Andrzej Mączyński Wpływ wad oświadczenia woli na ważność

Andrzej Mączyński Wpływ wad oświadczenia woli na ważność

Andrzej Mączyński
Wpływ w a d oświadczenia woli na w a ż n o ś ć testamentu.
I.
Przepisy zgrupowane w osobnym dziale tytułu IV pierwszej
księgi kodeksu cywilnego, zaopatrzonym nagłówkiem: "Wady
oświadczenia woli", nie są jedynymi odnoszącymi się do tej problematyki przepisami polskiego prawa cywilnego. Oprócz nich
obowiązuje kilka innych przepisów o zakresie zastosowania ograniczonym do poszczególnych czynności prawnych, (art. 918,1019,
1045 k.c., art. 80 k.r.o.). Przepisy te poddają regulację przewidzianą w przepisach części ogólnej modyfikacjom, polegającym
bądź to na odmiennym określeniu przesłanek prawnej doniosłości wad oświadczenia woli, bądź to - skutków prawnych tych
wad, w szczególności ich wpływu na ważność czynności prawnej,
w której skład wchodzi oświadczenie woli dotknięte wadą. Szczególne miejsce wśród tych przepisów zajmuje art. 945 k.c. Przewidziane w nim unormowanie odnosi się do obu wskazanych
zagadnień i całkowicie wyłącza stosowanie do testamentu regulacji przewidzianej w art. 82 - 88 k.c.
Różnica sformłowania art. 945 § 1 pkt 1 k.c. w porównaniu z
art. 82 k.c. polega na pominięciu w pierwszym z tych przepisów
wyliczenia okoliczności .będących przyczyną anormalnego stanu
psychicznego osoby dokonującej czynności prawnej. Wyliczenie
zamieszczone w tekście art. 82 k.c. ma tylko charakter przykładowy, co wynika z użycia w nim słów "w szczególności". Dlatego
odmienność sformułowania obu przepisów nie pociąga za sobą
zróżnicowania merytorycznego zawartych w nich regulacji. Inaczej natomiast przedstawia się sprawa dwóch dalszych wad
24
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu
oświadczenia woli, tj. błędu i groźby. Tutaj różnice sformułowań
pociągają za sobą merytoryczną odmienność unormowań. Odmienność ta polega na pominięciu niektórych przewidzianych w
przepisach części ogólnej przesłanek prawnej doniosłości tych
wad, co pociąga za sobą rozszerzenie kręgu sytuacji, w których
towarzyszący sporządzeniu testamentu błąd lub groźba będą zakwalifikowane jako wada oświadczenia woli, wywierająca ujemny wpływ na ważność testamentu. Przyczyny takiego
unormowania trafnie wyjaśnia zwięzła wypowiedź K. Przybyłows kiego:
"Brak jakiegokolwiek uzasadnienia, aby utrzymywać w mocy
testamenty, które nie są wyrazem prawdziwej i swobodnej woli
spadkodawcy; nie wchodzi tu w rachubę żaden wzgląd na drugą
stronę i ograniczenia wprowadzone w tej mierze w przepisach
ogólnych nie są uzasadnione, gdy chodzi o testamenty". 1
Fakt, że w tekście art. 945 k.c. nie została wymieniona wada
oświadczenia woli nazywana pozornością, w najmniejszym stopniu nie podważa trafności cytowanej wypowiedzi. Zgodnie z art.
83 k.c. wadą tą może być dotknięte tylko oświadczenie woli składane innej osobie, a testament (także sporządzony w formie wymagającej udziału notariusza lub świadków) ex definitione do
takich oświadczeń nie należy.
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność czynności prawnej,
której składnikiem jest dotknięte taką wadą oświadczenie woli,
został w przepisach części ogólnej k.c. unormowany inaczej, gdy
chodzi o anormalny stan psychiczny, a inaczej co do błędu i
groźby. Oświadczenie woli złożone przez osobę znajdującą się w
anormalnym stanie psychicznym art. 82 k.c. określa jako "nieważne". Przewidziana tu nieważność oświadczenia woli sprawia,
że czynność prawna, której składnikiem jest takie oświadczenie,
nie jest zdatna do wywołania skutków prawnych, które normalnie łączą się ze złożeniem oświadczenia woli tej treści. Znajduje
tu zatem zastosowanie najostrzejsza sankcja wadliwości czynności prawnej, określana przez doktrynę mianem "bezwzględnej
nieważności" lub - krótko" - "nieważności". 2 Podstawową cechą
tej sankcji jest to, że następuje ona z mocy samego prawa już w
chwili złożenia oświadczenia woli. Innymi słowy - samo ustalenie, że oświadczenie woli zostało złożone przez osobę znajdującą
25
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
się w stanie odpowiadającym opisowi zawartemu w art. 82 k.c.
pociąga za sobą konieczność traktowania czynności prawnej jako
nieważnej. 3 Dalsze wymieniane w doktrynie cechy charakteryzujące nieważność bezwzględną, mianowicie to, że działa ona nie
tylko wobec stron danej czynności prawnej, ale wobec wszystkich, w związku z czym może się na nią powołać każda zainteresowana osoba, a sąd lub inny organ rozpatrujący sprawę,
uwzględnia ją z urzędu - mają w stosunku do wskazanej wyżej
cechy charakter pochodny.
Odmienne uregulowanie przewidziano w zamieszczonych w
części ogólnej k.c. przepisach dotyczących błędu, w tym także
błędu wywołanego podstępem i groźby. Oświadczenie złożone pod
wpływem jednej z tych wad jest traktowane jako ważne, jednakże osoba, która je złożyła, może spowodować jego unieważnienie,
uchylając się od skutków prawnych oświadczenia woli. Z art. 88
k.c. wynika, że to uchylenie się polega na złożeniu oświadczenia
woli stosownej treści, przy czym oświadczenie to powinno być
złożone w odpowiednim czasie (tj. przed upływem roku od wykrycia błędu lub ustalenia wywołanego groźbą stanu obawy) i w
odpowiedniej formie (tj. w formie pisemnej ad probationem). Dokonane w ten sposób uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli sprawia, że czynność prawna musi b^ć traktowana
tak, j a k czynność nieważna od samego początku. Natomiast w
razie, gdyby nie doszło do uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia woli - czynność prawna traktowana będzie jako w
pełni ważna. Bezskuteczny upływ terminu, w ciągu którego można było uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli,
oznacza zatem, że doszło do konwalidacji wadliwie dokonanej
czynności prawnej.
W przepisach zamieszczonych poza częścią ogólną k.c. przewidziane są inne jeszcze sposoby unieważnienia czynności prawnej,
dokonanej pod wpływem błędu lub groźby. I tak zgodnie z art.
1019 § 3 k.c. do unieważnienia oświadczenia woli o przyjęciu lub
odrzuceniu spadku potrzebne jest nie tylko złożenie przed sądem
oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia
wraz z nowym oświadczeniem co do przyjęcia lub odrzucenia
spadku, ale i zatwierdzenie owego uchylenia się przez sąd. Z
kolei oświadczenie o uznaniu dziecka złożone pod wpływem wady
26
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu
oświadczenia woli może być unieważnione orzeczeniem wydanym przez sąd na żądanie mężczyzny, który dziecko uznał (art.
80 § 1 k.r.o.) lub prokuratora (art. 86 k.r.o.). Unormowanie to
stosuje się również do wyrażonej pod wpływem wady oświadczenia woli zgody na uznanie dziecka (art. 80 § 2 k.r.o.). Wszystkie
te sytuacje doktryna traktuje przeważnie jako odmiany tej samej
sankcji wadliwości czynności prawnej, określanej nazwą "nieważności względnej" albo "wzruszalności".' 1 Wspólną cechą tych
wszystkich sytuacji jest to, że - podobnie jak w razie bezwzględnej nieważności czynności prawnej i tu w ostatecznym rezultacie
nie dochodzi do zrealizowania skutków prawnych objętych treścią oświadczenia woli, ale - i to decyduje o odróżnieniu obu
omawianych sankcji wadliwości czynności prawnej - nie jest to
automatycznym następstwem przepisów regulujących przesłanki
ważności czynności prawnej, bowiem traktowanie danej czynności jako nieważnej jest uzależnione od nastąpienia dalszego zdarzenia w postaci bądź to oświadczenia złożonego przez
zainteresowaną osobę, bądź to konstytutywnego orzeczenia sądowego. O ile zatem nieważność bezwzględna jest oceną, która
może być przypisana czynności prawnej już od chwili jej dokonania, o tyle ocena czynności prawnej jako względnie nieważnej
czyli wzrusz&lnej jest uzasadniona tylko przejściowo - w okresie
między jej dokonaniem i nastąpieniem zdarzenia powodującego
unieważnienie czynności, albo upływem terminu, w ciągu którego zdarzenie to mogło nastąpić.
W przypadku testamentu, będącego odwołalną czynnością
prawną na wypadek śmierci, konieczne jest odmienne niż w przepisach części ogólnej uregulowanie wpływu wad oświadczenia
woli na jego ważność i skuteczność. Dopóki bowiem spadkodawca
żyje (i dopćki przysługuje mu zdolność testowania), może on w
każdej chwili nie podając motywów odwołać swój testament, w
związku z czym zbędne jest tu dopuszczenie ograniczonej czasowo możliwości uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia
woli.
Problem wad oświadczenia woli towarzyszący sporządzeniu
testamentu nabiera szczególnej doniosłości po śmierci spadkodawcy. Niezależnie jednak od tego, czy spadkodawca zmarł przed
czy po wykryciu błędu albo ustaniu spowodowanego groźbą stanu
27
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
obawy - sankcja w postaci uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia ostatniej woli nie nadaje się do zastosowania. 7
Wchodzi tu natomiast w rachubę możliwość zastosowania innych
rozwiązań legislacyjnych. Ustawodawca może mianowicie zachować przewidziane w przepisach art. 82 i art. 88 k.c. zróżnicowanie sankcji, przewidując, że testament sporządzony przez
spadkodawcę będącego w anormalnym stanie psychicznym jest
bezwzględnie nieważny, a sporządzony pod wpływem błędu lub
groźby może być unieważniony orzeczeniem sądu. Nasuwa się
jednak wątpliwość, jakie względy uzasadnić miałyby takie zróżnicowanie, skoro niewątpliwie nie działają tu argumenty motywujące unormowanie przewidziane w art. 88 k.c. Wątpliwości tej
nie wywołuje natomiast rozwiązanie polegające na rozciągnięciu
dotyczącej anormalnego stanu psychicznego sankcji bezwzględnej nieważności także na dwie pozostałe wady oświadczenia woli,
któiymi może być dotknięty testament.
Tekst art. 945 § 1 k.c., a zwłaszcza rozpoczynające go słowa
"testament jest nieważny" nasuwają wniosek, że ustawodawca
polski wybrał drugie z wskazanych wyżej rozwiązań. Jednakże
zapoznanie się z tekstem art. 945 § 2 k.c. wywołuje wątpliwość,
czy rzeczywiście testament sporządzony przez osobę znajdującą
się w anormalnym stanie psychicznym albo działającą pod wpływem błędu lub groźby nie może jako nieważny wywołać skutków
prawnych w chwili otwarcia spadku. W przepisie tym powiedziano mianowicie, że "na nieważność testamentu z powyższych
przyczyn nie można powołać się po upływie lat trzech od dnia, w
którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie
nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od
otwarcia spadku". Przepis ten zdaje się więc sugerować, że skoro
po upływie wskazanych w nim terminów nie można powołać się
na nieważność testamentu, to widocznie bezskuteczny upływ
tych terminów sprawia, że testament sporządzony pod wpływem
wady oświadczenia woli staje się ważny. W takim zaś razie konsekwentnie należałoby przyjąć, że przewidziane w tym przepisie
"powołanie się na nieważność" jest w istocie sposobem unieważnienia testamentu, to zaś uzasadniałoby zakwalifikowanie unormowania przewidzianego w art. 945 k.c. jako szczególnego
przypadku wzruszalności czynności prawnej.
28
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu
Ustalenie, z jakim rodzajem nieważności mamy do czynienia
w przypadku testamentu sporządzonego pod wpływem wady
oświadczenia woli, jest utrudnione wskutek tego, że sformułowania podobnego do zastosowanego w art. 945 § 2 k.c. nie spotykamy w przepisach regulujących pozostałe przesłanki ważności
testamentu. Przewidziana w tym przepisie konstrukcja ograniczonego czasowo powołania się na nieważność nie ma odpowiednika w żadnym innym przepisie k.c. ani k.r.o. Nic więc dziwnego,
że treść art. 945 k.c. jest przedmiotem rozbieżnych interpretacji.
Rozbieżność dotyczy zarówno kwestii o charakterze teoretycznym (np. włączenia omawianego przepisu do którejś z kategorii
wadliwości czynności prawnych), j a k o charakterze praktycznym
(np. czy sąd może zajmować się kwestią wady oświadczenia woli
w sytuacji, gdy żadna z osób zainteresowanych nie powołuje się
na tę wadę; jak przedstawia się sprawa oceny ważności testamentu po upływie przewidzianych w § 2 terminów).
Podejmując próbę rozstrzygnięcia tych problemów należy
skoncentrować uwagę na treści art. 945 § 2 k.c., wskazującego
terminy, po których upływie nie można powołać się na nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady oświadczenia woli. Fakt użycia w § 1 tegoż przepisu nazwy "nieważność"
nie musi być traktowany jako decydujący argument na rzecz
poglądu o bezwzględnej nieważności takiego testamentu. 1 0 Wiadomo bowiem, że nasz ustawodawca nie przestrzega z pełną
konsekwencją konwencji terminologicznej, zgodnie z którą słowo
"nieważność" występuje tylko w przepisach przewidujących nieważność bezwzględną. Tak np. w tekście art. 17 k.r.o. zostały
użyte słowa "rygor nieważności", mimo że bezspornie chodzi tu o
wzruszalność realizowaną w drodze konstytutywnego orzeczenia
sądowego (unieważnialność), a nie o nieważność bezwzględną. 1 1
Można więc bronić poglądu, że użycie w art. 945 k.c. nazwy
"nieważność" nie przesądza w decydujący sposób o tym, czy przewidziana w tym przepisie sankcja wykazuje cechy bezwzględnej
nieważności.
Klucz do rozwiązania rozważanego problemu tkwi w ustaleniu, czym właściwie jest i jaką rolę odgrywa przewidziane w art.
945 § 2 k.c. powołanie się na nieważność testamentu. Z wymienionego przepisu wynika niewątpliwie tylko tyle, że powołanie
29
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
12
się na nieważność jest działaniem
osoby mającej w tym interes.
Stwierdzenie to nie rozstrzyga jednak, o jakiego rodzaju działanie chodzi. W tej sytuacji uzasadnione jest sięgnięcie do innych
przepisów zawierających wzmiankę o powołaniu się. Przepisy
takie występują w tekście k.c. nader rzadko i nie stanowią jakiejś
jednolitej grupy. W żadnym z nich nie spotykamy się z konstrukcją czasowego ograniczenia powoływania się na nieważność
czynności prawnej. Pozornie najbliższy rozważanej problematyce
wydaje się art. 84 § 2 k.c. Słowa "można powołać się na błąd"
oznaczają tu możność uchylenia się od skutków prawnych
oświadczenia woli. Trzeba jednak uwzględnić, że w przepisie tym
chodzi o określenie jednej z przesłanek prawnej doniosłości błędu, a jego sens nie uległby zmianie, gdyby został on sformułowany bez użycia cytowanych słów.
Wśród pozostałych przepisów mówiących o powołaniu się,
można wyróżnić takie, które przyznają pewnym osobom możność
powołania się na jakiś fakt (art. 515 zd. 1 k.c., art. 47 § 2 k.r.o.,
art. 319 k.p.c., por. też art. 213 § 1 zd. 2 k.p.c.), oraz takie, które
pozbawiają je tej możliwości (art. 18 § 3 zd. 1, art. 524 § 2, art.
883 § 3 k.c., art. 162 zd. 2 k.p.c.). Na szczególną uwagę zasługują
te ostatnie. Ich treść uzasadnia wniosek, że z punktu widzenia
osoby, którą przepis pozbawia możliwości powołania się na jakiś
fakt, sprawa przedstawia się tak, jak gdyby fakt ten nie nastąpił.
Zakaz powoływania się na jakiś fakt jest więc tym samym, co
zakaz wywodzenia z tego faktu skutków prawnych. Poprawność
takiego odczytania tych przepisów potwierdza zestawienie tekstów kilku dawniej obowiązujących przepisów wyrażających zakaz powoływania się na coś, z ich obecnie obowiązującymi
odpowiednikami, sformułowanymi już bez wzmianki o powołaniu
się (por. art. 198 prawa rzeczowego ł 1 1 października 1946 r., Dz.
U. Nr 57, poz. 319 ze zm.), z art. 74 ustawy z 6 lipca 1982 r. ó
księgach wieczystych i hipotece, Dz. U. Nr 19, poz. 147; art. 258
prawa rzeczowego z art. 316 k.c.). Ustalenia te mają istotne
znaczenie dla wykładni art. 945 § 2 k.c. Przepis ten nie mówi
wprawdzie o powołaniu się na jakiś fakt (zdarzenie), ale na "nieważność testamentu", wydaje się wszakże dopuszczalne przyjęcie, że sformułowanie to stanowi skrót, oznaczający powołanie się
na fakt, będący przyczyną owej nieważności, czyli na jedną z
30
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu
opisanych w art. 945 § 1 k.c. wad oświadczenia woii. Powołanie
się na nieważność testamentu spowodowaną wadą oświadczenia
woli jest więc działaniem polegającym na wskazaniu określonego
faktu j a k o przyczyny nieważności testamentu, albo - innymi
słowy - na wypowiedzeniu twierdzenia o nieważności testamentu
popartego przytoczeniem faktu .stanowiącego jej przyczynę. J e s t
przy tym oczywiste, że w razie sporu co do istnienia owego faktu
powinien on być udowodniony, a zatem z dokonanym w trakcie
postępowania sądowego powołaniem się na nieważność testamentu łączyć się powinien stosowny wniosek dowodowy.
Jeżeli ten sposób rozumienia powołania się na nieważność
testamentu jest trafny, to powołanie się nie prowadzi do unieważnienia testamentu, a tylko umożliwia sądowi dokonanie
ustaleń faktycznych potrzebnych do rozstrzygnięcia, czy testament jest ważny. W sytuacji, gdy powołanie się na nieważność
testamentu spowodowaną wadą oświadczenia woli jest niedopuszczalne, rozstrzygnięcie w przedmiocie ważności testamentu zostanie dokonane tak, j a k gdyby wada oświadczenia woli nie
miała miejsca. Nie wydaje się jednak, aby trafny był pogląd, że w
ten sposób dochodzi do konwalidacji testamentu. 1 3 Jeżeli bowiem
powołanie się na nieważność nie wywołuje skutków w sferze
prawa materialnego, to skutków takich nie należy dopatrywać
się w razie zaniechania owej czynności. Istotę przewidzianego w
art. 945 k.c. lepiej zdaje się oddawać ujęcie, wedle którego przepis ten wprowadza szczególnego rodzaju ograniczenie dowodzenia.
Szczególny charakter owego ograniczenia wyraża się w
tym, że polega ono nie na wykluczeniu pewnych środków dowodowych (jak np. w art. 74 § 1 zd. 1 k.c.), ale na wyłączeniu
możliwości dowodzenia pewnych faktów po upływie terminów
wskazanych w § 2 omawianego przepisu.
Ujęcie takie, przesuwające problem z płaszczyzny prawa materialnego na płaszczyznę dowodową, może w pierwszej chwili
wydawać się zaskakujące. Trzeba wszakże uwzględnić, że ograniczenia dowodzenia związane z upływem czasu nie są czymś
obcym współczesnemu prawu cywilnemu. Nie wychodząc poza
dziedzinę prawa spadkowego można wskazać art. 952 § 2, 3 k.c.,
normujący dwa sposoby ustalenia treści testamentu ustnego. Z
każdego z tych sposobów można korzystać tylko w ciągu oznaczo-
31
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
nego w dotyczącym go przepisie czasookresu. W razie gdyby w
ciągu tego czasookresu treść testamentu nie została stwierdzona
- testament pozostanie wprawdzie ważny, ale jego postanowienia
nie będą mogły być wzięte pod uwagę przez sąd i tym samym nie
będą mogły wywrzeć skutków prawnych. 1 5
II.
Przewidziane w art. 945 § 2 k.c. ograniczenie czasowe powoływania się na nieważność testamentu realizowane jest za pomocą dwóch terminów. Pierwszy z nich, wynoszący trzy lata, liczy
się od dnia, w któiym osoba mająca interes w powołaniu się na
nieważność testamentu dowiedziała się o przyczynie nieważności. Drugi termin wynosi dziesięć lat i liczy się od dnia otwarcia
spadku. Utrata możności powołania się na nieważność testamentu następuje w dniu upływu tego terminu, którego bieg zakończył
się wcześniej. 10 Zatem upływ terminu dziesięcioletniego pociąga
za sobą utratę możności powołania się na nieważność testamentu, chociażby termin trzyletni nie tylko nie upłynął, ale nawet
nie zaczął biec dla żadnej z zainteresowanych osób.
Jeżeli chodzi o termin trzyletni, tekst art. 945 § 2 k.c. wymaga
skorygowania: termin ten może rozpocząć bieg najwcześniej w
dniu otwarcia spadku, 1 7 powoływanie się na nieważność testamentu nie mogącego jeszcze wywrzeć żadnych skutków prawnych nie mogłoby przecież mieć znaczenia prawnego.
Związanie początku biegu tego terminu z uzyskaniem wiadomości o przyczynie nieważności sprawia, że jego bieg może rozpocząć się, a tym samym i skończyć, w różnym czasie dla
poszczególnych osób zainteresowanych nieważnością testamentu, wobec czego przez pewien czas możność powołania się na
nieważność będzie przysługiwała niektórym z tych osób, podczas
gdy inne już utraciły. Stanowi to kolejny argument przeciwko
tezie, że niemożność powołania się na nieważność testamentu
powoduje jego konwalidację. Byłaby to konwalidacja zróżnicowana podmiotowo - z punktu widzenia niektórych osób testament
byłby już ważny, z punktu widzenia innych - jeszcze nieważny.
Żaden z przewidzianych w art. 945 § 2 k.c. terminów nie jest
terminem przedawnienia w rozumieniu art. 117 i nast. k.c.,18 nie
odnoszą się one bowiem do dochodzenia roszczeń majątkowych.
Skutkiem upływu chociażby jednego z tych terminów jest nie-
32
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu
podjęcia przez osobę zainteresowaną działań zmierzających do wykazania, że testament został sporządzony pod wpływem wady oświadczenia woli i wskutek tego nie może wywrzeć
skutków prawnych. 1 9 Takie ujęcie treści art. 945 k.c. pozwala
rozstrzygnąć sporny problem, dotyczący tego, czy spowodowana
wadą oświadczenia woli nieważność testamentu może być uwzględniona przez sąd tylko w razie powołania się na jej przyczynę
przez osobę zainteresowaną, 2 0 czy również bez takiego powołania
się -a zatem z urzędu. 2 1 Przeciwko dopuszczeniu tej drugiej możliwości przemawia następujące rozumowanie. Dokonanie przez
sąd oceny, że testament jest nieważny, wymaga uprzedniego dokonania ustaleń dotyczących faktów mogących stanowić przyczynę nieważności. W wypadku nieważności spowodowanej wadą
oświadczenia woli chodzi o stwierdzenie, że testament został sporządzony przez osobę działającą pod wpływem jednej z wad opisanych w art. 945 § 1 k.c. Otóż wprawdzie przewidziane w art.
945 § 2 k.c. terminy odnoszą się bezpośrednio do działań osób
zainteresowanych nieważnością testamentu, ale dopuszczenie,
aby działający z własnej inicjatywy sąd dokonywał ustaleń faktycznych zmierzających do ustalenia, czy testament został sporządzony pod wpływem wady oświadczenia woli, całkowicie
pozbawiłoby znaczenia praktycznego przewidziane w omawianym przepisie ograniczenia czasowe. Dlatego to rozwiązanie, według którego sąd jest uprawniony do uwzględnienia
spowodowanej wadą oświadczenia woli nieważności testamentu
także wtedy, gdy na nieważność tę nie powołał się nikt z kręgu
uprawnionych do tego osób, powinno być odrzucone, gdy chodzi o
okres poprzedzający upływ przewidzianych w art. 945 § 2 k.c.
terminów, j a k o okres późniejszy.
Można w związku z tym zwrócić uwagę, że zupełnie niezależnie od treści art. 945 § 2 k.c. powołanie się przez zainteresowaną
osobę na wadę oświadczenia woli jako przyczynę nieważności
testamentu spełnia w praktyce ważniejszą rolę ,niż powołanie się
na pozostałe przyczyny nieważności testamentu. Jest to spowodowane tym, że - po pierwsze - ważność testamentu jest uzależniona nie od istnienia wady oświadczenia woli, ale od jej braku,
co ma istotne znaczenie dla rozkładu ciężaru dowodu, po drugie testament sporządzony pod wpływem wady oświadczenia woli
możność
33
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
może zewnętrznie nie różnić się od testamentu będącego wyrazem niewadliwie podjętej woli spadkodawcy, natomiast naruszenie innych przepisów określających przesłanki ważności
testamentu przeważnie może być dostrzeżone przez sąd niezależnie od inicjatywy osób uczestniczących w postępowaniu.
III.
Przeprowadzona powyżej analiza treści art. 945 k.c. pozwala
na sformułowanie następujących konkluzji na temat skutków
prawnych wad oświadczenia woli towarzyszących sporządzeniu
testamentu:
1) Przewidziana w art. 945 k.c. nieważność testamentu jest
bezpośrednią konsekwencją jego sporządzenia pod wpływem wady oświadczenia woli, wykazuje zatem podstawową cechę nieważności bezwzględnej;
2) W porównaniu z innymi uregulowaniami w k.c. przypadkami tej nieważności unormowanie przewidziane w art.
945 k.c. wyróżnia się tym, że sankcja nieważności została
połączona z działającymi po otwarciu spadku ograniczeniami dowodzenia, polegającymi na tym, że fakty stanowiące przyczynę nieważności mogą być wzięte pod uwagę
przez sąd tylko, jeżeli osoba mająca w tym interes powoła
się na nie we właściwym czasie;
3) W razie, gdy nie doszło do powołania się .testament
pozostaje nieważny, nieważność ta nie może być jednak
uwzględniona przez sąd. Praktyczne konsekwencje tej
regulacji przedstawiają się zatem tak samo, j a k gdyby
testament dotknięty sankcją wzruszalności (nieważności względnej) stał się ważny wskutek nienastąpienia
zdarzenia, powodującego jego unieważnienie.
Taka wykładnia art. 945 § 2 k.c. harmonizuje z przypuszczalną ratio legis tego przepisu. Każdy przepis przewidujący termin,
po którego upływie określone działanie nie może być podjęte, ma
skłonić do wcześniejszego podjęcia owego działania. W przypadku testamentu trzeba liczyć się z tym, że ustalenie po śmierci
spadkodawcy, czy sporządzając testament działał on pod wpływem wady oświadczenia woli, nastręcza poważne trudności natury dowodowej, przy czym trudności te są tym większe, im
dawniej doszło do sporządzenia testamentu. Jest więc istotne,
34
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu
aby kwestia ta została rozstrzygnięta możliwie wcześnie. Można
przypuszczać, że właśnie dążenie do uniknięcia nasilających się
w miarę upływu czasu trudności udowodnienia faktu wady
oświadczenia woli towarzyszącej sporządzeniu testamentu było
motywem uzasadniającym wprowadzenie przewidzianych w art.
945 § 2 k.c. ograniczeń. 22
Art. 945 k.c. mówi o nieważności "testamentu". Sformułowanie to obejmuje nie tylko sporządzenie, ale i odwołanie testamentu. 2 3 Te same argumenty, które uzasadniają szczególne
uregulowanie problemu wad oświadczenia woli towarzyszących
sporządzeniu testamentu, działają i co do odwołania testamentu.
Odwołanie jest przecież tak samo jak testament czynnością prawną, wywierającą wpływ na losy m a j ą t k u spadkowego w okresie
po śmierci testatora. Brak natomiast podstaw do rozciągania
przewidzianego w art. 945 § 2 k.c. na inne niż wady oświadczenia
woli przesłanki ważności testamentu lub odwołania testamentu.
IV
Testament jest czynnością prawną, która może być złożona z
wielu postanowień różnej treści. 24 W konkretnej sytuacji wadą
oświadczenia woli mogą być dotknięte albo wszystkie albo tylko
niektóre z tych postanowień. W tej ostatniej sytuacji ocena całego
testamentu jako nieważnego będzie uzasadniona tylko wówczas,
gdy z treści testamentu bądź z okoliczności wynika, że bez postanowień nieważnych z powodu wady oświadczenia woli testament
nie byłby sporządzony (argument z art. 58 § 3 k.c. 25 ).
Wielości postanowień, które mogą być objęte treścią jednego
testamentu, odpowiada wielość postępowań, w których może być
rozpatrywana kwestia ich ważności. Wprawie polskim nie zostało bowiem uregulowane jedno postępowanie, które byłoby wyłącznie właściwe dla rozstrzygnięcia w przedmiocie ważności
testamentu. 2 6 Kwestią tą może zatem zająć się sąd w każdym
postępowaniu, którego rozstrzygnięcie zależy od tego, czy testament, a ściślej - określone rozporządzenie testamentowe, jest
ważne, a więc np. w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, o zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, o
wydanie spadku, 27 ' o wykonanie zapisu lub polecenia, o wypłatę
zachowku, o wpis ustanowionej w testamencie fundacji do rejestru fundacji. 28
35
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
J a k najważniejszym rozrządzeniem testamentowym jest
ustanowienie spadkobiercy, tak najważniejszym z tych postępowań jest postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku. Postępowanie to może być wszczęte na wniosek każdej osoby mającej w
tym interes prawny, a możliwość jego wszczęcia nie podlega
ograniczeniu czasowemu. W postępowaniu tym sąd jest obowiązany badać z urzędu, kto jest spadkobiercą, a w szczególności,
czy spadkodawca pozostawił testament (art. 670 § 1 zd. 1 k.p.c.) i
stwierdzić nabycie spadku przez spadkobierców, choćby były nimi osoby nie wskazane przez uczestników postępowania (art. 677
§ 1 zd. 1 k.p.c.). Nie sądzę jednak, aby wymienione ostatnio
przepisy proceduralne podważały przedstawioną wyżej tezę, w
myśl której kwestia nieważności testamentu sporządzonego pod
wpływem wady oświadczenia woli może być przedmiotem uwagi
sądu tylko w razie powołania się na tę wadę przez osobę zainteresowaną. Granice wynikającego z tych przepisów obowiązku
sądu prowadzącego postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku
wyznaczają bowiem przepisy uzależniające dopuszczalność dokonania określonych ustaleń związanych z dziedziczeniem od podjęcia odpowiednich działań przez wskazane w tych przepisach
osoby. Dotyczy to nie tylko ustaleń związanych z uznaniem spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia (art. 929 k.c.), lub z wyłączeniem od dziedziczenia ustawowego małżonka spadkodawcy
(art. 940 § 2 zd. 2 k.c.) 29 , ale, m. zd. także - ze względu na treść
art. 945 § 2 k.c. - nieważności testamentu spowodowanej wadą
oświadczenia woli.
W postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku na nieważność testamentu może powołać się wnioskodawca albo uczestnik
postępowania. 3 0 W razie sporu, czy stan faktyczny sprawy odpowiada znamionom wady opisanej w art. 945 § 1 k.c. albo czy
powołanie się na nieważność zostało dokonane przed upływem
trzyletniego terminu z art. 945 § 2 k.c., spór ten musi być rozstrzygnięty w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, sąd
prowadzący to postępowanie nie może odesłać spierających się
uczestników na drogę postępowania procesowego.31
Osoba, która uczestniczy w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku, wiedząc o tym, że spadkodawca sporządzając testament działał pod wpływem wady oświadczenia woli, powinna
36
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu
na tę wadę powołać się w toku postępowania. W razie zaniechania tej czynności - z chwilą zakończenia postępowania traci możliwość
późniejszego
powoływania
się
na
nieważność
oświadczenia o powołaniu spadkobiercy. Jeżeli wiadomość o wadzie osoba taka uzyskała dopiero po zakończeniu postępowania może żądać zmiany prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu
nabycia spadku, ale z wnioskiem o zmianę może wystąpić tylko
w ciągu roku od uzyskania wiadomości (art. 679 § 1 k.p.c.). Upływ tego terminu pochłania zatem terminy przewidziane w art.
945 § 2 k.c.
Nasuwa to wątpliwość, czy wobec tego uzasadnione jest obowiązywanie terminów przewidzianych w ostatnio wymienionym
przepisie. Wątpliwości te nasilają się jeszcze, skoro uwzględnimy, że w innych postępowaniach, w których może wyłonić się
potrzeba rozstrzygnięcia, czy testament jest ważny, działają również ograniczenia czasowe .wynikające z regulujących te postępowania przepisów. Tak np. dochodzenie roszczenia o wykonanie
zapisu ograniczone jest pięcioletnim terminem przedawnienia,
liczonym w zasadzie od daty ogłoszenia testamentu (art. 970, 981
k.c.). Upływ tego terminu według regulacji obowiązującej przed 1
października 1990 r. był uwzględniany przez sąd z urzędu i
pociągał za sobą niemożność skutecznego dochodzenia na drodze
sądowej przedawnionego roszczenia. Jeżeli termin przedawnienia roszczenia o wykonanie zapisu upłynął przed upływem terminów z art. 945 § k.c., to zajmowanie się kwestią, czy do
ustanowienia zapisu doszło w okolicznościach opisanych w art.
945 § 1 k.c. było wobec tego praktycznie bezcelowe. Obecnie
sprawa przedstawia się o tyle inaczej, że zgodnie z art. 117 § 2
k.c. w brzmieniu nadanym przez art. 1 pkt 17 lit. a ustawy z
dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz. U. nr
55 poz. 321) upływ terminu przedawnienia sam przez się nie
wyłącza możliwości dochodzenia roszczenia, a tylko umożliwia
osobie, przeciwko której roszczenie jest skierowane, uchylenie się
od jego zaspokojenia. Jeżeli osoba, przeciwko której skierowane
było powództwo o wykonanie zapisu, dowiedziała się o towarzyszącej ustanowieniu zapisu wadzie oświadczenia woli dopiero po
prawomocnym zakończeniu postępowania, może żądać wznowienia postępowania (art. 403 § 2 k.p.c.), ale z żądaniem tym może
37
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
wystąpić jedynie w ciągu miesiąca od dowiedzenia się o okoliczności .stanowiącej podstawę wznowienia postępowania (art. 407
k.p.c.).
W podobny sposób przedstawia się relacja między przepisami
dotyczącymi dochodzenia innych roszczeń opartych na postanowieniach testamentu, a terminami przewidzianymi w art. 945 §
2 k.c. Można więc przyjąć, że niezależnie od ograniczeń przewidzianych w art. 945 § 2 k.c. inne obowiązujące przepisy przewidują środki przeciwdziałające zbyt późnemu rozpatrywaniu
sporów związanych z wadami oświadczenia woli, towarzyszącymi sporządzeniu testamentu.
Art. 945 k.c. nie przewiduje żadnej możliwości powołania się
na nieważność testamentu po upływie terminów przewidzianych
w § 2 tego przepisu. Jeżeli zatem postępowanie w sprawie, której
rozstrzygnięcie zależy od tego, czy testament jest ważny, toczy
się w czasie, kiedy nikt z osób zainteresowanych nie może już
powołać się na wadę oświadczenia woli, jako przyczynę nieważności testamentu, to sąd będzie musiał traktować ten testament
tak, j a k gdyby był on wyrazem ostatniej woli spadkodawcy. Takie stanowisko będzie szczególnie rażące w sytuacji, gdy wszystkie zainteresowane i uczestniczące w postępowaniu osoby
wiedzą o tym, że testament dotknięty jest wadą oświadczenia
woli i nie kwestionują jej ujemnego wpływu na ważność testamentu. Z całą pewnością konsekwencje unormowania przewidzianego w art. 945 § 2 k.c. wykraczają w takiej sytuacji poza cel,
którego osiągnięciu unormowanie to prawdopodobnie miało służyć. Wydaje się, że uzasadnione jest dążenie do takiej wykładni
omawianego przepisu, która pozwoliłaby na złagodzenie nadmiernego rygoryzmu przewidzianej w nim regulacji. 32 Jednym ze
środków prowadzących do takiej wykładni jest przyjęcie, że dokonane w toku jednego postępowania ustalenie spowodowanej wadą oświadczenia woli nieważności testamentu umożliwia
powołanie się na tę wadę w każdym toczącym się później postępowaniu, mimo że ściśle rzecz biorąc w każdej z tych spraw
chodzi o nieważność innych postanowień, objętych treścią tego
samego testamentu. Można też nawiązać do tego, że art. 945 § 2
k.c. nie wymaga expressis verbis, aby powołanie się na nieważność testamentu musiało nastąpić podczas postępowania sądo-
38
Wpływ wad oświadczenia woli na ważność testamentu
wego, i przyjąć, że jeżeli przed wszczęciem postępowania w sprawie spadkowej wszystkie zainteresowane osoby zajmowały zgodne stanowisko co do tego, że dany testament został sporządzony
rod wpływem wady oświadczenia woli, to każda z tych osób może
powołać się na to także w postępowaniu toczącym się już po
upływie terminów z art. 945 § 2 k.c. Przyjęcie takiej interpretacji
jest tym bardziej uzasadnione, że zgodnie ze stanowiskiem prawa polskiego załatwienie najistotniejszych spraw związanych z
dziedziczeniem (np. wydanie spadku spadkobiercy, dział spadku,
wykonanie zapisu i polecenia), może odbyć się bez udziału sądu.
Uniknięcie ujemnych konsekwencji unormowania przyjętego
w art. 945 § 2 k .c. byłoby łatwiejsze, gdyby ustawodawca uwzględniając maksymę "Temporalia ad agendum - perpetua ad excipiendum" 33 dopuścił możliwość nieograniczonego żadnym
terminem powołania się na nieważność testamentu w drodze
zarzutu (ope exceptionis). 34
V
Artykuł 945 § 2 k.c. nie miał odpowiednika w przepisach
obowiązujących przed wejściem w życie k.c. Wejście w życie tego
przepisu spowodowało zatem zmianę stanu prawnego. Zmiana ta
z pewnością nie była wynikiem wcześniejszych doświadczeń judykatury ani realizacją postulatów doktryny. 3 5 Prawdopodobny
wydaje się domysł, że geneza tego przepisu związana jest z nasilającymi się w miarę upływu czasu trudnościami w ustaleniu, czy
sporządzając testament spadkodawca działał pod wpływem anormalnego stanu psychicznego, błędu lub groźby.
Można jednak wątpić,czy ten motyw rzeczywiście uzasadniał
wprowadzenie omawianego unormowania. Sam charakter okoliczności stanowiących w myśl art. 945 § 1 k.c. przyczyny nieważności testamentu, zwłaszcza zaś związane z nimi trudności
dowodowe, sprawia, że osoba przekonana o spowodowanej wadą
oświadczenia woli nieważnością testamentu dążyć będzie do tego, aby kwestia ta j a k najszybciej została rozpatrzona przez sąd.
Podobny efekt mobilizujący wywierają także inne przepisy przewidujące terminy, których upływ wyłącza możliwość rozpatrzenia kwestii nieważności testamentu, aczkolwiek trzeba przyznać,
że przyjęta obecnie regulacja skutków przedawnienia osłabia
nieco ten efekt.
39
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
Treść art. 945 § 2 k.c. jest - j a k wskazano - przedmiotem
rozbieżnych interpretacji doktrynalnych. Dowodzi to, że strona
redakcyjna omawianego przepisu nie przedstawia się najlepiej.
Najpoważniejszy wszakże zarzut, jaki można wysunąć przeciwko unormowaniu przewidzianemu w art. 945 § 2 k.c., związany jest z tym, że prowadzi on do sytuacji, w której testament
dotknięty wadą oświadczenia woli może być uznany za wyraz
prawdziwej i swobodnej woli spadkodawcy. Możliwości korygującej wykładni omawianego przepisu są ograniczone i nie pozwalają na całkowite wyeliminowanie ryzyka nastąpienia takich
sytuacji, stojących w jaskrawej sprzeczności z podstawowymi założeniami polskiego prawa spadkowego. Trzeba też uwzględnić,
że treść art. 945 § 2 k.c. odbiega od unormowań znajdujących
zastosowanie w razie naruszenia norm określających wszystkie
inne przesłanki ważności testamentu. Z tych wszystkich względów uzasadniony wydaje się postulat uchylenia art. 945 § 2 k.c.,
co zrównałoby unormowanie dotyczące wpływu wad oświadczenia woli na ważność testamentu z unormowaniem zawartym w
innych przepisach prawa cywilnego .operujących sankcją nieważności czynności prawnej. Wskazane byłoby natomiast uzupełnienie tekstu art. 945 § 1 k.c. przepisem przewidującym
odpowiednie stosowanie tego przepisu do odwołania testamentu.
40
Vvptyw wad oświadczenia woli na ważność testamentu
Przypisy
1. K. Przybyłowski: Swoboda testowania (Dziedziczenie testamentowe według
projektu kodeksu cywilnego PRL, w: Materiały dyskusyjne do projektu kodeksu
cywilnego PRL, Wąrszawa 1955, s. 248.
2. Na temat nieważności czynności prawnej i jej odróżnienia od omawianej dalej
wzruszalności zob. w szczególności K. Gandor: Konwersja nieważnych czynności
prawnych, Studia Cywilistyczne t. IV, 1963, s. 44-58; S. Grzyb9wski w: S y s t e m
prawa cywilnego, 1.1, Część ogólna, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s.
594-608, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska w: System prawa cywilnego, t. I, Część
ogólna, Wrocław-Warezawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s. 702-727; Z. Radwański: Zatys części ogólnej prawa cywilnego, Warszawa 1981, s. 233-236; A. Wolter:
Prawo cywilne. Zarys części ogólnej (zaktualizował i uzupełnił J. Ignatowicz),
Warszawa 1986, a. 332-341.
3. W razie sporu co do tego, czy stan faktyczny danej sprawy odpowiada opisowi
zawartemu w art. 82 k.c., spór ten może być rozstrzygnięty na drodze sądowej.
Kończące go orzeczenie ma charakter deklaratoryjny - nie unieważnia ono czynności prawnej, ale może tylko stwierdzić jej nieważność.
4. Na bezskuteczność czynności prawnej spowodowaną jej unieważnieniem w
drodze uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli może powołać się
każda osoba, a sąd uwzględnia ją z urzędu. Spór o to, czy nastąpiły fakty będące
przyczyną wzruszalności czynności prawnej albo o to, czy uchylenie się zostało
dokonane zgodnie z prawem, może być rozstrzygnięty na drodze sądowej, a kończące go roszczenie ma charakter deklaratoryjny.
5. Orzeczenie to ma - inaczej niż w sytuacjach wskazanych w dwóch poprzednich
przypisach - charakter konstytutywny.
6. Jedynie K. Gandor: St. Cyw. IV, s. 50-52, 56-58, traktuje wzruszalność i
unieważnialność jako dwie odrębne sankcje.
7. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska: Wady oświadczenia woli przy sporządzeniu
testamentu, w: Prace z prawa cywilnego wydane dla uczczenia pracy naukowej
prof. J. Piątowskiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1985, s. 203-204.
8. Za przyjęciem takiego rozwiązania przemawia także to, że nieważność bezw g l ę d n a jest w prawie polskim najczęściej stosowaną sankcją wadliwości towarzyszących dokonaniu czynności prawnych.
41
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
9. F. Błahuta w: Kodeka cywilny komentarz, t. III, Warszawa 1972, 8. 1860-1862;
B. Dobrzański: Jakie zmiany w stosunku do prawa spadkowego z 1946 r. wprowadzi kodeks cywilny, Palestra 7/1964, s. 10-11; S. Grzybowski: O rzekomej konwalidacji nieważnej czynności prawnej, Ruch Prawniczy Ekonomiczny i Socjologiczny
3/1974, s. 45; J. Gwiazdomorski: Prawo spadkowe w zarysie (opracował i zaktualizował A. Mączyński), Warszawa 1990, s. 100-102; J.S. Piątowski: Prawo spadkowe
z a i y s wykładu, Warszawa 1987, s. 131; J. Preussner-Zamorska: Nieważność
czynności prawnej w prawie cywilnym, Warszawa 1983, s. 186-197; L. Stecki: w:
Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1980, s. 848-849; A. Szpunar: O
konwalidacji nieważnej czynności prawnej, Państwo i Prawo 5/1986, s. 31-32; S.
Wójcik w: System prawa cywilnego, t. IV, Prawo spadkowe, Wrocław-WarszawaKraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 185-186.
10. Odmiennie J.S.Piątowski: Prawo, s. 132; J. Preussner-Zamorska: Nieważność,
s. 192.
11. Zamiast wielu zob. Z. Wiszniewski w: Kodeks rodzinny i opiekuńczy komentarz,
Warszawa 1975, s. 61.
12. Ustawodawca zastosował tu zwrot analogiczny do tego, któiym posługują się
przedstawiciele doktryny charakteryzują • j^dna 7. cech nieważności bezwzględnej,
zob. np. A. Wolter: Prawo, s. 334.
13. S. Grzybowski: RPEiS 3/1974, s. 45; J. Preussner-Zamorska: Nieważność, s.
188, 197; A. Szpunar: PiP 5/1986, s. 31-32; S. Wójcik; System, s. 186.
14. Co do odróżnienia ograniczeń dowodzenia i ograniczeń dowodowych zob. A.
Skąpski: Ograniczenia dowodzenia wprocesie cywilnym, Warszawa-Kraków 1981,
s. 23.
15. E. Skowrońska: Forma testamentu w prawie polskim, Warszawa 1991, s. 115
i cyt. t a m w przyp. 46 literatura i orzecznictwo.
16. Z podobną kombinacją dwóch terminów, w tym jednego liczonego a tempore
scientiae, spotykamy się i w innych przepisach prawa spadkowego - art. 929, 940,
1024 § 2 k.c.
17. J.S.Piątowski: Prawo, s. 132; S. Wójcik: System, s. 186.
18. J. Gwiazdomorski: Prawo, s. 177, S. Wójcik: System s. 186. Odmiennie W.
Chojnowski: Niektóre zagadnienia z prawa spadkowego, Pal. 7-8/1965, s. 44.
19. Upływ każdego z terminów przewidzianych w art. 945 § 2 k.c. jest przez sąd
uwzględniany z urzędu. W praktyce oznacza to, że jeżeli powołanie się na nieważność następuje po upływie trzech lat od otwarcia spadku, powołujący się powinien
wykazać, że wiadomość o wadzie powziął odpowiednio później.
20. Tak post. SN z 30 grudnia 1976 r„ III CRN 287/76, OSN (wkładka do
Problemów Praworządności) 4/1977/25, a w doktrynie F. Błahuta: Kodeks, s. 1861;
J. Preussner-Zamorska: Nieważność, s. 196-197.
42
Vvptyw wad oświadczenia woli na ważność testamentu
21. Tak B. Dobrzański: Pal. 7/1964, s. 10-11; S. Grzybowski: RPEiS 3/1974, s. 45;
S. Wójcik: System, s. 185; oraz - ale tylko przed upływem terminu dziesięcioletniego
. J.S.Piątowski: Prawo, s. 110; A. Szpunar: PiP 5/1986, s. 32.
22. J.S.Piątowski: Prawo, s. 132; A. Szpunar: PiP 5/1986, s. 31. Obaj autorzy
wskazują również drugi motyw, mający uzasadniać omawiany przepis, mianowicie
komplikacje związane z obaleniem testamentu. Motyw ten nie wyjaśnia jednak,
dlaczego ograniczenia czasowe powoływania się na nieważność testamentu wprowadzono tylko w przepisie dotyczącym wad oświadczenia woli. Zob. też B. Lewaszkiewicz-Petrykowska: Wady, s. 203; też w: System, s. 658.
23. J. Gwiazdomorski: Prawo, s. 125; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska: Wady, s.
203.
24. J. Gwiazdomorski: Prawo, s. 97-98.
25. Wątpliwości co do stosowania art. 58 § 3 k.c. do testamentu zgłosił S. Wójcik:
System, s. 185, 212.
26. Nawet zwolennicy poglądu o dopuszczalności powództwa o ustalenie ważności
lub nieważności testamentu nie wykluczają dopuszczalności rozstrzygnięcia tej
kwestii w innym postępowaniu. M. zd. argumentacja przytoczona w uzasadnienie
uchwały składu 7 sędziów SN z 30 grudnia 1968 r., III CZP 103/68, OSN 5/1969/85,
OSPiKA 7-8/1969/157 i 1/1970/2 może uzasadnić tylko powództwo o ustalenie
nieważności zapisu.
27. J. Gwiazdomorski: Prawo, s. 177; E. Drozd w: System, t. IV, s. 353-354;
J.S.Piątowski: Prawo, s. 216.
28. Według art. 927 § 3 k.c. (dodanego przez art. 1 pkt 108 ustawy z 28 lipca 1990
r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 55 poż. 321), fundacja ustanowiona
przez spadkodawcę w testamencie może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana
do rejestru w ciągu dwóch lat od wyrażenia przez właściwego ministra zgody na
jej ustanowienie. Wymóg zgody ministra został uchylony przez art. 1 ustawy z 23
lutego 1991 r. o zmianie ustawy o fundacjach, Dz. U. Nr 19, poz. 82, co powinno
było spowodować dokonanie odpowiedniej zmiany w tekście art. 927 § 3 k.c.
29. Chodzi o to, że rozstrzygnięcie obu tych kwestii wymaga wystąpienia z odpowiednim żądaniem przez osobę uprawnioną, zupełnie niezależnie od tego, czy np.
kwestia niegodności dziedziczenia ma być - zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego - rozstrzygana w osobnym procesie, czy - zgodnie z poglądem bronionym
przez J. Gwiazdomorskiego - także w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku
(zob. J. Gwiazdomorski: Prawo, s. 78-79 i cytowane tam orzecznictwo). M. zd.
pożądana jest taka zmiana przepisów proceduralnych, która umożliwiłaby rozstrzygnięcie obu tych kwestii także w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Realizując ten postulat należałoby w art. 940 § 2 zd. 2 k.c. słowa "termin do
wytoczenia powództwa" zastąpić słowami: "termin do wystąpienia z takim żądaniem".
30. A chyba t a k i e biorący udział w tym postępowaniu prokuratpr. Tak S. Wójcik:
System, s. 186. Nie jest jednak jasne, czy prokurator może powołać się na nieważność testamentu bez względu na upływ przewidzianych w art. 945 § 2 k.c.
43
REJENT Nr 7/8 - listopad/grudzień 1991 r.
terminów, czy tylko wówczas, gdy możliwość taka przysługuje choćby jednej z
uczestniczących w postępowaniu osób.
31. W tym punkcie unormowanie przyjęte w k.p.c. różni się od unormowania
opartego na art. 76 dekretu z 8 listopada 1946 r. o postępowaniu spadkowym, Dz.
U. N r 6 3 p o z . 346 ze zm., przewidującego zawieszenie postępowania o stwierdzenie
praw do spadku i odesłanie jego uczestników na drogę postępowania procesowego
w razie powstania między nimi sporu ,co do okoliczności mającej istotne znaczenie
dla rozstrzygnięcia w przedmiocie praw do spadku, np. sporu dotyczącego ważności
testamentu. Zgodnie z panującym poglądem nie dotyczyło to sytuacji, gdy spór
dotyczył jedynie oceny prawnej niespornego stanu faktycznego, zob. J. Gwiazdomorski: Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 126-127; J. Policzkiewicz w: tenże,
W. Siedlecki, E. Wengerek: Postępowanie niesporne, Warszawa 1962, s. 244. Przy
takim ukształtowaniu przepisów proceduralnych sens art. 945 § 2 k.c. byłby
jaśniejszy - niemożność powołania się na nieważność prowadziłaby do niemożności
rozpoznania dotyczącego tej kwestii sporu w trybie procesu. 32. Por. B. Dobrzański:
Pal. 7/1964, s. 10-11.
33. Maksyma ta inspirowała m.in. uregulowanie przyjęte w art. 568 § 3 k.c.
34. Idący w t y m kierunku wniosek zgłoszony przez K. Przybyłowskiego na posiedzeniu Komisji Kodyfikacyjnej w dniu 22 maj,< 1961 r. nie został uwzględniony.
Jedynym efektem dyskusji wywołanej jego zgłoszeniem było przedłużenie rocznego
terminu przewidzianego w art. 1053 § 2 projektu k.c. z 1960 r. do trzech lat.
35. Przeciwnie - podczas wspomnianego w popr. z przyp. posiedzenia K. Przybyłowski (referent przepisów o testamencie) podkreślił, że brak takiej normy w lex lata
nie dawał się odczuć i ostrzegał, że projektowany przepis przyniesie więcej szkody
niż pożytku. Dostępne materiały kodyfikacyjne nie podważają, ale i nie potwierdzają przedstawionego w tekście (przed przyp. 22) przypuszczenia co do przyczyny
wprowadzenia ograniczeń przewidzianych w art. 945 § 2 k.c.
44