docKlasyfikacja gospodarstw domowych ze względu na stopień
download 
Reklamacja Transkrypt
Klasyfikacja gospodarstw domowych ze względu na stopień
MiR_Realia rynku.qxd 2013-11-05 16:27 Page 31 Realia rynku Kozera Agnieszka, Stanisławska Joanna, Wysocki Feliks Katedra Finansów i Rachunkowości, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Klasyfikacja gospodarstw domowych ze względu na stopień zaspokojenia ich potrzeb mierzony kategorią minimum socjalnego Podstawowym pojęciem w badaniach społecznych są potrzeby, będące przedmiotem zainteresowań wielu dyscyplin naukowych (m.in. psychologów, socjologów i ekonomistów). W literaturze ekonomicznej potrzebę definiuje się najczęściej jako „stan braku czegoś, a zarazem czynnik uruchamiający funkcje motywu do działania w celu zmiany tego stanu”1. Przedmiotem zainteresowań ekonomistów są tzw. potrzeby konsumpcyjne, czyli takie, które są zaspokajane za pomocą dóbr materialnych i usług2. Stopień zaspokojenia potrzeb wspólnych i indywidualnych członków gospodarstwa domowego, szczególnie tych podstawowych, świadczy o poziomie życia gospodarstw domowych. Ich pomiar dokonywany jest między innymi w ramach kategorii minimum socjalnego, która może stanowić ważny punkt odniesienia w badaniu poziomu życia ludności. Minimum socjalne, czyli określona granica wydatków, przedstawia bowiem przeciętne koszty utrzymania gospodarstwa, które pozwalają na zaspokojenie potrzeb na pewnym, umownie określonym minimalnym poziomie zapewniającym godziwe życie3. Celem artykułu była analiza stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych w Polsce w warun- 1 C. Bywalec, L. Rudnicki, Konsumpcja, PWE, Warszawa 2002; A. Lisowski, Potrzeby społeczne i ich diagnozowanie. W: Polityka społeczna, A. Kurzynowski (red.), SGH, Warszawa 2002. 2 A. Hodoly, Wstęp do badań rynku, PWG, Warszawa 1967; M. Pohorille, Potrzeby, podział, konsumpcja, PWE, Warszawa 1985. 3 P. Kurowski, Koszyki minimum socjalnego i minimum egzystencji — dotychczasowe podejście, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001, www.ipiss.com.pl, dostęp: 20.06.2012. kach 2010 r. i jego zróżnicowania z punktu widzenia koszyka minimum socjalnego. W badaniach wykorzystano dane jednostkowe pochodzące z Badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny. W celu określenia zróżnicowania stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych, przeprowadzono ich klasyfikację ze względu na wartość koszyka minimum socjalnego z wykorzystaniem metody drzew klasyfikacyjnych typu CART. Uzyskane wyniki umożliwiają wyodrębnienie typów gospodarstw, które wydają na zaspokojenie potrzeb jego członków powyżej określonej granicy minimum socjalnego, a tym samym zaspokajają potrzeby na poziomie minimalnego dobrobytu, oraz te, które żyją na granicy lub poniżej poziomu tego koszyka, a tym samym są zagrożone życiem w ubóstwie. Metodyka badań Do realizacji celu głównego artykułu zastosowano metodę drzew klasyfikacyjnych, która umożliwia hierarchiczny podział wielowymiarowej przestrzeni cech na maksymalne jednorodne podzbiory. Metoda ta znajduje zastosowanie do klasyfikacji obiektów wówczas, gdy w zbiorze zmiennych można wyróżnić zmienną objaśnianą, która mierzona jest na skali nominalnej lub porządkowej. Zmienne objaśniające mogą być mierzone zarówno na skalach słabych, jak i na skalach mocnych4. Drzewa 4 E. Gatnar, M. Walesiak, Metody statystycznej analizy wielowymiarowej w badaniach marketingowych, Wyd. AE, Wrocław2004. MARKETING I RYNEK 11/2013 31 MiR_Realia rynku.qxd 2013-11-05 16:27 Page 32 Realia rynku klasyfikacyjne są więc elastycznym narzędziem do analizy zbiorów obserwacji, w których poziom pomiaru zmiennych zależnych ogranicza możliwość zastosowania wielu narzędzi statystycznych, nieznajdujących zastosowania w predykcji jakościowej. Elastyczność ta dotyczy poziomów pomiaru zmiennych zależnych i zmiennych niezależnych. Drzewa klasyfikacyjne służą do budowy zarówno modeli deskryptywnych (pasywnych), opisujących wzorce w badanej zbiorowości, jak i modeli predykcyjnych (aktywnych), których celem jest predykcja ilościowa lub jakościowa badanego zjawiska. Drzewo jest graficznym modelem powstałym w wyniku rekurencyjnego podziału zbioru obserwacji A na n rozłącznych podzbiorów A1, A2, A3, ... An. Drzewa te powstają a posteriori, czyli w wyniku analizy zbioru obserwacji. Celem budowy modelu jest uzyskanie podzbiorów maksymalnie jednorodnych pod względem wartości zmiennej objaśnianej. Jest to proces wieloetapowy, w którym na każdym etapie analizuje się wszystkie predyktory i wybiera ten, który zapewnia najlepszy podział węzła, czyli wydziela najbardziej homogeniczne podzbiory. Początek każdego drzewa stanowi zbiór wszystkich obserwacji, który jest dzielony na dwa lub więcej podzbiorów. W pierwszym przypadku mówi się o drzewach binarnych (typu CART), a w drugim — o drzewach dowolnych (CHAID). Dzielony zbiór nosi nazwę węzła macierzystego, natomiast wydzielone podzbiory — węzłów potomnych5. W przeprowadzonym badaniu zmienną objaśnianą była zmienna dychotomiczna, gdzie kategoria „nie” oznaczała gospodarstwa domowe z wydatkami mniejszymi lub równymi wartości koszyka minimum socjalnego, natomiast kategoria „tak” — gospodarstwa domowe z wydatkami powyżej wartości tego koszyka. Za punkt wyjścia do obliczenia wartości koszyka minimum socjalnego dla gospodarstw domowych, zgodnie z metodologią stosowaną przez Główny Urząd Statystyczny6, brano pod uwagę jego poziom szacowany dla jednoosobowych gospodarstw pracowniczych (ustalany corocznie przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych), a następnie pomnożono tę wartość przez liczbę jednostek ekwiwalentnych dla danego gospodarstwa. Gospodarstwa domowe, które wydawały poniżej koszyka minimum socjalnego, zaklasyfikowano do grupy „nie”, pozostałe gospodarstwa, z wydatkami powyżej określonego koszyka zakwalifikowano zaś do grupy „tak”. W analizach wykorzystano sześć zmiennych objaśniających, które nazywane są w metodzie drzew klasyfikacyjnych predyktorami: 5 M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne w badaniach satysfakcji i lojalności klientów. W: Analiza satysfakcji i lojalności klientów, StatSoft, Kraków 2003, s. 93–94; M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne i regresyjne w badaniach marketingowych, Wyd. UE, Kraków 2010. 6 Ubóstwo w Polsce w 2011 roku, GUS, Departament Badań Społecznych i Warunków Życia, Warszawa 2012. 32 z płeć głowy gospodarstwa domowego (kobieta, mężczyzna), z wiek głowy gospodarstwa domowego (do 24 lat, 25–34, 35–44, 45–54, 55–64, 65 lat i więcej), z wykształcenie głowy gospodarstwa domowego (podstawowe pełne lub niepełne/gimnazjalne, zasadnicze zawodowe, średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące/policealne, wyższe), z wielkość gospodarstwa domowego (jedno-, dwu-, trzy-, cztero-, pięcio-, sześcioosobowe i więcej), z przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej ludności (pracowników: na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych, rolników, pracujących na własny rachunek, emerytów, rencistów), z klasa miejscowości zamieszkania (wieś, miasta: poniżej 20, 20–99, 100–199, 200–499, 500 tys. i więcej mieszkańców). W badaniach wykluczono podstawową zmienną — przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny przypadający na osobę w gospodarstwie (w zł), gdyż stanowił on podstawę kwalifikacyjną zmiennej dychotomicznej (objaśnianej). W artykule do wyznaczenia drzewa klasyfikacyjnego wykorzystano algorytm CART (Classification and Regression Trees), będący jedną z najczęściej stosowanych metod budowy drzew klasyfikacyjnych. Obliczeń dokonano w programie SPSS 20 przy założeniach przedstawionych w tablicy 1. Tablica 1. Założenia przyjęte w procedurze CART Wyszczególnienie Koszty błędnej klasyfikacji Miary dopasowania (reguła podziału) Kryterium stopu Minimalna liczebność węzła końcowego Maksymalna liczba węzłów Budowa drzewa — założenia Równe Wskaźnik Giniego Przy błędnej klasyfikacji 1750 (5%) 1000 Szacowanie błędu za pomocą 10-krotnej walidacji krzyżowej Ź r ó d ł o: opracowanie własne. Drzewa klasyfikacyjne typu CART należą do drzew binarnych, co oznacza, że zbiór obserwacji dzielony jest na dwie części. Wśród reguł podziału wybrano najczęściej stosowany — indeks Giniego7. Jedną ze strategii właściwej budowy modelu jest tzw. przycinanie drzewa, która przeciwdziała nadmiernemu rozrostowi drzewa. Zastosowanie tej procedury skutkuje zmniejszeniem trudności w in- 7 M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne i regresyjne w badaniach marketingowych, Wyd. UE, Kraków 2010. MARKETING I RYNEK 11/2013 MiR_Realia rynku.qxd 2013-11-05 16:27 Page 33 Realia rynku terpretacji wyników przy jednoczesnej minimalizacji kosztów błędnej klasyfikacji8. W przeprowadzonych analizach założono więc, że liście drzewa (węzły końcowe) nie mogą być mniejsze niż 5% badanej zbiorowości. Celem zastosowania takiego podejścia było otrzymanie względnie prostego modelu z niewielką liczbą węzłów końcowych o niezbyt dużej głębokości. Takie podejście powoduje, że w strukturze drzewa pojawiają się te zmienne objaśniające, które uznane są za najlepsze predyktory na danym etapie podziału drzewa. Przy wyborze optymalnego drzewa brano również pod uwagę wartości kosztów sprawdzianu krzyżowego oraz kosztów redystrybucji na tle złożoności drzewa. Kryterium wyboru to najmniejsza różnica między kosztem sprawdzianu krzyżowego a kosztem redystrybucji. Zbudowane drzewa oceniono pod względem złożoności oraz liczby i ważności wykorzystanych przy podziale predykatorów. Do oceny jakości podziału przestrzeni zmiennych objaśniających dla zmiennej zależnej niemetrycznej wykorzystano błąd klasyfikacji9. Kształtowanie się wartości koszyka minimum socjalnego gospodarstw domowych w Polsce w 2010 r. Jedną z metod wyodrębnienia grupy gospodarstw ubogich jest określenie granicy minimum socjalnego za pomocą wartości jego koszyka, obejmującego dobra i usługi podstawowe. Sposób ten nazywany jest metodą potrzeb podstawowych, uwzględnia bowiem główne potrzeby bytowo-konsumpcyjne gospodarstw domowych. Kategoria ta stanowi granicę wydatków, wyznaczając godziwy poziom życia członków gospodarstwa, gwarantującą zaspokojenie potrzeb na niskim, ale wystarczającym dla reprodukcji sił witalnych człowieka poziomie na każdym etapie jego biologicznego rozwoju, dla posiadania i wychowania potomstwa oraz utrzymania więzi ze społeczeństwem10. Kategoria minimum socjalnego obejmuje więc nie tylko potrzeby elementarne, ale także pewne potrzeby wyższego 8 M. Misztal, Wykorzystanie drzew klasyfikacyjnych do wspomagania procesów podejmowania decyzji, StatSoft, Kraków 2000. 9 B. Batóg, M. Mojsiewicz, K. Wawrzyniak, Segmentacja gospodarstw domowych ze względu na popyt potencjalny i zrealizowany na rynku ubezpieczeń życiowych w Polsce, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” 2011, nr 176; M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne w badaniach satysfakcji i lojalności klientów. W: Analiza satysfakcji..., jw.; I. Bąk, Wykorzystanie drzew klasyfikacyjnych i klasyfikacyjnych do analizy wyjazdów turystycznych gospodarstw domowych seniorów w Polsce, „Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych” 2012, nr 3. 10 L. Deniszczuk, B. Sajkiewicz, Kategoria minimum socjalnego. W: Polska bieda II. Kryteria — Ocena — Przeciwdziałanie, S. Golinowska (red.), Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1997. rzędu, które zaspokajanie są na niskim poziomie, ale umożliwiającym utrzymanie więzi społecznych, czyli np. podejmowanie nauki, uczestnictwo w kulturze i rekreacji. W koszyku minimum socjalnego uwzględnione są więc potrzeby, które można sklasyfikować w trzy główne grupy. Pierwszą grupę stanowią potrzeby bytowo-konsumpcyjne, do których zalicza się wyżywienie, odzież, higienę i ochronę zdrowia oraz transport i łączność. Drugą grupę stanowią potrzeby edukacyjne i kulturalne, trzecią natomiast potrzeby rekreacyjno-wypoczynkowe11. Wyznaczenie dóbr i usług, które znajdują się w koszyku minimum socjalnego, jest uzależnione od aktualnego poziomu życia ogółu społeczeństwa. Oznacza to, że zawartość koszyka jest modyfikowana w czasie i wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa zakres koszyka potrzeb podstawowych również poszerza się12. Informacja o jego wysokości może być sygnałem o potencjalnym zagrożeniu bytu gospodarstw domowych, które żyją na poziomie i poniżej tej granicy. Wartość koszyka minimum socjalnego jest szacowana corocznie przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych dla sześciu typów gospodarstw pracowniczych oraz dla dwóch typów gospodarstw emeryckich13. W tablicy 2 przedstawiono wartość średniorocznego minimum socjalnego dla gospodarstw modelowych w 2010 r. Najwyższa jego wartość w przeliczeniu na osobę dotyczyła osób samotnych, czyli gospodarstw jednoosobowych. Koszyk minimum dla gospodarstw najmniejszych w wieku produkcyjnym kształtował się na poziomie 929,8 zł, natomiast w przypadku gospodarstw emeryckich na poziomie 943,5 zł. Dla małżeństwa mającego na utrzymaniu dwójkę dzieci wartość minimum socjalnego oszacowano na poziomie 3018,6 zł, czyli 754,6 zł na osobę. W przypadku najliczniejszych gospodarstw domowych objętych badaniem (czyli małżeństwa z trójką dzieci) wartość koszyka wyniosła nominalnie najwięcej (3686,5 zł), ale w przeliczeniu na jedną osobę najmniej — 737,3 zł. Stopień zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych w Polsce jest wyraźnie zróżnicowany 11 W odróżnieniu od minimum socjalnego, minimum egzystencji stanowi granicę ubóstwa, która pozwala określić standard minimum koniecznego do przeżycia. Jego poziom umożliwia przeżycie, tj. zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych na najniższym z dopuszczalnych poziomów. Minimum egzystencji wyznacza dolną granicę ubóstwa, natomiast minimum socjalne jest jego górną granicą (M. Dziubańska-Michalewicz, Minimum egzystencji a minimum socjalne, Kancelaria Sejmu. Biuro Studiów i Ekspertyz, Warszawa 2001). 12 T. Panek, Ubóstwo i nierówności. W: Statystyka społeczna. Wybrane zagadnienia, T. Panek, A. Szulc (red.), SGH, Warszawa 2004. 13 Są to tzw. gospodarstwa modelowe, dla których wyznaczane są cztery razy w roku wartości koszyków minimum socjalnego i minimum egzystencji. MARKETING I RYNEK 11/2013 33 MiR_Realia rynku.qxd 2013-11-05 16:27 Page 34 Realia rynku Tablica 2. Wartości średniorocznego zmodyfikowanego minimum socjalnego dla modelowych gospodarstw domowych w 2010 r. (zł/mies.) Gospodarstwa emeryckie Gospodarstwa pracownicze* 1-osob. 2-osob. 3-osob. M+K/2 M+K M+K+DM Żywność 241,8 483,6 Mieszkanie 340,4 487,2 Wyszczególnienie Edukacja Kultura i rekreacja 3-osob. 4-osob. 5-osob. 1-osob. 2-osob. M+K+DS M+K+DM+DS M+K+DM+ +2×DS M+K/2 M+K 679,4 734,9 930,7 1 182,0 233,7 467,4 660,8 660,8 836,0 1 011,3 340,4 487,2 12,8 25,6 137,3 116,9 228,6 332,6 0,0 0,0 100,3 125,9 160,5 166,9 197,3 237,4 82,1 109,8 Odzież i obuwie 40,6 81,2 120,5 118,1 157,3 194,2 32,1 64,1 Ochrona zdrowia 35,7 68,1 88,1 89,2 109,1 130,1 69,0 134,7 Higiena osobista 26,9 52,0 64,2 76,2 88,8 113,0 22,6 43,6 Transport i łączność 62,5 122,1 310,1 327,1 327,1 344,0 93,8 144,9 Pozostałe wydatki 68,9 101,2 133,3 137,4 143,7 141,8 69,9 101,6 Razem na gospodarstwo 929,8 1 547,1 2 354,0 2 427,3 3 018,6 3 686,5 943,5 1 553,4 Razem na 1 osobę w gospodarstwie 929,8 773,5 784,7 809,1 754,6 737,3 943,5 776,7 * Objaśnienia: M — mężczyzna w wieku 25–60 lat, K — kobieta w wieku 25–60 lat, M + K/2 — wydatki na poziomie średniej arytmetycznej dla gospodarstwa mężczyzny i kobiety, DM — dziecko młodsze w wieku 4–6 lat, DS — dziecko starsze w wieku 13–15 lat. W przypadku gospodarstw emeryckich symbole M i K oznaczają odpowiednio mężczyznę i kobietę w wieku powyżej 60 lat. Ź r ó d ł o: obliczenia Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych na podstawie danych Departamentu Statystyki Społecznej GUS (Poziom i struktura zmodyfikowanego minimum socjalnego w 2010 roku, www.ipiss.com.pl). Rysunek.1. Udział gospodarstw domowych posiadających wydatki na poziomie niższym lub równym wartości koszyka minimum socjalnego w układzie grup społeczno-ekonomicznych ludności w Polsce w 2010 r. Gospodarstwa domowe rencistów emerytów pracujacych na własny racunek rolników pracowników na stanowiskach nieroboczych pracowników na stanowiskach roboczych ogółem Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych jednostkowych pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 r. 34 MARKETING I RYNEK 11/2013 MiR_Realia rynku.qxd 2013-11-05 16:27 Page 35 Realia rynku w zależności od przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej ludności. Z przeprowadzonych badań wynika14, że w roku 2010 ponad 35% ogółu gospodarstw domowych żyło poniżej wartości koszyka minimum socjalnego (rysunek 1). W badanym roku w najgorszej sytuacji materialnej znajdowały się gospodarstwa domowe rolników oraz pracowników na stanowiskach robotniczych, spośród których ponad 50% na zaspokojenie potrzeb jego członków wydawało mniej niż określona granica wydatków gwarantująca godziwy poziom życia. W trudnej sytuacji materialnej znajdowały się także gospodarstwa, których przeważającym źródłem utrzymania był dochód ze świadczeń rentowych. Ponad 47% gospodarstw rencistów wydawało na zaspokojenie potrzeb bytowo-konsumpcyjnych mniej niż wartość koszyka minimum socjalnego. W roku 2010 w relatywnie najlepszej sytuacji materialnej znajdowały się natomiast gospodarstwa pracowników na stanowiskach nierobotniczych oraz pracujących na własny rachunek, z których odpowiednio 16,8% i 24,1% żyło poniżej granicy minimum socjalnego. Wyniki badań W celu rozpoznania typów gospodarstw domowych według stopnia zaspokojenia ich potrzeb podstawowych wykorzystano wartość koszyka minimum socjalnego, który szacowany jest corocznie przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych. Na jego podstawie wyznaczono granicę minimum socjalnego dla każdego gospodarstwa domowego, co pozwoliło podzielić badaną zbiorowość na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowiły gospodarstwa domowe, które zaspokajały swoje potrzeby na granicy i poniżej koszyka minimum socjalnego (35,5%), drugą natomiast te, które na zaspokojenie potrzeb wydawały więcej niż określona wartość koszyka (64,5%). Na rysunku 2 przedstawiono wyniki klasyfikacji gospodarstw domowych ze względu na poziom ich wydatków mierzonych kategorią minimum socjalnego. Zbudowany model jest dobry, na jego podstawie zakwalifikowano bowiem poprawnie 65,3% gospodarstw domowych (tablica 3). Spośród zmiennych objaśniających w ostatecznym modelu (po przycięciu drzewa) uwzględnione 14 W przeprowadzonych badaniach stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych kwantyfikowanych kategorią minimum socjalnego wykorzystano oryginalną skalę ekwiwalentną OECD, którą stosuje również GUS. Według tej skali przypisuje się następujące wagi: 1 — pierwszej osobie w gospodarstwie domowym w wieku 14 lat i więcej; 0,7 — każdej następnej osobie w wieku 14 lat i więcej oraz 0,5 — każdemu dziecku w wieku do 14 lat (Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych, Departament Warunków Życia GUS, Warszawa 2011) Tablica 3. Trafność klasyfikacji modelu drzewa klasyfikacyjnego — minimum socjalne gospodarstw domowych* Obserwowane Nie Tak Procent ogółem Przewidywane nie tak 9 491 9 190 52,0 3 276 13 987 48,0 Procent poprawnych 74,3 60,3 65,3 * Nie — gospodarstwo domowe posiada wydatki niższe lub równe wartości koszyka minimum socjalnego, tak — gospodarstwo domowe posiada wydatki wyższe niż wartość koszyka minimum socjalnego. Ź r ó d ło: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych jednostkowych pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 r. zostały trzy zmienne: wykształcenie głowy gospodarstwa, jego wielkość oraz przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej ludności, które okazały się najlepszymi predyktorami osiągnięcia lub nieosiągnięcia przez gospodarstwa domowe minimum socjalnego (rysunek 2). Analizując ranking ważności predyktorów (tablica 4), należy zauważyć, że ważną determinantą stopnia zaspokojenia potrzeb na poziomie minimum socjalnego, która nie znalazła się w modelu, jest również klasa miejscowości zamieszkania15. Zbudowany model drzewa klasyfikacyjnego obejmował osiem węzłów końcowych, na podstawie których można skonstruować typy gospodarstw domowych, które różnią się między sobą stopniem zaspokojenia potrzeb, kwantyfikowanych kategorią minimum socjalnego (rysunek 2, tablica 5). Z analizy struktury drzewa klasyfikacyjnego oraz rankingu ważności predyktorów (rysunek 2, tablica 4) wynika, że największe znaczenie w podziale obserwacji na grupy miało wykształcenie głowy gospodarstwa domowego oraz liczba osób w gospodarstwie. Wykształcenie wiąże się bowiem ściśle z poziomem zamożności gospodarstwa domowego; jego wyższy poziom w większości przypadków 15 Na każdym etapie podziału drzewa tworzone są rankingi dla zmiennych objaśniających (predyktorów). Dla każdej zmiennej oblicza się wartość tzw. wskaźnika poprawy. Im wyższa jest wartość tego wskaźnika, tym lepszy okazuje się podział zapewniony przez daną zmienną objaśniającą. Po zbudowaniu modelu drzewa dla każdej zmiennej sumuje się wartości tego wskaźnika ze wszystkich etapów podziału, co stanowi podstawę do stworzenia ostatecznego rankingu. Może wystąpić sytuacja, że część zmiennych z pierwszych części rankingu nie występuje w podziale drzewa. Wynika to z tego, że część zmiennych ma wysoką (choć nie najwyższą) wartość wskaźnika poprawy i, mimo dużej przydatności w redukcji nieczystości węzłów, nigdy ich nie dzieli, a tym samym nie trafia do żadnego zdania warunkowego opisującego model. Problem ten może być zidentyfikowany i rozwiązany poprzez interpretację rankingu ważności predyktorów (M. Łapczyński, Drzewa klasyfikacyjne..., jw.). MARKETING I RYNEK 11/2013 35 MiR_Realia rynku.qxd 2013-11-05 16:27 Page 36 Realia rynku Tablica 4. Ranking ważności predyktorów osiągnięcia przez gospodarstwo domowe minimum socjalnego Predyktory Wykształcenie Wielkość gospodarstwa domowego Grupy społeczno-ekonomiczne ludności Klasa miejscowości zamieszkania Wiek Płeć Ważność Znormalizowana wartość (%) 0,072 100,0 0,070 97,6 0,047 65,0 0,034 0,004 0,002 46,9 5,5 2,7 Ź r ó d ł o: jak tablicy 3. umożliwia uzyskanie większych dochodów, które z kolei sprzyjają realizacji potrzeb ponadpodstawowych. Równocześnie, wraz ze wzrostem wykształcenia człowieka rosną i wyraźnie różnicują się jego potrzeby16. Z kolei wielkość gospodarstwa domowego ma znaczący wpływ na ilość i strukturę nabywanych przez te gospodarstwa dóbr i usług. Wielkość gospodarstwa domowego wpływa na powstanie efektów skali gospodarowania, a z drugiej strony kombinacja cech demograficznych jego członków wyznacza hierarchię potrzeb konsumpcyjnych. Jak wynika z tablicy 4, ważną determinantą zaspokojenia potrzeb gospodarstw na poziomie koszyka minimum socjalnego jest również przynależność gospodarstwa go grupy społeczno-ekonomicznej ludności. Przynależność ta powiązana jest bowiem m.in. z takimi cechami, jak wykształcenie osób wchodzących w skład gospodarstwa, aktywność zawodowa czy wielkość gospodarstwa domowego17. Z przeprowadzonych badań wynika, że w 2010 r. w najlepszej sytuacji materialnej znajdowały się gospodarstwa małe (do 3 osób), w których głowa gospodarstwa posiadała wykształcenie wyższe (klasa III). Gospodarstwa te charakteryzowały się najwyższym prawdopodobieństwem zaspokojenia potrzeb jego członków powyżej wartości koszyka minimum socjalnego, które wyniosło 93,1% (VIII węzeł końcowy) (rysunek 2, tablica 5). Stosunkowo dobrą sytuacją materialną charakteryzowały się również trzyosobowe gospodarstwa pracowników na stanowiskach nierobotniczych oraz pracujących na wła16 W. Poczta, E. Michota-Katulska, Zmiany poziomu konsumpcji w gospodarstwach domowych rolników w warunkach gospodarki rynkowej, Wyd. AR, Poznań 2007. 17 B. Podolec, Analiza kształtowania się dochodów i wydatków ludności w okresie transformacji gospodarczej w Polsce, PWN, Warszawa–Kraków 2000. 36 sny rachunek, w których głowa gospodarstwa reprezentowała średni poziom wykształcenia (klasa VI). Prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb powyżej granicy godziwego poziomu życia w tej grupie gospodarstw było również wysokie i wyniosło 86,4% (XII węzeł końcowy). Sytuacja materialna gospodarstw najmniejszych, w których głowa gospodarstwa posiadała niski poziom wykształcenia, była relatywnie słabsza, a gospodarstwa te charakteryzowały się niższym prawdopodobieństwem zaspokojenia potrzeb powyżej koszyka minimum socjalnego. Przykładem są gospodarstwa jedno-, dwu- i trzyosobowe stanowiące klasę IV, w których głowa gospodarstwa reprezentowała wykształcenie podstawowe pełne/niepełne lub gimnazjalne, prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb tych gospodarstw powyżej wartości koszyka zapewniającego godziwe życie było relatywnie niskie i wyniosło 49,0% (X węzeł końcowy, rysunek 2). Sytuacja materialna gospodarstw małych, w których głowa gospodarstwa posiadała wykształcenie zasadnicze zawodowe, była relatywnie lepsza. Prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb tych gospodarstw powyżej koszyka zapewniającego godziwe życie wyniosło 57,0% w przypadku gospodarstw trzyosobowych oraz 68,6% w przypadku gospodarstw jedno- i dwuosobowych (klasa VII i VIII, tablica 5). Sytuacja ta wynikać może z tego, że posiadanie określonego zawodu jest atutem na rynku pracy, który może rekompensować w pewien sposób niższy poziom wykształcenia18. Z przeprowadzonych badań można wysnuć wniosek, że wraz ze wzrostem wielkości gospodarstwa domowego spada prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb jego członków na poziomie określonym wartością koszyka minimum socjalnego. Jednakże jest ono zróżnicowane, w zależności od poziomu wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Czteroosobowe i więcej gospodarstwa domowe, w których głowa gospodarstwa reprezentowała średni lub wyższy poziom wykształcenia (klasa I), sklasyfikowane zostały w grupie gospodarstw z wydatkami powyżej wartości omawianego koszyka z prawdopodobieństwem 62,2% (III węzeł końcowy). W wieloosobowych gospodarstwach domowych, w których głowa gospodarstwa posiadała wy- 18 Jak wynika z corocznych raportów GUS (Popyt na pracę w 2010 roku, GUS, Warszawa 2011), na polskim rynku pracy istnieje ciągłe zapotrzebowanie na pracowników legitymujących się zarówno zasadniczym, jak i średnim wykształceniem zawodowym. Analiza wolnych, nowo utworzonych miejsc pracy w 2010 r. pozwala stwierdzić, że najwięcej wolnych miejsc pracy wystąpiło w przetwórstwie przemysłowym, handlu, naprawach pojazdów samochodowych i budownictwie. Najczęściej dotyczyło to robotników przemysłowych i rzemieślników, techników oraz innego średniego personelu. MARKETING I RYNEK 11/2013 MiR_Realia rynku.qxd 2013-11-05 16:27 Page 37 Realia rynku Rysunek 2. Klasyfikacja gospodarstw domowych ze względu na stopień zaspokojenia ich potrzeb mierzony kategorią minimum socjalnego Ź r ó d ł o: obliczenia własne na podstawie niepublikowanych danych jednostkowych pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 r. MARKETING I RYNEK 11/2013 37 MiR_Realia rynku.qxd 2013-11-05 16:27 Page 38 Realia rynku Tablica 5. Typy gospodarstw domowych różniące się stopniem zaspokojenia potrzeb mierzonych kategorią minimum socjalnego, wyodrębnione za pomocą metody drzew klasyfikacyjnych Czy gospodarstwo domowe osiąga minimum socjalne? Klasa Węzeł końcowy I III Wielkość gospodarstwa: cztero-, pięcio-, sześcioosobowe i więcej Wykształcenie: średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, policealne, wyższe Nie — 37,8% Tak — 62,2% II V Wielkość gospodarstwa: cztero-, pięcio-, sześcioosobowe i więcej Wykształcenie: podstawowe pełne lub niepełne, gimnazjalne, zasadnicze zawodowe Nie — 64,3% Tak — 35,7% III VIII Wielkość gospodarstwa: jedno-, dwu-, trzyosobowe Wykształcenie: wyższe Nie — 6,9% Tak — 93,1% IV X Wielkość gospodarstwa: jedno-, dwu-, trzyosobowe Wykształcenie: podstawowe pełne lub niepełne, gimnazjalne Nie — 51,0 % Tak — 49,0% V XI Wielkość gospodarstwa: jedno-, dwu-, trzyosobowe Wykształcenie: średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, policealne Grupy społeczno-ekonomiczne ludności: pracownicy na stanowiskach robotniczych, rolnicy, emeryci, renciści Nie — 24,6% Tak — 75,4% VI XII Wielkość gospodarstwa: jedno-, dwu-, trzyosobowe Wykształcenie: średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, policealne Grupy społeczno-ekonomiczne ludności: pracownicy na stanowiskach nierobotniczych, pracujący na własny rachunek Nie — 13,6% Tak — 86,4% VII XIII Wielkość gospodarstwa: trzyosobowe Wykształcenie: zasadnicze zawodowe Nie — 43,0% Tak — 57,0% VIII XIV Wielkość gospodarstwa: jedno- i dwuosobowe Wykształcenie: zasadnicze zawodowe Nie — 31,4% Tak — 68,6% Cechy gospodarstwa Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie rysunku 2. kształcenie podstawowe, gimnazjalne lub zasadnicze zawodowe (klasa II), prawdopodobieństwo to było niskie i wyniosło 35,7% (V węzeł końcowy) (rysunek 2, tablica 5). Przyczyn tej sytuacji należy upatrywać w tym, że gospodarstwa wieloosobowe najczęściej stanowią rodziny wielodzietne, w których większość osób nie pracuje zawodowo. Gospodarstwa te są szczególnie zagrożone życiem w ubóstwie i, aby zaspokoić podstawowe potrzeby ich członków, często korzystają ze świadczeń pochodzących z pomocy społecznej19. Podsumowanie Przeprowadzone badania wskazują, że w roku 2010 w ponad 35% polskich gospodarstw domowych wydatki były niższe od poziomu koszyka minimum socjalnego. Na podstawie wielowymiarowej analizy danych przeprowadzonej za pomocą metody 19 Dzieci do lat 17 są szczególną grupą narażoną na korzystanie z pomocy społecznej. W 2010 r. stanowiły one 37% ogółu beneficjentów systemu pomocy społecznej (Pomoc społeczna — infrastruktura, beneficjenci, świadczenia w 2010 roku, GUS, Warszawa 2012). 38 drzew klasyfikacyjnych wyodrębniono osiem klas gospodarstw domowych różniących się między sobą stopniem zaspokojenia potrzeb, kwantyfikowanych wartością koszyka minimum socjalnego. Z analizy struktury uzyskanego drzewa klasyfikacyjnego wynika, że w roku 2010 stopień zaspokojenia potrzeb gospodarstw w znacznym stopniu uzależniony był od liczby osób w gospodarstwie, wykształcenia głowy gospodarstwa domowego oraz głównego źródła utrzymania. Najgorszą sytuacją materialną charakteryzowały się wieloosobowe gospodarstwa domowe (czteroosobowe i więcej), w których głowa gospodarstwa reprezentowała niski poziom wykształcenia (podstawowe pełne lub niepełne, gimnazjalne) (klasa II). Prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb tych gospodarstw powyżej wartości koszyka minimum socjalnego było najniższe i wyniosło 35,7%. W najlepszej sytuacji materialnej znajdowały się natomiast gospodarstwa najmniejsze (do trzech osób), w których głowa gospodarstwa reprezentowała wykształcenie wyższe (klasa III). Prawdopodobieństwo zaspokojenia potrzeb powyżej granicy godziwego poziomu życia w tej grupie gospodarstw było wysokie i wyniosło 93,1%. MARKETING I RYNEK 11/2013
