciel) jest zbędnym elementem systemu produkcyjnego
początku
XX
w.
Zarządzanie
przedsiębiorstwami
przejmują
płatni
inżynierowie
i manedżerowie
(technostruktura), a akcjonariusze, którym przypisywał funkcje właścicielskie, zajmują się spekulacjami
finansowymi. Przedsiębiorca nie przyczynia się do wytwarzania dóbr, lecz dąży do wywoływania przestojów
i wahań wartości (sabotuje system wytwórczy), aby wykorzystać wynikające z tego zamieszanie dla
osiągnięcia większego zysku. W tym kontekście pojawia się u Veblena ciekawa konkluzja, że wykształcenie
naukowe czyni człowieka niezdatnym do biznesu, a doświadczenie biznesu jest nie do pogodzenia ze
zdobywaniem wiedzy.
Obydwa stanowiska z pewnością miały duży wpływ na kształtowanie niechętnych przedsiębiorczości postaw
indywidualnych oraz szerokiego klimatu społecznego (np. przedsiębiorca to osoba, która nie chce się
zatrudnić i iść do normalnej pracy). Z drugiej strony to podstawa pomijania przedsiębiorcy w analizach
ekonomicznych, jako elementu niepewnego i podejrzanego.
7.
Podstawy współczesnej teorii przedsiębiorczości
Przedsiębiorczość zrodziła się w pracach Cantillona, Saya, Milla, Schumpetera jako pojęcie ekonomiczne,
choć nie znalazła szczególnego miejsca w teoriach ekonomicznych. Postać przedsiębiorcy w ortodoksyjnym
nurcie ekonomii szczególnie od drugiej połowy XIX wieku była często ignorowana, bądź celowo pomijana.
Umiejętnie tą kwestię ujął Drucker — „każdy ekonomista wie, że przedsiębiorca jest ważny i że wywiera
określony wpływ, jednak dla ekonomistów przedsiębiorczość jest wydarzeniem metaekonomicznym, czymś,
co silnie oddziaływuje, a nawet kształtuje ekonomię, nie będąc jej częścią” (Drucker, 1992). Do dzisiaj
w wielu uznanych podręcznikach ekonomii nie znajdziemy pojęć: przedsiębiorca i przedsiębiorczość
(przykładem
jest
popularny
na
polskim
rynku
akademicki
podręcznik
D. Begga,
S. Fischera
i R. Dornbuscha). Mimo prób depersonifikacji procesów ekonomicznych, przedsiębiorca pojawił się w wielu
nurtach teorii ekonomii, ale poza Schumpeterem nigdy nie zajął pierwszoplanowej pozycji. Obecność
przedsiębiorcy w gospodarce nie była kwestionowana, pozostawał on jednak w cieniu, a do jego funkcji jeśli
nawet były zauważane nie przykładano większego znaczenia. Przedsiębiorca pojawia się w nawiązaniu do
teorii zysku, realizacji przedsięwzięć innowacyjnych i nowych kombinacji zasobów lub kształtowania
„spontanicznego” porządku rynkowego (szkoła austriacka). W ostatnich trzech dekadach XX w. następuje
powolny
wzrost
zainteresowania
przedsiębiorczością
w rozważaniach
teoretycznych.
Jednocześnie
specyficzny „renesans przedsiębiorczości” ma swoje źródła przede wszystkim w obserwacji zachodzących
procesów ekonomiczno-społecznych.
14
W
literaturze
ekonomicznej
powszechnie
cytowane
jest
zestawienie
dwunastu
głównych
zadań
przypisywanych przedsiębiorcy w procesie gospodarowania ze wskazaniem głównych teoretyków ekonomii
(w zestawieniu data pierwszego wydania kluczowej pozycji bibliografii), dostrzegających postać i funkcje
przedsiębiorcy w swoich pracach (Herbert, Link, 1988):
osoba podejmująca ryzyko związane z niepewnością: R. Cantillon (1755), J.H. v. Thünen (1826), F. Knight
(1921), L. v. Mises (1940), A.H. Cole (1949), G.L.S. Shackle (1955);
dostarczyciel kapitału: A.R.J. Turgot (1766), A. Smith (1776), A.C. Pigou, L. v. Mises (1940);
innowator: J. Bentham (1793), J.H. v. Thünen (1826), G. v. Schmoller (1900), W. Sombart (1903),
J.A. Schumpeter (1911), M. Weber (1920), F. Redlich (1949), P.F. Drucker;
osoba podejmująca decyzje: R. Cantillon (1755), C. Menger (1871), A. Marshall (1891), J.M. Keynes (1936),
L. v. Mises (1940), M. Casson (1982);
lider przemysłu: J.B. Say (1815), F.A. Walker (1876), A. Marshall (1891), W. Sombart (1903), J.A. Schumpeter
(1911);
menadżer/nadzorca: J.B. Say (1815), J.S. Mill (1859), C. Menger (1871), A. Marshall (1891);
organizator i koordynator zasobów: J.B. Say (1815), L. Walras (1860), J.B. Clark (1899), G. v. Schmoller
(1900), W. Sombart (1903), J.A. Schumpeter (1911); R.H. Coase, M. Casson (1982);
właściciel przedsiębiorstwa: F. Quesney (1758), A.C. Pigou, F.B. Hawley (1882);
osoba zatrudniająca czynniki wytwórcze: F.V. Wieser, F.A. Walker (1876), J.M. Keynes (1936);
dostawca/kontraktor: J. Bentham (1793);
arbiter: R. Cantillon (1755), L. Walras (1860), I. M. Kirzner (1973);
osoba dokonująca wyboru alternatywnych zastosowao różnych zasobów: R. Cantillon (1755), J.B. Say
(1815), I.M. Kirzner (1973).
Wskazane kierunki interpretacji ekonomicznych funkcji ukazują głęboki dualizm natury przedsiębiorczości.
Jednocześnie istotna jest uwaga L. v. Misesa, że jeśli w ekonomii mówimy o przedsiębiorcy, to mamy na
myśli funkcję, a nie człowieka.
Rozwój współczesnej teorii przedsiębiorczości polega na ponownym odkrywaniu dorobku pionierów ekonomii
w powiązaniu z czterema koncepcjami teoretycznymi rozwiniętymi w XX wieku i związane z nazwiskamiŁ
Józefa A. Schumpetera, Franka Knighta, Izraela Kirznera i Marka Cassona. Należy podkreślić, że
żaden z wymienionych ekonomistów nie należał do głównego nurtu myśli ekonomicznej, a ich koncepcje
odbiegały od dominującego standardu wykładu. Punkt wyjścia i podstawę dyskusji stanowią następujące
funkcje przedsiębiorcy w procesach gospodarczych:
–
wprowadzanie innowacji i twórcza destrukcja;
–
zdolność do kalkulacji ryzyka i działania w warunkach niepewności;
–
arbitraż i odkrywanie okazji;
–
koordynacja rzadkich zasobów.
Zaproponowana systematyka umożliwia syntetyczne spojrzenie na zjawisko przedsiębiorczości i wskazuje na
główne ekonomiczne osie dyskusji. Jednocześnie potrzebna jest szeroka dyskusja nad przedsiębiorczością,
uwzględniająca dorobek innych dziedzin nauki. Zrozumienie fenomenu przedsiębiorczości wymaga podejścia
holistycznego.
15
8.
Schumpeterowska „twórcza destrukcja”
J. A Schumpeter stworzył romantyczną wizję przedsiębiorcy — „kapitana przemysłu”, będącego głównym
nośnikiem zmian, postępu i rozwoju gospodarczego. Autor zerwał z powszechną w ekonomii koncepcją
równowagi ogólnej i samoczynnego dążenia rynku do równowagi. Gospodarka, w której nie następują
zmiany o charakterze endogenicznym, wpada w stan rutynowego ruchu okrężnego. w takiej gospodarce nie
istniałyby zyski, a stopa procentowa musiałyby spaść do zera. Różnorodne czynniki wywołujące zmiany
w systemie ekonomicznym Schumpeter podzielił na zewnętrzne i wewnętrzne, skupiając uwagę na analizie
czynników wewnętrznych, do których zaliczył:
–
zmiany w gustach nabywców będące efektem suwerenności konsumentów;
–
zmiany w zasobach produkcji w wyniku wzrostu ludności i bogactwa;
–
skokowe zmiany polegające na nowym sposobie wykorzystania czynników produkcji, nowe
kombinacje nazwane innowacjami.
Przedsiębiorca w dynamicznym schumpeterowskim modelu jest nośnikiem mechanizmu zmian, jednostką
zdolną do wprowadzania nowych kombinacji, czyli realizacji przedsięwzięć innowacyjnych. Funkcją
konstytuującą przedsiębiorcę jest wprowadzanie innowacji niezależnie od innych rodzajów działalności
związanych z prowadzeniem firmy. Najlepszym przykładem jest mała firma, gdzie przedsiębiorca jest
technologiem, własnym agentem kupna i sprzedaży, kierownikiem biura, szefem personalnym itp. Przy
realizacji tych zadań wykonuje specyficzne funkcje przedsiębiorcy. Wprowadzanie nowych kombinacji nie
jest rutyną czy zawodem, analogicznie jak podejmowanie i realizowanie decyzji strategicznych. Główne
funkcje przedsiębiorcy występują zawsze w połączeniu z innymi rodzajami jego aktywności (np. organizacja
i kierowanie firmą), które z reguły są bardziej widoczne od działalności zasadniczej.
Bazująca na zdolności realizacji nowych kombinacji schumpeterowska przedsiębiorczość jest osobliwym
stanem ducha, rzadkim przywilejem pewnego typu ludzi. W każdym społeczeństwie są osoby potrafiące
kroczyć tam, gdzie nikt jeszcze nie przeszedł, inni podążają za tym, kto był pierwszy, a jeszcze inni mogą
iść tylko w stadzie, ale na jego czele. W ten sposób Schumpeter charakteryzuje strukturę społeczeństwa pod
kątem ducha przedsiębiorczości w formie piramidy, wierzchołkiem której są przedsiębiorcy–innowatorzy
wyznaczający
kierunki
postępu
ekonomicznego.
Zmysł
przedsiębiorczości
jest
typem
zdolności
wyzwalającym siłę do pokonywania przeszkód, przesądów i własnych oporów dzięki wyższym od normalnych
zaletom umysłu i woli. Przedsiębiorczość wiąże się z realizacją funkcji przywódczych, które objawiają się
w sprzyjających warunkach zewnętrznych. Przywódca spełnia swoje funkcje dzięki autorytetowi i sile
indywidualności, a sam intelekt posiada drugoplanowe znaczenie.
Schumpeterowskiego przedsiębiorcy zasadniczo nie należy identyfikować z burżuazyjnym kapitalistą, mimo
że ma wiele jego cech. Może się on pojawiać na każdym szczeblu rozwoju cywilizacji jeśli tylko zaistniała
potrzeba realizacji funkcji przywódczej. W fazie przedkapitalistycznej ten typ przedsiębiorcy występował
sporadycznie, w kapitalizmie — tworzył elitę wśród jednostek gospodarujących, a w socjalizmie nastąpiła
kolektywizacja jego funkcji.
Przedsiębiorca innowator nie kalkuluje ryzyka, motywem jego działania jest misja i dążenie do osiągnięcia
często abstrakcyjnych celów. To gospodarczy rewolucjonista zastępujący obecne stany i struktury nowymi,
określanymi jako postęp. Proces wprowadzania innowacji, szczególnie o dużym poziomie nowości (innowacje
przełomowe) jest często szeroko kontestowany i trudny społecznie do zaakceptowania. Adaptacja nowych
16
rozwiązań burzy określony porządek ekonomiczno-społeczny co w tradycji schumpeterowskiej określane jest
pojęciem twórczej destrukcji. Opór przed „destrukcją” zmian technologicznych, możemy identyfikować
w różnych wymiarach, np.:
–
Indywidualnym
—
nasze
kwalifikacje
i umiejętności
mogą
być
nieprzydatne
w nowych
przedsiębiorstwach, tracimy pracę a niejednokrotnie podstawy egzystencji. Stąd dość powszechny
pogląd, że innowacje zabijają miejsca pracy. Faktem jest, że zanikają niektóre zawody (kto dzisiaj
pamięta o rymarzach, bednarzach itp.), ale pojawiają się nowe, dostosowane do nowych wymagań
technologicznych czy organizacyjnych.
–
Społecznym — ofiarami zmian technologicznych są często całe grupy zawodowe, a w przypadku
dużej przestrzennej koncentracji określonej działalności gospodarczej, może nastąpić zastój
gospodarczy całego regionu (w ten sposób powstają tradycyjne regiony przemysłowe). Eksponuje
się negatywne skutki zmian nie dostrzegając ich obiektywnego charakteru i korzyści z niego
wynikających. Opór przed postępem niesionym przez przedsiębiorcę innowatora może przyjąć
niejednokrotnie zorganizowany charakter, począwszy od buntu na naciskach politycznych i ochronie
prawnej kończąc.
Czy wiesz, że…
Przykładem zorganizowanego oporu był zapoczątkowany około 1760 r. w Scheffield ruch
robotników, chałupników, tkaczy, rzemieślników (od Neda Ludda określany jako ruch
luddystów) przeciwko mechanizacji procesów wytwórczych. Maszyny fabryczne będące
produktem pierwszej rewolucji przemysłowej miały byd przyczyną niskich płac i zagrażad
miejscom pracy. Przejawił się w celowym niszczeniu maszyn, urządzeo i instalacji
przemysłowych. Ruch ten jest uznawany za protoplastę związków zawodowych.
–
Korporacyjnym — upadają przedsiębiorstwa, w tym duże niezdolne do przestawienia na nowe
produkty i technologie. Nieznane są przykłady przynajmniej w pierwszym okresie urynkowienia
nowych produktów producentów dyliżansów którzy przestawili by się na produkcję samochodów,
kowali przekształcających kuźnie w warsztaty naprawcze, czy producentów samochodów którzy
podejmują się produkcji samolotów, helikoptery itp. Postęp obejmujący nowe produkty następuje
częściej w małych firmach lub przez tworzenie nowych technologicznych przedsiębiorstw (np. Apple
— komputer osobisty, Microsoft — oprogramowanie, Daimler-Benz — samochód). Wiele jest
przykładów metod blokowania korporacyjnego innowacji w dostępie do rynku poprzez certyfikaty,
dopuszczenia do rynku, normy itp. (legendarnym przykładem jest Ustawa Locomotive Act z 1865
roku, która zablokowała rozwój przemysłu samochodowego w Anglii — zob. Herlinger, 1985).
Widzimy tym samym, jak nowe rozwiązania tworzące określoną nowa jakość życia konsumentów napotykają
na
zorganizowany
opór.
Z reguły
jednak
wcześniej
lub
później,
zaistnieją
odpowiednie
warunki
umożliwiające przedsiębiorcy wejście na rynek. Wtedy właśnie, w tym przychylnym otoczeniu pojawiają się
nowe przedsiębiorstwa i rodzi się nowy ośrodek nowoczesnej technologii.
Działania o charakterze przedsiębiorczym nie są zawodem, ani stanem trwałym. W praktyce oznacza to, że
trudno spotkać:
–
osobę, która pozostaje przedsiębiorcą przez całe swoje życie;
–
biznesmena, który ani na chwilę nie byłby przedsiębiorcą nawet w najskromniejszym zakresie.
Dzieje rodzin przedsiębiorców pokazują jednocześnie, że funkcji przedsiębiorczych nie można dziedziczyć.
17
Schumpeterowska teoria przedsiębiorcy-innowatora wniosła nowy powiew w teorie ekonomii oraz stanowiła
inspirację zarówno dyskusji, jak i dla nowych kierunków badań. Przez długie lata była traktowana
z przymrużeniem oka i uwzględniana w dyskusjach ekonomicznych ze względu wysoki poziom intelektualny
oraz barwną osobowość jej twórcy. Wypadało po prostu znać prace Schumpetera, mimo że nie weszły do
głównego nurtu myśli ekonomicznej.
Czy wiesz, że…
Sam Schumpeter wychowany przy dworze cesarskim w Wiedniu w okresie tworzenia swojej teorii
rozwoju gospodarczego określał siebie jako najlepszego kochanka w Wiedniu, największego znawcę
koni w Europie oraz najwybitniejszego ekonomistę na świecie. Jego wykłady po wyjeździe do USA
cieszyły się wielkim zainteresowaniem.
Sytuacja uległa diametralnej zmianie na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. Obserwowane tendencje
rozwojowe w gospodarkach państw wysokorozwiniętych „wymusiły” na nowo odkrycie dorobku Schumpetera
i wskazały
na
szczególną
aktualność.
Gospodarka
oparta
na
wiedzy,
globalizacja,
renesans
przedsiębiorczości okazały się bliskie przewidywaniom autora z początku XX wieku. Aktualność podejścia,
mimo upływu ponad 60 lat, pozwoliła okrzyknąć nadchodzący XXI wiek erą „schumpeterowskiego twórczego
destruktora”.
9.
Teoria niepewności i zysku przedsiębiorcy
Niecałe
dziesięć
przedsiębiorczość
przedstawiciel
lat
po
Schumpeterze
i przedsiębiorcę
szkoły
w teorii
chicagowskiej
Frank
pojawiła
się
ekonomii.
Knight.
druga
Jej
rozwinięta
autorem
Punktem
wyjścia
jest
koncepcja
konstytuująca
amerykański
w rozważaniach
ekonomista,
Knighta
jest
thünenowskie rozróżnienie między ryzykiem i niepewnością — pojęć traktowanych przez wielu jako
synonimy. Ryzyko zostało zdefiniowane jako takie odchylenia od stanów oczekiwanych, które można
względnie ściśle przewidzieć przy pomocy rachunku prawdopodobieństwa. Przeprowadzenie rachunku
powoduje, że ryzyko można potraktować jako element kosztów produkcji wliczając wartość polisy
ubezpieczeniowej.
Pozostają
jednak
odchylenia
od
oczekiwań,
których
nie
można
przewidzieć
i skwantyfikować. Powstają w ten sposób niemierzalne dewiacje rodzące zachowania przedsiębiorcze.
Istnienie niepewności, co do przyszłości umożliwia przedsiębiorcom osiąganie zysku, mimo doskonałej
konkurencji i długookresowej równowagi. Ponieważ produkcja odbywa się pod dyktando konsumenta, popyt
na czynniki wytwórcze jest pochodny w stosunku do oczekiwanego popytu na dany produkt, przedsiębiorca
musi spekulować, co do ceny swego produktu końcowego. Jednocześnie wyznaczenie ceny produktu
końcowego nie jest możliwe bez wiedzy o wypłatach na rzecz czynników wytwórczych. Przedsiębiorca
rozstrzyga ten dylemat z góry zakładając, po jakiej cenie może udać mu się sprzedać wytwarzany produkt.
Czynniki wytwórcze są zatrudnione na podstawie umowy najmu wobec czego antycypowana wartość
krańcowa musi zostać im wypłacona. Przedsiębiorcy pozostaje prawo do dochodu rezydualnego nie objętego
żadnym kontraktem, jeśli faktycznie wpływy okażą się wyższe od przewidywanych. Tego okazjonalnego
dochodu jednocześnie nie można uznać za cenę, którą trzeba zapłacić za wykonanie określonej usługi,
inaczej za koszt „stawiania czoła niepewności”, ponieważ sugerowałoby to związek między poziomem zysku,
a ciężarem niepewności. w przeciwnej sytuacji ponoszenie ciężaru niepewności nabrałoby cech czynnika
18
wytwórczego i można by swobodnie zastosować teorię produktywności krańcowej. Zyski tym samym byłyby
równe krańcowemu produktowi czynnika przedsiębiorczości i stanowiłyby standardowy element kosztów
produkcji. Podejmowanie działań w warunkach niepewności tworzy warunki dla powstania zysku jako „renty
przedsiębiorczości”, stanowiącej okazjonalną i przypadkową różnicę między oczekiwanymi a zrealizowanymi
dochodami
przedsiębiorstwa.
W gospodarce
stacjonarnej,
w której
wszystkie
zdarzenia
są
w pełni
przewidywalne, omawiana nadwyżka musi zaniknąć.
U Knighta można rozróżnić dwa oblicza działań przedsiębiorczych w warunkach niepewności:
–
makroekonomiczna funkcja oceny rynkowych dostosowań produkcji wynikających ze zmieniającej
się sytuacji na rynku;
–
mikroekonomiczna funkcja związana z koniecznością podejmowania ciągłych decyzji.
Jednocześnie postać przedsiębiorcy charakteryzuje się następującymi cechami:
–
jest decydentem i właścicielem przedsiębiorstwa, a jego zasadniczy dochód ma rezydualny
charakter;
–
produkuje na rynek i musi potrzeby innych ludzi (konsumentów) ocenić;
–
podejmuje decyzje o przyszłym rozwoju i wykorzystaniu czynników wytwórczych.
Przynależny przedsiębiorcy zysk daje w świecie kapitalistycznym precyzyjną i niezależną od opinii innych
ludzi miarę zwycięstwa i powodzenia. Stanowi tym samym kryterium oceny umiejętności biznesowych.
Wszyscy ludzie mogą konkurować o pozycje przedsiębiorcy, jednak ich szanse są zróżnicowane w zależności
od stosunku do ryzyka — skłonności lub awersji.
10. Arbitraż i odkrywanie okazji
Trzecia z koncepcji przedsiębiorczości wyrasta z tradycji szkoły austriackiej Ludwiga von Misesa oraz
Friedricha von Hayeka i jest bezpośrednio związana z nazwiskiem Izraela Kirznera. Istotą przedsiębiorczości
w prezentowanym
podejściu
z międzyokresowych
jest
tzw.
„czujność”
i międzyregionalnych
na
stany
rozbieżności popytu
nierównowagi
i podaży.
rynkowej,
Kirznerowski
wynikające
przedsiębiorca
bezpośrednio nawiązuje do wyjściowej w teorii przedsiębiorczości cantillonowskiej koncepcji arbitrażu.
Przedsiębiorcę tworzy wrażliwość na niedostrzegane przez innych zmiany warunków rynkowych tworzących
okazje dla potencjalnych źródeł zarobku. Identyfikowane w otoczeniu różnice w warunkach działania, cenach
i kosztach
stanowią
szansę
dla
podjęcia
działalności
gospodarczej.
Przedsiębiorca-arbiter
odkrywa
pojawiające się okazje, reagując na nie popycha procesy rynkowe poprzez maksymalizację indywidualnych
korzyści
w kierunku
stanów
równowagi.
Okazje
wyczerpują
się
w wyniku
działań
przedsiębiorców
i konkurencji rynkowej. Wzorzec decyzji w danym momencie różni się od analogicznego wzorca w kolejnym
okresie, tworząc przewagi konkurencyjne oparte na dostępie do wiedzy i informacji dla najbardziej
przedsiębiorczych uczestników gry rynkowej. W wyniku konkurencji następuje uzupełnienie wiedzy przez
poszczególnych uczestników rynku, prowadzące do eliminacji okazji generujących zyski. Kirzner uważał
konkurencję i przedsiębiorczość za zjawiska wzajemnie się uzupełniające oraz niezbędne dla dynamiki
rynkowej i kształtowania kluczowego dla szkoły neoaustriackiej hayekowskiego „spontanicznego porządku”.
Przedsiębiorczość jest tym samym elementem rywalizacji o potencjalne korzyści, a przedsiębiorca musi
bezustannie uczyć się, weryfikować swoje decyzje, zdobywać doświadczenie i wiedzę.
19
Kirznerowskiego przedsiębiorcę cechuje specyficzne „wyczulenie” na nadążające się okazje i umiejętność
selektywnej
koncentracji
uwagi
na
określonych
kategoriach
szans,
wykraczające
poza
tradycyjny
mechanizm maksymalizacji korzyści w procesie decyzyjnym. Przedsiębiorca dostrzega wybrane aspekty
złożonej rzeczywistości, których inni nie pokusili się zinterpretować lub jest w stanie odczytać je na nowo,
w inny,
niekonwencjonalny
sposób.
W konsekwencji
często
jest
charakteryzowany
jako
samotnik,
przeciwstawiający się tłumowi dziwak, postrzegający świat inaczej niż wszyscy pozostali. Odkrywanie okazji
wynika z bacznej obserwacji otoczenia, wsłuchiwania się w głosy konsumentów i rynku oraz szybkiej reakcji
na zmieniające się oczekiwania. Jednocześnie podstawą działań przedsiębiorczych jest nie tyle wiedza
o rynku, a raczej umiejętności poszukiwania i przetwarzania informacji rynkowych. Każdy tym samym może
być przedsiębiorcą, ponieważ zasoby nie są ograniczeniem dla odkrywcy okazji. Kirzner dopuszcza również
istnienie przedsiębiorcy w korporacji, o ile menadżer wykorzystuje okazje dla osobistych korzyści!
Indywidualne zachowania kształtują przedsiębiorczość w wymiarze rynkowym, w zakresie jej cech i funkcji:
(Kirzner, 1973)
–
przedsiębiorczość zabezpiecza spójność funkcjonowania różnych części i segmentów rynku;
–
zasięg przedsiębiorczości determinuje wiedza, która posiadają poszczególne podmioty;
–
potencjalny zysk jest bodźcem do okrywania różnic cen w różnych segmentach rynku.
Dorobek szkoły procesów rynkowych istotnie eksponuje rolę przedsiębiorczości w gospodarce rynkowej, jako
podstawowego czynnika, obok konkurencji, konstytuującego wolny rynek. Wartościowe elementy analizy
indywidualnych
upraszczają
zachowań,
funkcje
wyczulenie
na
odkrywanie
przedsiębiorczości
do
samego
i interpretację
arbitrażu
—
okazji
kupna
niebezpiecznie
taniej
i sprzedaży
jednak
drożej.
W kirznerowskich rozważaniach nie odnajdujemy również kontekstu społecznego, obejmującego wpływ
innych podmiotów na decyzje jednostki, tak istotnego w dzisiejszym, sieciowym biznesie.
11. Koordynacja rzadkich zasobów
Na początku lat 80. poprzedniego wieku pojawia się nowa próba określenia roli i miejsca przedsiębiorcy
w teorii ekonomii, podjęta przez angielskiego ekonomistę Marka Cassona. Punktem wyjścia do podjętych
rozważań
jest
niezadowolenie
ze
smithowskiej
koordynacji
działalności
gospodarczej
w oparciu
o „niewidzialną rękę rynku”. Przy szerokim wykorzystaniu dotychczasowego dorobku ekonomii zaczynając
od Cantillona i Saya, Casson próbuje wypełnić istniejące luki, eksponując rolę i funkcje przedsiębiorcy.
Charakterystyczne dla proponowanego podejścia jest:
–
uznanie funkcji koordynacyjnej jako głównej, ekonomicznej funkcji przedsiębiorcy; to nie sam
rynek decyduje o alokacji zasobów, lecz przedsiębiorca w oparciu o zgromadzone różnego typu
informacje;
–
przedsiębiorcę wyróżnia od innych uczestników rynku dostęp do informacji i z reguły odmienna
w porównaniu z innymi ludźmi ocena danej sytuacji;
–
uznanie jednoczesnego oddziaływania czynników ekonomicznych, społeczno-kulturowych i cech
osobowościowych;
–
próba wkomponowania funkcji przedsiębiorcy w neoklasyczny model ekonomii.
20
Przedsiębiorca u Cassona to uczestnik gry rynkowej wyspecjalizowany w podejmowaniu decyzji
o koordynacji rzadkich zasobów. Jednocześnie spełnia on następujące warunki (Casson, 1982):
–
to konkretna osoba, a nie zespół, komitet lub instytucja, którą wyróżniają szczególne cechy
osobowe i umiejętności;
–
jego szczególnym zadaniem jest ciągłe podejmowanie decyzji;
–
maksymalizacja zysku jest racjonalnym kryterium podejmowania decyzji;
–
aktywność ma charakter ciągły, a nie jednorazowy, włącznie z daleko idącymi konsekwencjami
podejmowanych decyzji;
–
nie musi być właścicielem zasobów;
–
musi nieustająco rozwijać swoje umiejętności i przygotowanie do podejmowania decyzji;
–
jego wydajność nie jest nieograniczona i w pewnych sytuacjach musi delegować kompetencje
decyzyjne na inne osoby.
To przedsiębiorca pełni na rynku funkcje koordynatora, której celem jest ekonomicznie korzystna realokacja
rzadkich zasobów. Jest on tym samym agentem zmian, ciągle ulepszającym alokację dostępnych
w gospodarce zasobów. Popyt na usługi przedsiębiorcze wynika z okazji do koordynacji na podstawie
informacji o występującej nieefektywności. Decydującym czynnikiem sukcesu jest ciągłe pozyskiwanie
informacji i odpowiednie predyspozycje do podejmowania decyzji. Przedsiębiorca jest jednocześnie
zarządzającym informacją, planistą i decydentem. Powinien dysponować szeregiem cech obejmujących:
wyobraźnię, dociekliwość i umiejętności przewidywania, wiedzę w zakresie przedmiotu działania, zdolności
analityczne oraz łatwość komunikacji. Nowa informacja jest z jednej strony pochodna odkryć i nowej wiedzy
oraz z drugiej — pogłębienia rozeznania i adaptacji już istniejących rozwiązaniach. Casson wskazuje na trzy
podstawowe typy przedsiębiorców:
–
producenta — dysponuje równocześnie zasobami rzeczowymi i ludzkimi w postaci firmy;
–
pracodawcę — zapewniającego koordynację zasobów ludzkich poprzez organizowanie zespołów;
–
pośrednika — organizującego poprzez wymianę arbitraż rynkowy.
W zaproponowanym przez Cassona modelu kluczowe znaczenie mają dwa kolejne założenia:
–
Mamy do czynienia z różnicami w zakresie informacji dysponowanej przez poszczególnych
uczestników gry rynkowej. Każdy przedsiębiorca dysponuje określonym, indywidualnym zasobem
informacji, w oparciu o który podejmuje decyzje.
–
Działalność na rynku pociąga za sobą określone koszty transakcji obejmujące koszty informacji,
negocjacji umów itp. Niezależnie od realizacji czy zaniechania przedsięwzięcia powyższe koszty
muszą być ponoszone.
Koordynacja zasobów przez pojedynczego przedsiębiorcę ma cząstkowy charakter i dotyczy tylko realokacji
wybranych zasobów. Rynkowy proces koordynacji ma doprowadzić do zharmonizowania wielu różnych
decyzji, podejmowanych przez podmioty o różnych celach i preferencjach. Jeśli przedsiębiorca jest
przekonany o nieefektywności dotychczasowej alokacji zasobów, wykupuje je, aby spożytkować efektywniej,
biorąc jednocześnie na siebie odpowiedzialność i ryzyko niepowodzenia. Przedsiębiorca podejmując
działalność gospodarczą tworzy rynek i dąży przy wykorzystaniu umiejętności negocjacyjnych, do
minimalizacji niezbędnych kosztów transakcji. Ekonomiczna logika przedsiębiorczości stanowi tym samym
ciągłe poszukiwanie ponadprzeciętnej efektywności.
21
12. Pozaekonomiczne kierunki badań nad przedsiębiorczością
Równolegle do rozważań ekonomicznych zrodził się drugi kierunek zainteresowania przedsiębiorczością
w kontekście etyki w biznesie. Już A. Smith silnie eksponował kwestie moralne w gospodarce, a wątek ten
szeroko kontynuował J.S. Mill, który wskazywał na silny wpływ zaufania, uczciwości i szeroko rozumianej
moralności na prowadzenie interesów i ekonomiczne sukcesy Europy Zachodniej. Powyższe kwestie za
przyczyną prac M. Webera stworzą na przełomie XIX i XX w. podstawę kulturowych źródeł przedsiębiorczości
podjętych przez socjologów, antropologów i historyków gospodarczych.
Ten kierunek badań dynamicznie się rozwija od lat 40. XX w. między innymi za przyczyną utworzonego
Centrum Badań Historii Przedsiębiorczości przy Uniwersytecie Harvarda. Podjęte zostały szerokie badania
przez historyków gospodarczych (m.in. A. Hirschman, A.E. Cole, T.C. Ochran) nad przyczynami i skutkami
wzrostu ekonomicznego. Zakres badań szybko został poszerzony o studia porównawcze w zakresie różnic:
kulturowych
w prowadzeniu
biznesu
oraz
w klimacie
społecznym
sprzyjającym
przedsiębiorczości.
Równolegle w naukach zarządzania podejmowane są szczególnie w ostatnich latach badania osoby
przedsiębiorcy obejmujące analizę przypadków sukcesu i niepowodzenia w biznesie oraz cech ludzi
przedsiębiorczych.
Coraz
większe
znaczenie
posiadają
badania
nad
kwalifikacjami
i edukacją
przedsiębiorczości prowadzone przez pedagogów (wyodrębnia się coraz częściej pedagogikę gospodarczą —
Wirtschafspadagogik, specjalizującą się w przygotowaniu procesów założycielskich) oraz opracowania
realizowane przez psychologów, dotyczące osobowości i predyspozycji.
Tym samym współczesne spojrzenie na przedsiębiorcę i jego rynkową rolę powinno mieć interdyscyplinarny
charakter uwzględniający dorobek różnych dziedzin nauki.
W odniesieniu do badań psychologicznych mechanizmów i podstaw zachowań ekonomicznych człowieka
w ramach psychologii w latach 80. wyodrębnił się nowy kierunek — tzw. psychologia ekonomiczna.
W rozważaniach psychologów dominuje próba odpowiedzi na pytanie: jakie elementy osobowości stymulują
przedsiębiorcze zachowania człowieka? a w konsekwencji, co różni przedsiębiorcę od nie-przedsiębiorcy?
Punktem wyjścia jest teoria motywacji, a w odniesieniu do przedsiębiorczości najczęściej uwzględnia się
teorię D. McClellanda wiążącą potrzebę osiągnięć (pragnienie wyróżniania się lub osiągania powodzenia
w sytuacjach konkurencyjnych) z poziomem motywacji do dobrego wykonywania zadań. W teorii wskazane
zostały cechy sprawiające, że potrzeba osiągnięć jest siłą motoryczną jednostki:
–
osobista odpowiedzialność za wyniki działań;
–
wyraźnie określone, realistyczne cele i preferowanie informacji zwrotnych o wynikach;
–
skłonność do umiarkowanego ryzyka.
Przeprowadzone badania wskazywały w skali punktowej na relatywnie wyższą wśród przedsiębiorców
potrzebę osiągnięć w porównaniu z innymi grupami zawodowymi. Jednocześnie społeczeństwa o wyższym,
przeciętnym
wskaźniku
potrzeby
osiągnięć
lepiej
się
rozwijały
i osiągały
wyższe
tempo
rozwoju
gospodarczego.
Uzyskane wyniki wskazywały również na możliwości stymulowania i kształcenia zachowań przedsiębiorczych.
Prace te stanowiły szczególną inspirację dla dalszych badań, a otrzymane wyniki często się od siebie
znacznie różniły wywołując kontrowersje i wątpliwości co do poprawności metody. Mimo wątpliwości
kierunek badań zainicjowany przez McClellanda znajduje do dzisiaj wielu kontynuatorów. Do ciekawych
22
wyników
doszedł
między
(prawdopodobieństwa)
innymi
powodzenia.
J.W. Atkinson,
Pozytywnie
badając
została
uzależnienie
motywacji
zweryfikowana
hipoteza:
od
szansy
„im
wyższe
prawdopodobieństwo sukcesu tym niższa wartość zachęty”. Zwiększając prawdopodobieństwo sukcesu
można przyciągnąć do biznesu osoby z niższym poziomem potrzeby osiągnięć. Następuje to jednak do
momentu, kiedy ludzie z rozwiniętą potrzebą osiągnięć przestają się interesować tymi dziedzinami i szukają
nowych o średnim prawdopodobieństwie powodzenia. Otrzymane wyniki wskazują, że wysokie natężenie
potrzeby sukcesu nie jest jedynym motywem aktywności. Jednocześnie porażka silniej motywuje
przedsiębiorcę do dalszych działań niż sukces. Badania psychologiczne nie wykazały szczególnego stosunku
przedsiębiorców do ryzyka.
Tradycyjne pytanie związane z analizą przedsiębiorczości dotyczy konfiguracji cech osobowościowych
determinujących sukces lub porażkę w biznesie. Spośród wielu badań na uwagę zasługują studia J.A.
Welscha i J.F. White’a, którzy zidentyfikowali i przeanalizowali wpływ 11 kluczowych cech osobowościowych
na tworzenie firmy.
Jedenaście cech osobowościowych determinujących sukces w biznesie:
–
potrzeba kierowania,
–
wiara we własne siły,
–
pragnienie działania,
–
dobre zdrowie,
–
świadomośd konsekwencji działania,
–
wysokie zdolności koncepcyjne,
–
realizm,
–
status społeczny (nawet niski nie jest przeszkodą),
–
stabilnośd emocjonalna,
–
podejście przedmiotowe do stosunków międzyludzkich,
–
podejmowanie wyzwao.
Część cech — zaufanie w własne siły, pragnienie działania, wysokie zdolności koncepcyjne, niska potrzeba
statusu społecznego, podejście przedmiotowe do stosunków międzyludzkich — traci na znaczeniu
w kolejnych fazach rozwoju firmy, a często wręcz wraz z rozwojem przedsiębiorstwa zaczynają one
przeszkadzać — ograniczać delegowanie uprawnień, kierowanie zespołem, rozwiązywanie konfliktów itp.
Spojrzenie
socjologiczne
i antropologiczne
na
fenomen
przedsiębiorczości
zaowocowało
popularnym
w literaturze pojęciem kultury przedsiębiorczości. Uwarunkowania kulturowe rozwoju przedsiębiorczości
obejmują czynniki w postaci wytworzonych i przekazywanych systemów wartości, przekonań i wzorców
zachowań, a także sposobów myślenia i poznawania świata, które kształtują zarówno postawy ludzi, jak
i stosunki w grupach do których należą. Wskazuje się między innymi na pewne powtarzające się cechy
związane z doświadczeniami życiowymi i rodziną, wpływające na działania przedsiębiorcze:
–
brak ojca lub był daleko, a matka podejmowała większość decyzji;
–
bardzo samodzielni w dzieciństwie, musieli postępować tak, jak dorośli;
–
rozczarowanie poprzednią pracą lub wyrzucenie z pracy;
–
tradycje rodzinne — rzemieślnik, farmer, mały słaby biznes rodzinny.
23
Bibliografia
Barreto H. (1989): The Entrepreneur in Microeconomic Theory, Routledge, London/New York.
Baumol W. (1968): Enterpreneurship in Economic Theory, „American Economic Review”, vol. 58 (May).
Berlinger J.J. (1985): Niezwykłe perypetie odkryć i wynalazków, Nasza Księgarnia, Warszawa.
Blaug M. (1994): Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, PWN, Warszawa.
Bratnicki M. (2002):Przedsiębiorczość i przedsiębiorcy współczesnych organizacji, Akademia Ekonomiczna
im. Karola Adamieckiego, Katowice.
Casson M. (1982): The Enterpreneur. The Economic Theory, M. Robertson, Oxford.
Dobrołowicz W. (1995): Przedsiębiorczość, [w:] Encyklopedia biznesu, (red.) W. Pomykało, Fundacja
Innowacja, Warszawa, s. 682-683.
Domański T. (2002): Uwarunkowania tworzenia małych przedsiębiorstw, UŁ, Łódź.
Drucker P. (1992): Innowacje i przedsiębiorczość, PWE, Warszawa.
Gruszecki T. (1994): Przedsiębiorca w teorii ekonomii, Cedor.
Gruszecki T. (2002): Współczesne teorie przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa.
Heilbroner R. L. (1993): Wielcy ekonomiści, PWE, Warszawa.
Herbert R.F., Link A.N. (1988): The Entreoreneur. Mainstreamviews and Radical Critiques, Praeger, New
York.
Hisrich R.D., Peters M.P. (1992): Entrepreneurship. Starting, Developing and Managing a New Enterprise,
IRWING, Boston.
Hocuba Z. (1995): Droga do spontanicznego porządku, PWN, Warszawa.
Karlöf B. (1992): Strategie biznesu. Koncepcje i modele — przewodnik, Warszawa.
Kirzner I.M. (1973): Competition and Entrepreneurship, The University of Chicago Press, Chicago.
Kirzner I.M. (1973): Competition and Entrepreneurship, The University of Chicago Press, Chicago.
Kraśnicka T. (2002): Koncepcje rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej i pozaekonomiczne, Akademia
Ekonomiczna im. A. Adamieckiego, Katowice.
Landreth H., Colander D.C. (1998): Historia myśli ekonomicznej, PWN, Warszawa.
Lebenstein H. (1988): Poza schematem „homo oeconomicus”, PWN, Warszawa.
Marcinkowski A. (1996): Przedsiębiorca w zwyczaju językowy, teorii i badaniach empirycznych [w:]
Kapitalizm po polsku, Przedsiębiorca, organizacja, kultura, (red.) A. Marcinkowski, Kraków.
Marshall A. (1928): Zasady ekonomiki, Wyd. M. Arzta, Warszawa 1928.
Matusiak K.B. (2006): Rozwój systemów wsparcia przedsiębiorczości. Przesłanki, polityka, instytucje, IE,
Warszawa/Radom.
Mikosik S. (1993): Teoria rozwoju gospodarczego Josepha A. Schumpetera, PWN, Warszawa.
Mill J.S. (1965): Zarys ekonomii politycznej i niektóre jej zastosowania do filozofii społecznej, PWN,
Warszawa.
Mises L.von, (1940): Nationalökonomie, Union Verlag, Genf.
Piasecki B. (1997): Przedsiębiorczość i mała firma. Teoria i praktyka, UŁ, Łódź.
Ripsas
S.
(1997):
Entrepreneurship
als
ökonomischer
Prozess:
Perspektiven
zur
Förderung
unternehmerischen Handelns, Gabler, Deutscher Universitäts-Verlag, Wiesbaden.
Schumpeter J.A. (1960): Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa.
24
Słownik języka polskiego (1992): (red.) M. Szymczak, PWN, Warszawa, t. 2.
Thünen J.H. von (1930): Der isolierte Staat, Gustav Fischer, Jena.
Wentzel B. (1995): Der Unternehmer in der Nationalökonomie. Untersuchung zur Wirtschaftspolitik, Institut
für Wirtschaftspolitik an der Universität Köln, Köln.
25