Poj´cie, w∏aŹciwoŹci i przemiany wielonarodowych
Transkrypt
Poj´cie, w∏aŹciwoŹci i przemiany wielonarodowych
BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 Polityka Pieni´˝na 17 Poj´cie, w∏aÊciwoÊci i przemiany wielonarodowych systemów walutowych Cz´Êç II* Micha∏ Jurek Wprowadzenie Mi´dzynarodowy system walutowy jest swoistym typem wielonarodowego systemu walutowego. Wyró˝nia si´ tym, ˝e uczestniczy w nim wi´kszoÊç krajów Êwiata. Kraje te mogà przy tym uczestniczyç w innych wielonarodowych systemach walutowych o mniejszym zasi´gu. Obowiàzuje jednak nadrz´dnoÊç zasad mi´dzynarodowego systemu walutowego. Ma on wi´c walor powszechnoÊci. W praktyce zmiany mi´dzynarodowych systemów walutowych przebiega∏y ewolucyjnie. Inne by∏y wyrazem przyj´cia nie zawsze zbie˝nych koncepcji teoretycznych. Mo˝na sàdziç, ˝e podstawowe przemiany tych systemów by∏y rezultatem ich niedostosowania do zmieniajàcych si´ warunków gospodarczych. Brak tego dostosowania wymusza∏ zmiany. Przyk∏adem mi´dzynarodowego systemu walutowego jest system z Bretton Woods. Jak wiadomo, system ten za∏ama∏ si´ w 1971 r. Nasuwa si´ wi´c pytanie, czy utworzono nowy mi´dzynarodowy system walutowy, który niejako wype∏ni∏ luk´ po upadku starego systemu. Odpowiedê na to pytanie nie jest ∏atwa. Cz´Êç ekonomistów uznaje, ˝e nie wszystkie zasady mi´dzynarodowego systemu walutowego muszà byç ÊciÊle okreÊlone przez kraje cz∏onkowskie w odpowiednich aktach prawnych1. Cz´Êç tych zasad mo˝na bo* Pierwszà cz´Êç artyku∏u opublikowaliÊmy w nr. 2/2005 „Banku i Kredytu”. 1 Por. m.in.: B. Eichengreen, N. Sussman: International Monetary System in the (Very) Long Run. IMF Working Papers nr 43/2000, s. 3 i 8. wiem wyprowadziç, opierajàc si´ na mechanizmie rynkowym. Nie ma przy tym potrzeby Êcis∏ego regulowania mi´dzynarodowych stosunków finansowych, poniewa˝ ogranicza to zdolnoÊç poszczególnych krajów do realizacji autonomicznej polityki pieni´˝nej2. Skonstruowany w ten sposób mi´dzynarodowy system walutowy jest wysoce zdecentralizowany i ma niejako charakter „rynkowy” (market-based international monetary system)3. Takim typem systemu jest te˝ dziÊ zmodyfikowany system z Bretton Woods. Nie wszyscy podzielajà ten poglàd. Druga grupa ekonomistów, definiujàc mi´dzynarodowy system walutowy, k∏adzie szczególny nacisk na koniecznoÊç przyj´cia jednolitych, wspólnych zasad przez kraje, które go wspó∏tworzà. Dotyczy to w szczególnoÊci zasad ustanawiajàcych jednostk´ pieni´˝nà o zasi´gu mi´dzynarodowym i podstaw ustalania kursów walutowych. Ich zdaniem, warunek ten nie jest dziÊ spe∏niony. Powoduje to, ˝e w praktyce mi´dzynarodowy system walutowy nie istnieje, a zmodyfikowany system z Bretton Woods jest w rzeczywistoÊci quasi-systemem (non-system)4. 2 H.R. Heller: Money and the International Monetary System. Federal Reserve Bank of St. Louis Review nr 2/1989. 3 B. Eichengreen, N. Sussman: …, op.cit., s. 37. 4 Por. m.in.: W.M. Corden: Economic Policy, Exchange Rates and the International System. Oxford 1994 Oxford University Press, s. 165; H.R. Heller: Money …, op.cit., s. 8; R.A. Mundell: Poverty, Growth and the International Monetary System. Asian and Pacific Forum on Poverty, Manila 2001 Asian Development Bank, s. 19; R.A. Mundell: The International Monetary System in 21st Century: Could Gold Make a Comeback? Wyk∏ad w St. Vincent College, Letrobe, Pennsylvania 1997, s. 3. 18 Polityka Pieni´˝na Przedstawione poglàdy sk∏aniajà do refleksji, czy modyfikacje przeprowadzone po upadku systemu z Bretton Woods umo˝liwi∏y utworzenie nowego mi´dzynarodowego systemu walutowego. Aby odpowiedzieç na to pytanie, trzeba bli˝ej poznaç zmiany, które przeprowadzono, próbujàc dostosowaç system z Bretton Woods do nowych warunków. Przes∏anki i kierunki reform systemu z Bretton Woods Jak na ogó∏ wiadomo, 15 sierpnia 1971 r. Stany Zjednoczone poinformowa∏y Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy, ˝e w transakcjach mi´dzynarodowych nie b´dà d∏u˝ej w sposób wolny kupowaç i sprzedawaç z∏ota. Jak podkreÊlono w kronice MFW, przesta∏y tym samym istnieç dwie podstawowe cechy systemu z Bretton Woods – system par values i wymienialnoÊç dolara na z∏oto5. Tego rodzaju opini´ podziela wielu autorów6. Niektórzy szczególny nacisk k∏adà przy tym na kwesti´ wymienialnoÊci dolara na z∏oto i stàd dat´ decyzji o zaprzestaniu przez Stany Zjednoczone przestrzegania podstawowych zasad systemu z Bretton Woods nazywajà „zamkni´ciem okienka ze z∏otem”7. Niewàtpliwie odrzucenie zasady wymienialnoÊci dolara na z∏oto oznacza∏o utrat´ przez z∏oto funkcji pieniàdza Êwiatowego, jak te˝ utrat´ przez dolara charakteru substytutu takiego pieniàdza. Faktycznie przesta∏ wi´c istnieç pieniàdz majàcy zasi´g Êwiatowy. Nic wi´c dziwnego, ˝e zasoby z∏ota, które dotàd traktowano jako zasoby monetarne, sta∏y si´ zasobami kruszcu, a cen´ z∏ota kszta∏towa∏y popyt i poda˝. Zosta∏a te˝ z∏amana zasada sta∏ych kursów. Wypada podkreÊliç, ˝e Stany Zjednoczone uzasadnia∏y swojà decyzj´ trzema g∏ównymi przyczynami. By∏y nimi: po pierwsze znaczny, d∏ugotrwa∏y ujemny bilans p∏atniczy, po drugie utrata rezerw z∏ota utrzymywanych przez System Rezerwy Federalnej, a po trzecie du˝y wzrost krótkoterminowych zobowiàzaƒ wobec zagranicy8. Wed∏ug O. Emmingera, wa˝nà przyczynà by∏a tak˝e nadwartoÊciowoÊç dolara spowodowana tzw. inflacjà wietnamskà9. Zdaniem M. Borda, bezpoÊrednià przyczynà decyzji Stanów Zjednoczonych podj´tej 15 5 Chronology. IMF adapts and expands operations to meet member’s countries changing needs. IMF Survey Supplement nr 29/2000, s. 28. 6 Por. m.in.: From the End of the Bretton Woods System to the Jamaica Agreement. A Chronology of Key Events in Changing World Financial Agreements 1971-76. IMF Survey z dnia 1 marca 1976., s. 72; Z. Knakiewicz: Teorie pieniàdza niezale˝nego i ich zastosowanie. Poznaƒ 1981 Wydawnictwo AE w Poznaniu, s. 101. 7 M. Friedman: Intrygujàcy pieniàdz. Z historii systemów monetarnych. ¸ódê 1994 Wydawnictwo ¸ódzkie, s. 259. 8 Por. m.in.: How the Main Developments Unfolded: Chronology of Key Events of 1966-71. IMF Survey z dnia 18 kwietnia 1977 r., s. 120; Z. Knakiewicz: Teorie pieniàdza niezale˝nego..., op.cit., s. 101. 9 O. Emminger: The Exchange Rate as an Instrument of Policy. Economic Impact. A Quarterly Review of Economics nr 2/1980, s. 14. BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 sierpnia 1971 r. by∏y kolejne ˝àdania Francji i Wielkiej Brytanii dotyczàce wymiany posiadanych przez te kraje dolarów na z∏oto wed∏ug ceny 35 dolarów za uncj´10. Mo˝na twierdziç, ˝e przyczyny za∏amania si´ systemu z Bretton Woods tkwi∏y zarówno w gospodarce Stanów Zjednoczonych, jako g∏ównego uczestnika tego systemu, jak i w b∏´dach konstrukcji systemu z Bretton Woods. B∏´dne by∏o potraktowanie dolara jako substytutu z∏ota i tym samym oparcie systemu z Bretton Woods na dolarze, b´dàcym pieniàdzem narodowym jednego z najsilniejszych uczestników tego systemu. Za∏o˝enie to by∏o b∏´dne i – zdaniem Z. Knakiewicz – „uderzy∏o jak bumerang, przynios∏o straty Stanom Zjednoczonym i spowodowa∏o zachwianie funkcjonowania systemu z Bretton Woods”11. Faktycznie sta∏o si´ jednà z wa˝nych przyczyn upadku tego systemu. Charakterystyczne jest, ˝e modyfikacje systemu z Bretton Woods zacz´to przeprowadzaç wtedy, gdy funkcjonowa∏ on bez powa˝niejszych zak∏óceƒ. Mianowicie, dostrze˝ono trudnoÊci narastajàce wraz ze zwi´kszaniem si´ w latach szeÊçdziesiàtych liczby krajów cz∏onkowskich nale˝àcych do grupy krajów s∏abo rozwini´tych12. Odczuwa∏y one szczególny brak p∏ynnoÊci mi´dzynarodowej. Stàd bez mi´dzynarodowej pomocy finansowej nie by∏y w stanie si´ rozwijaç. W tej sytuacji w∏adze Funduszu zdecydowa∏y, by zwi´kszyç p∏ynnoÊç mi´dzynarodowà poprzez wprowadzenie jednostki pieniàdza mi´dzynarodowego. W tym celu trzeba by∏o rozszerzyç funkcje MFW o funkcj´ emisyjnà. Propozycje zwi´kszenia p∏ynnoÊci mi´dzynarodowej poprzez nowelizacj´ przepisów przedstawiono we wrzeÊniu 1967 r. na corocznym spotkaniu w Rio de Janeiro. Zaproponowano, aby pierwsza transza emisji wynosi∏a 3,5 mld tych jednostek13. Zmiany statutu, które umo˝liwi∏y emisj´ tego pieniàdza, wprowadzono 28 lipca 1969 r. jako „First Amendment to Articles of Agreement, establishing a facility based on the SDR”14. 10 M. Bordo: Is There a Good Case for a New Bretton Woods International Monetary System? American Economic Review 1995, maj, s. 318. 11 Z. Knakiewicz: Teoretyczne pod∏o˝e systemów pieni´˝nych. Od monometalizmu i bimetalizmu do wspó∏czesnych systemów pieni´˝nych. W: Finanse, banki i ubezpieczenia w Polsce u progu XXI wieku. T. 2, BankowoÊç. Poznaƒ 2000 Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, s. 78. 12 Z informacji J. Kranza wynika, ˝e w latach 1958-1965 do Funduszu przyj´to 35 nowych cz∏onków. By∏y to w wi´kszoÊci paƒstwa nowo powsta∏e i s∏abe ekonomicznie. (J. Kranz: Udzia∏y finansowe paƒstw cz∏onkowskich w Mi´dzynarodowym Funduszu Walutowym. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” z. 4/1979, s. 54). W drugiej po∏owie lat siedemdziesiàtych grup´ paƒstw s∏abo rozwini´tych stanowi∏o oko∏o 55 paƒstw. (J. Boughton: Silent Revolution, The International Monetary Fund 1979-1989. Waszyngton IMF, s. 638). 13 WysokoÊç emisji by∏a wynikiem kompromisu mi´dzy krajami G-10. Paƒstwa, które mia∏y ujemne bilanse p∏atnicze (USA i Wielka Brytania), proponowa∏y emisj´ 5 mld, natomiast kraje nadwy˝kowe (Belgia, Holandia i RFN) tylko 2,5 mld. (Z. Knakiewicz: Teorie pieniàdza niezale˝nego..., op.cit., s. 125). 14 Chronology. IMF adapts and expands..., op.cit., s. 28. BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 Nowelizujàc przepisy, stworzono podstawy kreacji przez MFW nowego pieniàdza mi´dzynarodowego, który otrzyma∏ miano SDR. By∏ to wy∏om w dotychczasowych zasadach. Oznacza∏o to odejÊcie od materialnego pieniàdza w systemie z Bretton Woods15. Nowy bezgotówkowy pieniàdz otrzyma∏ miano SDR. Nazwa ta pochodzi od pierwszych liter oznaczajàcych metod´ jego tworzenia, a mianowicie od Special Drawing Rights, czyli specjalnych praw ciàgnienia. Wypada podkreÊliç, ˝e ratyfikujàc zmiany statutu, kraje cz∏onkowskie sta∏y si´ uczestnikami rachunku SDR prowadzonego w MFW. Uczestnicy tego rachunku otrzymali przydzia∏ tego pieniàdza proporcjonalnie do udzia∏ów w Funduszu. Operacj´ t´ nazwano alokacjà16. Na mocy przepisów suma emisji SDR sta∏a si´ sk∏adnikiem oficjalnych rezerw walutowych i mog∏a byç wykorzystywana przede wszystkim do zakupu walut obcych potrzebnych na cele p∏atnicze z tytu∏u wymiany z zagranicà. Poczàtkowo jednostki SDR mia∏y parytet z∏ota równy 0,888671 g czystego z∏ota. Stàd te˝ w literaturze SDR nazywano papierowym z∏otem17. Charakterystyczne jest, ˝e taki sam parytet mia∏ dolar, stàd wartoÊç 1 SDR równa∏a si´ 1 dolarowi. SDR nie by∏ jednak substytutem dolara i nic, poza parytetem, nie ∏àczy∏o go z dolarem. OdejÊcie od systemu par values przyczyni∏o si´ do wprowadzenia nowych zasad ustalania wartoÊci zewn´trznej, czyli kursu jednostki SDR. 1 lipca 1974 r. na mocy decyzji Komitetu Tymczasowego zacz´to ustalaç wartoÊç tej jednostki za pomocà zmian kursów walut wchodzàcych w sk∏ad koszyka. Poczàtkowo do koszyka wchodzi∏o 16 walut18. Struktur´ koszyka zmieniono w 1981 r., uwzgl´dniajàc w nim tylko 5 walut swobodnie u˝ywanych. Nast´pnà zmian´ sk∏adników koszyka wprowadzono 31 grudnia 1998 r. Do koszyka wesz∏o wtedy euro w zamian za mark´ i frank francuski19. Dzi´ki takiej metodzie okreÊlania kursu SDR nale˝y do 15 Por. m.in.: Z. Knakiewicz: Nowa mi´dzynarodowa jednostka walutowa „prawo specjalnego ciàgnienia” Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” nr 1/1971, s. 223 i 232; Z. Knakiewicz: Powiàzania narodowych systemów pieni´˝nych z mi´dzynarodowym systemem z Kingston. W: Problemy pieni´˝no-kredytowe i walutowe. Praca pod red. J. Wolniaka. Poznaƒ 1981 Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, s. 71-72; Z. Knakiewicz: Specjalne Prawa Ciàgnienia. W: Leksykon finansowo-bankowy. Warszawa 1992 PWE, s. 416-418. 16 Pierwsza alokacja nastàpi∏a 1 stycznia 1970 r. (Chronology. IMF adapts and expands..., op.cit., s. 28). Emitowano wtedy pierwszà transz´ SDR w sumie 3,414 mld. W latach 1970-1972 dokonano alokacji trzech transz na sum´ 9,4 mld SDR. Druga alokacja nastàpi∏a w latach 1979-1981 na ∏àcznà sum´ 12 mld SDR. Razem emitowano wi´c 21,4 mld SDR. 17 J. Boughton: Silent Revolution..., op.cit., s. 924. 18 Do koszyka walut wesz∏y waluty tych krajów, których przeci´tny udzia∏ w Êwiatowym eksporcie towarów i us∏ug by∏ w latach 1968-1972 wy˝szy ni˝ 1%. Ustalone wagi dla ka˝dej waluty uwzgl´dnia∏y proporcje zale˝ne od udzia∏u w eksporcie. Nie by∏o to jedyne kryterium; stosowano tak˝e uznaniowe korekty (D.S. Cutler: Basket Valuation of SDR Takes Effect. IMF Survey z dnia 8 lipca 1974 r., s. 209 i 213-214). 19 Por. uchwa∏a z dnia 18 wrzeÊnia 1969 r. Valuation of the SDR wraz z póêniejszymi zmianami, które wesz∏y w ˝ycie w dniach 1 stycznia 1981 r. i 1 stycznia 1999 r., strona internatowa www.imf.org z dnia 5 grudnia 2003 r. Polityka Pieni´˝na 19 najbardziej stabilnych jednostek pieni´˝nych na Êwiecie20. Stàd te˝ w SDR notuje si´ codzienny kurs walut, które majà ca∏kowità wymienialnoÊç21. Charakterystyczne jest, ˝e gdy odrzucono parytet z∏ota SDR, po raz pierwszy nastàpi∏o formalne oderwanie pieniàdza od z∏ota. SDR sta∏ si´ pierwszà jednostkà pieni´˝nà, która nie by∏a powiàzana ze z∏otem. Wypada dodaç, ˝e podejmowano nawet próby uczynienia z SDR jednostki pieni´˝nej utrzymywanej powszechnie w rezerwach walutowych krajów cz∏onkowskich Funduszu w postaci tzw. centralnej rezerwy walutowej22. Próby te jednak nie powiod∏y si´. SDR majà form´ pieniàdza bezgotówkowego. Jednostka SDR mia∏a i nadal ma szerokie zastosowanie. SDR pe∏ni mianowicie funkcj´ miernika porównawczego walut, Êrodka p∏atniczego, obrachunkowego i rezerwowego, s∏u˝y tak˝e do denominacji obligacji i nale˝noÊci z tytu∏u mi´dzynarodowych us∏ug handlowych. SDR jest pieniàdzem krajów cz∏onkowskich MFW, gdy˝ uczestnicy rachunku specjalnych praw ciàgnienia zobowiàzali si´, ˝e b´dà pos∏ugiwali si´ nim jako Êrodkiem p∏atniczym. Ma on charakter fiducjarny. Jego koncepcj´ oparto na nominalistycznej teorii pieniàdza. Do jednostki SDR przylgn´∏o okreÊlenie numéraire, wprowadzone przez L. Walrasa, a oznaczajàce pieniàdz abstrakcyjny23. Drugi wa˝ny kierunek zmian dotyczy∏ kursów walutowych. Zaprzestanie wymienialnoÊci dolara na z∏oto oraz zerwanie z systemem par values w sierpniu 1971 r., wywo∏a∏y ogólnoÊwiatowy chaos walutowy. W tej sytuacji podj´to rozmowy. W rezultacie czteromiesi´cznych negocjacji, 18 grudnia 1971 r., w Waszyngtonie zawarto Porozumienie Smithsoniaƒskie (Smithsonian Agreement)24. Na mocy tego porozumienia podniesiono cen´ tzw. z∏ota monetarnego z 35 dolarów za uncj´ do 38 dolarów, dewaluujàc dolara o 7,89%. Rozszerzono granice dopuszczalnych wahaƒ kursów walut mocnych z ±1% do ±2,25%, a pozosta∏ych walut do ±4,5%. Zmieniono kursy wielu walut, doraênie stwarzajàc podstawy kursów centralnych25. Porozumienie Smithsoniaƒskie nie rozwiàza∏o jednak w pe∏ni sprawy kursów walutowych. Okaza∏o si´ tylko doraênym usprawnieniem. Ju˝ w czerwcu 1972 r. ataki spekulacyjne na dewaluacje funta szterlinga zmusi∏y Wielkà Brytani´ do zaniechania obrony funta 20 1 stycznia 1970 r. 1 SDR = 1 dolarowi, natomiast 1 lipca 1974 r. 1 SDR = 1,20635 dolara (Z. Knakiewicz: Specjalne Prawa Ciàgnienia. W: Leksykon finansowo-bankowy.... op.cit., s. 416). W dniu 5 grudnia 2003 r. 1 SDR = 1,45450 dolara (strona internetowa www.imf.org z dnia 5 grudnia 2003 r.). 21 Strona internetowa www.imf.org z dnia 5 grudnia 2003 r. 22 J. Boughton: Silent Revolution..., op.cit., s. 924. 23 Por. m. in.: Z. Knakiewicz: Pieniàdz wewn´trzny a wymiana z zagranicà. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” z. 2/1973, s. 119-120; Z. Knakiewicz: Specjalne Prawa Ciàgnienia..., op.cit., s. 416-417. 24 Nazwa tego porozumienia pochodzi od nazwy instytucji (Smithsonian Institution) majàcej swojà siedzib´ w Waszyngtonie, w której odby∏a si´ ta konferencja. (Chronology. IMF adapts and expands..., op.cit., s. 28). 25 Por. m.in.: From the End of the Bretton Woods System..., op.cit., s. 72. 20 Polityka Pieni´˝na i wprowadzenia kursu zmiennego. Wzmaga∏a si´ tak˝e presja spekulacyjna na dewaluacj´ dolara. Dolar zosta∏ ponownie zdewaluowany w lutym 1973 r. Na skutek tego cena z∏ota monetarnego wzros∏a do 42,2 dolara za uncj´26. Charakterystyczne jest, ˝e w tej sytuacji kapita∏y spekulacyjne nap∏ywa∏y przede wszystkim do krajów gospodarczo silnych, a mianowicie do RFN i Japonii. Przyczyni∏o si´ to do wzrostu kursów marki i jena powy˝ej dopuszczalnych granic, zmuszajàc banki centralne tych krajów do interwencji walutowej27. TrudnoÊci spot´gowa∏ gwa∏towny wzrost cen ropy naftowej wywo∏any zmowà kartelowà krajów nale˝àcych do OPEC. Wzros∏a stopa inflacji, i to przede wszystkim w USA i krajach Europy Zachodniej28. Pojawi∏y si´ ogromne nadwy˝ki tzw. petrodolarów, czyli dolarów uzyskanych za sprzedanà rop´. W tych warunkach utrzymanie kursów w paÊmie 4,5% okaza∏o si´ niemo˝liwe. Zwi´ksza∏a si´ wi´c liczba krajów, które wprowadzi∏y system kursów p∏ynnych. WÊród nich by∏y Stany Zjednoczone, Japonia, Kanada, W∏ochy, Szwajcaria i Francja. Kraje EWG wprowadzi∏y kursy p∏ynne w stosunku do dolara od 19 marca 1973 r.29 Zachodzàce zmiany sprawi∏y, ˝e coraz powszechniej odczuwano koniecznoÊç dalszych reform systemu z Bretton Woods. Wa˝nym wydarzeniem by∏o przyj´cie w dniu 26 lipca 1972 r. przez Rad´ Gubernatorów MFW rezolucji dyrektorów wykonawczych Funduszu, by utworzyç Komitet ds. Reformy Mi´dzynarodowego Systemu Walutowego (Commitee on Reform of the International Monetary System), zwanego powszechnie Komitetem Dwudziestu30. Komitet ten rozpoczà∏ prace w dniu jego utworzenia, a zakoƒczy∏ je w czerwcu 1974 r. W styczniu 1974 r. Komitet uzna∏, ˝e istniejàce warunki wymagajà, by reform´ przeprowadzano metodà ewolucyjnà31. Majàc to 26 S. Ràczkowski: Mi´dzynarodowe stosunki finansowe. Warszawa 1984 PWE, s. 287. 27 Jak informuje S. Ràczkowski, Bundesbank, przeprowadzajàc interwencje walutowe, musia∏ w lutym 1973 r. kupiç na rynku walutowym przesz∏o 3 mld dolarów (S. Ràczkowski: Mi´dzynarodowe stosunki finansowe..., op.cit., s. 287). 28 W 1974 r. stopa inflacji w USA wynios∏a 10%, w RFN 6,8%, w Wielkiej Brytanii 12,9%, we W∏oszech 16,2%, a w Japonii 20,7% (S. Ràczkowski: Mi´dzynarodowe stosunki finansowe …, op.cit., s. 289). 29 Por. m.in.: Chronology. IMF adapts and expands..., op.cit., s. 28; S. Ràczkowski: Mi´dzynarodowe stosunki finansowe..., op.cit., s. 286-289. 30 Rezolucj´ t´ przed∏o˝yli dyrektorzy wykonawczy MFW, realizujàc zadanie zlecone im w styczniu 1971 r. przez Rad´ Gubernatorów. Nowo utworzony organ nazwano Komitetem Dwudziestu, gdy˝ w jego sk∏ad wchodzi∏o 20 przedstawicieli wybranych paƒstw cz∏onkowskich. (Managing Director’s Annual Address Reviews World Economy, Developments Toward Reform. IMF Survey z dnia 12 marca 1972 r., s. 66). W sk∏ad tego Komitetu weszli: A. Barber (Wielka Brytania), Y.B. Chavan (Indie), V.G. d’Estaing (Francja), M. Faris (Maroko), K.O. Feld (Szwecja), M. Lemma (Etiopia), C.A. Licciardo (Argentyna), G. Malagodi (W∏ochy), H.B. Margãin (Meksyk), S.P. Nbagui (Zair), R.J. Nelissen (Holandia), A. D. Netto (Brazylia), H. Schmidt (RFN), G.P. Schultz (USA), B.M. Snedden (Australia), J. N. Turner (Kanada), K. Ueki (Japonia), A. Vlerick (Belgia) i A.H. Zalzalah (Irak). Przewodniczàcym Komitetu zosta∏ minister finansów Indonezji, Ali Wardhan. (Z. Knakiewicz: Komitet dwudziestu. W: Leksykon finansowo-bankowy..., op.cit., s. 178). 31 Pierwszy zarys tej reformy mo˝na znaleêç m.in. w: First Outline of Reform. IMF Survey z dnia 8 paêdziernika 1973 r., s. 305-308. BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 na wzgl´dzie, Komitet zaleci∏ w dniach 12-13 czerwca 1974 r. Zarzàdowi Wykonawczemu za∏atwienie najpilniejszych spraw dotyczàcych stopniowych zmian systemu32. Mimo oficjalnego zakoƒczenia prac przez Komitet Dwudziestu kontynuowano prace nad reformà systemu z Bretton Woods. Sprawami tymi zajà∏ si´ Tymczasowy Komitet (Interim Committee), który powsta∏ z przekszta∏cenia Komitetu Dwudziestu33. W ciàgu nast´pnych dwóch lat, przy pomocy Zarzàdu Wykonawczego, Komitet ten opracowywa∏ podstawowe za∏o˝enia reformy systemu z Bretton Woods. Do ostatecznych ustaleƒ dosz∏o na spotkaniu w dniach 7–8 stycznia 1976 r. w Kingston na Jamajce34. Przyj´to projekt ca∏kowitej demonetyzacji z∏ota i likwidacji systemu par values w krajach cz∏onkowskich MFW. Zgodzono si´ nawet, ˝e SDR b´dzie g∏ównym sk∏adnikiem oficjalnych rezerw walutowych krajów cz∏onkowskich (tej ostatniej uchwa∏y nie zrealizowano)35. Mo˝na twierdziç, ˝e uchwa∏y podj´te w Kingston niejako usankcjonowa∏y istniejàcy ju˝ stan rzeczy. Demonetyzacja z∏ota oznacza∏a ostateczne odejÊcie od koncepcji pieniàdza towarowego. Uznano bowiem tak˝e, ˝e ka˝dy kraj cz∏onkowski ma prawo wyboru systemu kursów walutowych. Przepisy dotyczàce wszystkich tych zmian, jak ju˝ wspomniano, wesz∏y w ˝ycie z dniem 1 kwietnia 1978 r.36 Powsta∏y wi´c zr´by nowego mi´dzynarodowego systemu walutowego, który – przez analogi´ do nazwy poprzedniego systemu – mo˝na nazywaç systemem z Kingston, zw∏aszcza ˝e w tej miejscowoÊci podj´to uchwa∏´ przesàdzajàcà o charakterze systemu37. Swoiste cechy przemian systemu kursów walutowych Analizujàc zasi´g modyfikacji systemu z Bretton Woods, wypada szerzej rozpatrzyç spraw´ kursów walutowych, i to z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, ˝e w rezultacie dokonywanych zmian istnieje dziÊ du˝a ró˝norodnoÊç w zakresie kursów. Ilustruje to tabela 1. Po drugie, kursy walutowe sà wa˝nym instrumentem wymiany z zagranicà i rozliczeƒ p∏atniczych. 32 Realizujàc te zalecenia, Zarzàd Wykonawczy wprowadzi∏ tzw. kredyty naftowe (oil facility), przyjà∏ wytyczne w sprawie kursów p∏ynnych oraz wprowadzi∏ obliczanie wartoÊci zewn´trznej SDR za pomocà koszyka walut. (Chronology. IMF adapts and expands..., op.cit., s. 28). 33 Inauguracyjne zebranie tymczasowego Komitetu odby∏o si´ 2 paêdziernika 1974 r. (Chronology. IMF adapts and expands..., op.cit., s. 28). 34 Anniversary of First meeting Recalls Executive Board’s early Development. IMF Survey z dnia 3 maja 1976 r., s. 141. 35 From the End of the Bretton Woods System..., op.cit., s. 75. 36 Przepisy te wprowadzono do statutu Funduszu jako drugie jego uzupe∏nienie „Second Amendment of Articles of Agreement, establishing right of member to adapt exchange rate arrangements of their choice”. (Chronology. IMF adapts and expands... op.cit., s. 28). 37 Z. Knakiewicz: Teorie pieniàdza niezale˝nego..., op.cit., s. 101. Polityka Pieni´˝na 21 BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 Tabela 1 Systemy kursów walutowych krajów cz∏onkowskich Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego wed∏ug stanu w dniu 30 kwietnia 2003 r. System kursów Liczba krajów 1 2 Kraje 3 STREFA FRANKA: Benin, Burkina Faso, Czad, Gabon, Gwinea Bissau, Gwinea Równikowa, Kamerun, Mali, Niger, Republika Kongo, Republika Ârodkowej Afryki, 1. Kraje, które majà dwie jednostki pieni´˝ne Senegal, Togo, Wybrze˝e KoÊci S∏oniowej 29 POZOSTA¸E: Antigua i Barbuda, Dominika, Ekwador, Grenada, Kiribati, Mikronezja, Palau, Panama, Salwador, San Marino, St. Kittis i Nevis, St. Lucia, St. Vincent i Grenadyny, Timor-Leste, Wyspy Marshalla 2. Nieodwo∏alne kursy 12 w stosunku do euro 3. Kursy sztywne (system Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, W∏ochy 7 currency board) BoÊnia i Hercegowina, Brunei, Bu∏garia, D˝ibuti, Estonia, Chiny – Hongkong*, Litwa Antyle Holenderskie*, Arabia Saudyjska, Aruba*, Bahrajn, Barbados, Bangladesz, 4. Sta∏y kurs walutowy w stosunku do jednej waluty Bhutan, Belize, Chiny, Erytrea, Gwinea, Jordan, Katar, Komory, Kuwejt, Lesoto, 33 Liban, Macedonia, Malezja, Malediwy, Namibia, Nepal, Oman, Suazi, Surinam, Syria, Turkmenistan, Ukraina, Wenezuela, Wyspy Bahama, Zielony Przylàdek, Zimbabwe, Zjednoczone Emiraty Arabskie 5. Sta∏y kurs walutowy w stosunku do kursu 9 Bostwana, Fid˝i, Libia, ¸otwa, Malta, Maroko, Samoa, Seszele, Vanatu 5 Cypr, Dania, Sudan, Tonga, W´gry 5 Boliwia, Kostaryka, Nikaragua, Tunezja, Wyspy Salomona 5 Bia∏oruÊ, Honduras, Izrael, Rumunia, S∏owenia ustalonego za pomocà koszyka walut 6. Sta∏y kurs walutowy o okreÊlonym przedziale wahaƒ 7. Kurs zmienny oparty na parytetach pe∏zajàcych 8. Kurs centralny uwzgl´dniajàcy ruchome pasmo wahaƒ Afganistan, Algieria, Angola, Argentyna, Azerbejd˝an, Burundi, Chorwacja, Czechy, Dominikana, Egipt, Etiopia, Gambia, Ghana, Gwatemala, Gujana, Haiti, Indie, Indonezja, Irak, Iran, Jamajka, Kambod˝a, Kazachstan, Kenia, Kirgizja, Laos, 9. Kurs p∏ynny administrowany 46 Mauretania, Mauritius, Mo∏dawia, Mongolia, Myanamar, Nigeria, Pakistan, Paragwaj, Rosja, Rwanda, San Tome i Principe, Serbia i Czarnogóra, Singapur, S∏owacja, Tajlandia, Tad˝ykistan, Trynidad i Tobago, Uzbekistan, Wietnam, Zambia Albania, Armenia, Australia, Brazylia, Chile, Demokratyczna Republika Kongo, Filipiny, Gruzja, Islandia, Japonia, Jemen, Kanada, Kolumbia, Korea P∏d., Liberia, Madagaskar, Malawi, Meksyk, Mozambik, Nowa Zelandia, Norwegia, Papua Nowa 10. Kurs p∏ynny niezale˝ny 36 Gwinea, Peru, Polska, Republika Po∏udniowej Afryki, Sierra Leone, Somalia, Sri Lanka, Stany Zjednoczone Ameryki Pó∏nocnej, Szwajcaria, Szwecja, Tanzania, Turcja, Uganda, Urugwaj, Wielka Brytania RAZEM 187 * Kraje te nie sà cz∏onkami MFW èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: International Monatery Fund, Annual Report 2003, Waszyngton 2004, s. 118-119. Do dzisiejszego stanu dochodzono stopniowo. Pierwsza zmiana odejÊcia od kursów parytetowych polega∏a na wprowadzeniu tzw. kursów centralnych. By∏y to oficjalne kursy jednostek pieni´˝nych krajów cz∏onkowskich. Stanowi∏y one podstaw´ wyznaczania granic dopuszczalnych wahaƒ kursów walut38. Oparto 38 Z. Knakiewicz: Aktualne aspekty teorii pieniàdza G. F. Knappa. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1984, z. 2, s. 186. si´ wi´c na Porozumieniu Smithsoniaƒskim39, w którym zgodzono si´ na „przejÊciowe wprowadzenie systemu stabilnych kursów centralnych”40. Po za∏amaniu si´ Porozumienia Smithsoniaƒskiego wi´kszoÊç krajów cz∏onkowskich MFW wprowadzi- 39 Chronology. IMF adapts and expands …, op.cit., s. 28. 40 Por. m. in.: Chronology of Key Events..., op.cit., s. 102; From the End of the Bretton Woods System..., op.cit., s. 73. 22 Polityka Pieni´˝na ∏a system kursów zmiennych. System ten traktowano jednak jako rozwiàzanie doraêne. Jeszcze w marcu 1973 r. Komitet Dwudziestu utrzymywa∏, ˝e „nowy system kursów walutowych powinien opieraç si´ na sta∏ym, lecz podlegajàcym dostosowaniom systemie par values”41. Komitet proponowa∏, aby kraje cz∏onkowskie mog∏y stosowaç system kursów zmiennych tylko w szczególnych sytuacjach i to za zgodà w∏adz Funduszu. Zdaniem Komitetu, taki system powinien równie˝ podlegaç nadzorowi i okresowej kontroli ze strony w∏adz MFW42. Nowego jednolitego systemu sta∏ych kursów nie uda∏o si´ jednak wprowadziç. W tej sytuacji Zarzàd Wykonawczy Funduszu podjà∏ decyzj´, zgodnie z którà ka˝dy kraj cz∏onkowski mo˝e „ustalaç kurs centralny swojej waluty w stosunku do waluty mocnej, i to nawet wtedy, gdy wahania tej waluty nie mieÊci∏y si´ w paÊmie dopuszczalnych odchyleƒ, okreÊlonych w statucie Funduszu lub w osobnych decyzjach jego w∏adz”43. Podstawowe zmiany w zakresie kursów wiàza∏y si´ z drugà zmianà statutu MFW. W 1976 r. wprowadzono mianowicie zakaz ustalania parytetu z∏ota. Ze statutu Funduszu usuni´to wi´c przepisy dotyczàce obowiàzku ustalania parytetu waluty w z∏ocie lub w dolarach. Kraje cz∏onkowskie mog∏y odtàd okreÊlaç wartoÊç swoich jednostek pieni´˝nych w stosunku do: 1) SDR, 2) wybranej tzw. jednostki majàcej inny „koszyk walut” ni˝ SDR lub 3) innej wybranej jednostki pieni´˝nej44. Zniesiono te˝ obowiàzek utrzymywania kursów walutowych w paÊmie dopuszczalnych odchyleƒ. Wypada jednak podkreÊliç, ˝e przeprowadzajàc te zmiany, pozostawiono podstawowe zadania Funduszu. Uwypuklono obowiàzki krajów cz∏onkowskich w zakresie utrzymywania stabilnoÊci cen i kursów walutowych. Uznano mianowicie, ˝e ka˝dy kraj powinien „1) prowadziç polityk´ gospodarczà i finansowà, majàcà na celu harmonijny rozwój gospodarczy przy umiarkowanej sta∏oÊci cen [... ]; 2) stwarzaç warunki gospodarcze i finansowe dla stabilizowania gospodarki oraz stosowaç kurs walutowy niepowodujàcy nag∏ych za∏amaƒ; 3) unikaç manipulowania kursem walutowym i wszelkich innych dzia∏aƒ, które by uniemo˝liwia∏y wspó∏prac´ mi´dzynarodowà w zakresie wymiany i sprzyja∏y osiàganiu przewagi konkurencyjnej nad innymi krajami w nieuczciwy sposób; 4) prowadziç polityk´ kursowà zgodnà z ustanowionymi zasadami”45. Charakterystyczne jest, ˝e krajom cz∏onkowskim pozostawiono pe∏nà autonomi´ w zakresie prowadzonej polityki pieni´˝nej. PodkreÊlono jednak koniecz41 Chronology of Key Events..., op.cit., s. 102. 42 J. M. Boughton: Silent Revolution..., op.cit., s. 17. 43 Chronology of Key Events..., op.cit., s. 102. 44 Articles of Agreement, art. IV, punkt 2, podpunkt b), op.cit., s. 8, strona internetowa www.imf.org. 45 Articles of Agreement, art. IV, punkt 1, podpunkty i) Œ iv), IMF, s. 7, strona internetowa www.imf.org. BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 noÊç podporzàdkowania si´ zaleceniom MFW we wszystkich sprawach, w których jednostronne dzia∏anie by∏oby sprzeczne z interesem pozosta∏ych cz∏onków46. W zmodyfikowanym art. IV wprowadzono tzw. regu∏y kursowe (exchange agreements), dajàc swobod´ wyboru systemu kursowego i wprowadzania zmian47. JednoczeÊnie na∏o˝ono na kraje cz∏onkowskie obowiàzek zg∏aszania do MFW podj´tych decyzji48. Ponadto, kraje zosta∏y zobowiàzane do konsultowania si´ z MFW w sprawach kursów. Do statutu Funduszu wprowadzono tak˝e zapis, zgodnie z którym MFW mo˝e wi´kszoÊcià 85% g∏osów wprowadziç we wszystkich krajach ogólne regu∏y kursowe. Charakterystyczne jest jednak, ˝e nawet wtedy poszczególne kraje b´dà mog∏y stosowaç inne, w∏asne regu∏y49. Fundusz zobowiàzano do ustalenia zasad nadzorowania polityki kursowej. W przepisach podkreÊlono, ˝e zasady te powinny respektowaç polityczne i spo∏eczne cele poszczególnych krajów cz∏onkowskich i braç pod uwag´ obiektywne warunki, wynikajàce z interesu ogó∏u cz∏onków50. Swoje uprawnienia do oceny polityki kursowej uprawianej przez dany kraj MFW realizuje w trakcie dorocznych konsultacji. Jak podkreÊlajà E. Chrabonszczewska i K. Kalicki, dokonujàc tej oceny, MFW bada wszystkie zjawiska, które wywierajà wp∏yw na kszta∏towanie si´ kursów walutowych51. Dzi´ki swobodzie wyboru systemu kursów w praktyce istnieje 8 ró˝nych systemów kursowych (tabela 1). Po∏owa krajów wybra∏a system kursów p∏ynnych. Niektóre kraje przyj´∏y zasad´ sta∏ych kursów z mo˝liwoÊcià ich zmiany w razie potrzeby. Uznano wi´c, ˝e utrzymujàc wi´ê swojego pieniàdza z wybranà jednostkà pieni´˝nà mo˝na uwzgl´dniaç zmiany si∏y nabywczej. Obserwujàc te zjawiska, mo˝na uznaç, ˝e stopieƒ sta∏oÊci kursu zale˝y przede wszystkim od stopnia stabilnoÊci podstawowych warunków gospodarowania. Mo˝na stwierdziç, ˝e reformujàc system z Bretton Woods usuni´to jego najs∏absze ogniwa, a mianowicie wymienialnoÊç dolara na z∏oto i system par values. Przestano traktowaç dolara jako substytut z∏ota, a z∏oto pozbawiono rangi pieniàdza Êwiatowego. Uznano, ˝e kursy walutowe majà du˝e znaczenie w skali mi´dzynarodowej. Wyraênie uwidoczni∏o si´ dà˝enie Funduszu do kontrolowania kursów w skali mi´dzynarodowej. 46 Por. m.in.: Z. Knakiewicz: Powiàzania narodowych systemów pieni´˝nych..., op.cit., s. 82; S. Ràczkowski: Mi´dzynarodowe stosunki finansowe..., op.cit., s. 305-307. 47 Articles of Agreement, art. IV, strona internetowa www.imf.org. 48 Articles of Agreement, art. IV, punkt 2, podpunkt a), op.cit., s. 7, strona internetowa www.imf.org. 49 Articles of Agreement, art. IV, punkt 2, podpunkt c) i punkt 4, op.cit., s. 8, strona internetowa www.imf.org. 50 Articles of Agreement, art. IV, punkt 3 i art. VIII punkt 5, op.cit., s. 8 i 20, strona internetowa www.imf.org.. 51 E. Chrabonszczewska, K. Kalicki: Teoria i polityka kursu walutowego. Warszawa 1996 Oficyna Wydawnicza SGH, s. 119-120. Polityka Pieni´˝na 23 BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 Tabela 2 Porównanie wyró˝ników systemu z Bretton Woods i systemu z Kingston Wyró˝niki System z Bretton Woods System z Kingston 1. Parytet Parytety jednostek pieni´˝nych krajów Zniesiono parytet z∏ota. Parytet zastàpiono tzw. cz∏onkowskich ustalano w stosunku do z∏ota lub kursem centralnym. By∏ nim oficjalny kurs dolara. 1 dolar = 0,888671 g czystego z∏ota. walutowy danego paƒstwa. Z∏oto ma charakter pieniàdza Êwiatowego. Jego Z∏oto zosta∏o formalnie zdemonetyzowane, czyli substytutem jest dolar. Obowiàzuje sta∏a cena z∏ota, pozbawione funkcji pieni´˝nej, w dniu a mianowicie 35 dolarów za uncj´ czystego z∏ota. 1 kwietnia 1978 r. przesta∏ istnieç pieniàdz 2. Znaczenie z∏ota towarowy. Nie ma ju˝ z∏ota monetarnego, stàd jego cena si´ zmienia. Kruszec z∏oty mo˝e byç sk∏adnikiem oficjalnych rezerw walutowych. Dolar jako substytut z∏ota przesta∏ byç wymienialny na z∏oto na mocy jednostronnej decyzji Stanów Zjednoczonych w dniu 15 sierpnia 1971 r. 3. Miernik wartoÊci jednostki Miernikiem wartoÊci jest z∏oto, a poÊrednio tak˝e Miernikiem wartoÊci mo˝e byç ka˝da jednostka pieni´˝nej dolar. Zasada ta wynika∏a ze sposobu ustalania pieni´˝na poszczególnego kraju parytetu i zasady wymienialnoÊci dolara na z∏oto cz∏onkowskiego. WartoÊç tej jednostki nie mo˝e zgodnie z parytetem i sta∏à cenà z∏ota monetarnego. byç odniesiona do z∏ota. Mo˝e byç odniesiona do: 1) SDR, 2) wybranej jednostki zbiorowej, której wartoÊç ustala si´ na podstawie koszyka walutowego, 3) lub innej wybranej jednostki pieni´˝nej. 4. WymienialnoÊç walut W statucie MFW zdefiniowano poj´cie Znoszàc obowiàzek wymienialnoÊci wymienialnoÊci walut i zobowiàzano kraje do zewn´trznej, wprowadzono wymienialnoÊç wprowadzenia tej wymienialnoÊci. By∏a to tzw. wed∏ug standardu MFW, zwanà wymienialnoÊç zewn´trzna. Oznacza∏o to mo˝noÊç wymienialnoÊcià bie˝àcà. Warunki uzyskania tej kupna lub sprzeda˝y danej jednostki pieni´˝nej wymienialnoÊci przez jednostk´ pieni´˝nà kraju zgodnie z wartoÊcià parytetowà. cz∏onkowskiego sà ÊciÊle okreÊlone w W praktyce tylko niewiele paƒstw zdo∏a∏o przepisach wprowadzonych przez MFW od 1 wprowadziç t´ wymienialnoÊç. Stàd zniesiono kwietnia 1978 r. Kraje, których waluty uzyska∏y obowiàzek jej wprowadzenia. status wymienialnoÊci bie˝àcej mogà nimi p∏aciç za importowane towary i us∏ugi. Sà tak˝e zobowiàzane przyjàç swoje waluty jako zap∏at´ za eksportowane towary i us∏ugi. W dniu 31 marca 1978 r. pi´ç walut: dolar, marka niemiecka, frank francuski i jen, uzyska∏y status walut swobodnie u˝ywanych. W dniu 17 grudnia 1998 r. status taki zyska∏o euro. 5. P∏ynnoÊç mi´dzynarodowa P∏ynnoÊç mi´dzynarodowa oznacza zdolnoÊç do Od 1970 r. wprowadzono specjalne prawa regulowania zobowiàzaƒ z tytu∏u obrotów bie˝àcych ciàgnienia. Zamierzano tà drogà zwi´kszyç dokonywanych z zagranicà. p∏ynnoÊç. Równie˝ to narz´dzie okaza∏o si´ W statucie uwzgl´dniono obowiàzek MFW niewystarczajàce. MFW zabiega∏ wi´c o w zakresie uzupe∏nienia poziomu p∏ynnoÊci. Kraje zwi´kszenia êróde∏ w∏asnych i obcych na cele cz∏onkowskie mogà korzystaç z tzw. praw uzupe∏niania poziomu p∏ynnoÊci ciàgnienia, czyli mo˝liwoÊci uzupe∏niania poziomu mi´dzynarodowej. èród∏ami obcymi by∏y GAB p∏ynnoÊci niezb´dnej do celów p∏atniczych z tytu∏u (General Agreement to Borrow) i NAB (New wymiany z zagranicà. Prawo ciàgnienia okaza∏o si´ Agreement to Borrow) oraz kredyty zaciàgane od niewystarczajàcym narz´dziem uzupe∏niania paƒstw wysoko rozwini´tych. èród∏a w∏asne p∏ynnoÊci mi´dzynarodowej mimo zwi´kszania zwi´kszano poprzez tzw. regulacje udzia∏ów. Do êróde∏ w∏asnych poprzez regulacj´ udzia∏ów. 2003 r. przeprowadzono 12 regulacji. Nie G∏ównà tego przyczynà by∏ silniejszy wzrost zdo∏ano jednak uzupe∏niaç poziomu p∏ynnoÊci importu ni˝ oficjalnych rezerw walutowych. mi´dzynarodowej w po˝àdanym stopniu. 24 Polityka Pieni´˝na BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 6. Mi´dzynarodowy pieniàdz W celu zwi´kszenia poziomu p∏ynnoÊci fiducjarny mi´dzynarodowej utworzono SDR jako fiducjarny pieniàdz mi´dzynarodowy. Pierwszà emisj´ przeprowadzono 1 stycznia 1970 r. Jednostka pieni´˝na SDR mia∏a parytet z∏ota równy parytetowi dolara. Parytet ten zniesiono w dniu 1 lipca 1974 r. Odtàd wartoÊç zewn´trznà SDR, czyli jej kurs, ustala si´ za pomocà odpowiednio skonstruowanego koszyka walut. ¸àczna suma emisji SDR wynosi 21,4 mld dolarów. 7. Kursy walutowe Wprowadzono system par values. Istnia∏y wi´c Porzucajàc system par values, co nastàpi∏o mocà kursy parytetowe. Pasmo dopuszczalnych wahaƒ jednostronnej decyzji Stanów Zjednoczonych kursu wynosi∏o 2%. Na mocy Porozumienia w dniu 15 sierpnia 1971 r., kraje cz∏onkowskie Smithsoniaƒskiego z 1971 r. pasmo to rozszerzono mogà ustanawiaç ró˝ne systemy kursów. do 4,5%. Obowiàzywa∏o zg∏aszanie zmian kursów. Obowiàzujà tzw. regu∏y kursowe. Zgodnie z W ca∏ym okresie mo˝na by∏o zmieniaç kursy nimi ka˝dy kraj cz∏onkowski mo˝e samodzielnie w powiàzaniu ze zmianami parytetów. Mog∏o to ustanawiaç swój system kursów (zob. tabela 1). nastàpiç w przypadku fundamentalnego zachwiania Obowiàzuje koniecznoÊç zg∏aszania tych regu∏ równowagi bilansu p∏atniczego. Zmieniano je, do MFW. przeprowadzajàc dewaluacj´ lub rewaluacj´. 8. Nadzór MFW nad systemem Zgodnie ze statutem, Fundusz by∏ zobowiàzany W zwiàzku ze zniesieniem systemu par values kursów do ograniczonego nadzoru. Nadzór ten dotyczy∏ zmieni∏ si´ zakres nadzoru MFW. Fundusz badania, czy proponowany wskaênik dewaluacji ustala zasady nadzoru kursów. Kraj cz∏onkowski przekraczajàcy 10% nie narusza interesów krajów jest zobowiàzany do dostarczania informacji cz∏onkowskich. W przypadku kursu niezb´dnych do nadzorowania kursów. Ka˝de podwartoÊciowego nadzór MFW polega∏ na paƒstwo cz∏onkowskie ma obowiàzek nak∏anianiu do przeprowadzenia rewaluacji. konsultowania si´ z Funduszem w sprawach polityki kursowej. Fundusz uzyska∏ uprawnienia do oceny polityki kursowej. MFW wyraênie dà˝y do nadzorowania kursów w skali mi´dzynarodowej. èród∏o: opracowanie w∏asne. Obserwacje rezultatów przeprowadzonych zmian pozwalajà twierdziç, ˝e system z Kingston nie jest systemem walutowym we w∏aÊciwym tego s∏owa znaczeniu. Jest jedynie zbiorem zasad stanowiàcych podstaw´ do ustanowienia sprawnego systemu rozliczeƒ mi´dzynarodowych. Zasady systemu z Kingston Zgodnie z zaleceniami Komitetu Dwudziestu, modyfikacje systemu z Bretton Woods przeprowadzano ewolucyjnie. Za∏amanie si´ dwóch filarów tego systemu, a mianowicie wymienialnoÊci dolara na z∏oto i systemu par values, wymusi∏o opracowanie nowych zasad dzia∏ania MFW. Zasady te wykszta∏ca∏y si´ w praktyce. Dopiero póêniej zosta∏y formalnie uwzgl´dnione w statucie Funduszu. Wyró˝niki starego i nowego systemu w sposób syntetyczny przedstawia tabela 2. Wynika z niej, ˝e system z Bretton Woods i system z Kingston wyraênie si´ ró˝nià. Zasady ustalone na konferencji w Bretton Woods i ratyfikowane przez kraje cz∏onkowskie zasadniczo si´ zmieni∏y. Dà˝àc do uporzàdkowania powiàzaƒ walutowych mi´dzy paƒstwami, zmodyfikowano przepisy dotyczàce wymienialnoÊci pieniàdza. Aby zmniejszyç niekorzyÊç, wynikajàcà z braku wymienialnoÊci zewn´trznej, wprowadzono tzw. wymienialnoÊç bie˝àcà, zwanà tak˝e wymienialnoÊcià wed∏ug standardu MFW52. Podstawà prawnà tej wymienialnoÊci sta∏ si´ art. VIII statutu MFW. WymienialnoÊç bie˝àca oznacza, ˝e jednostki pieni´˝ne danego kraju mogà byç wykorzystywane jako Êrodek p∏atniczy w rozliczeniach tylko z tytu∏u obrotów bie˝àcych z zagranicà. Pieniàdzem takim mo˝na p∏aciç za import, a tak˝e trzeba go przyjàç jako zap∏at´ za eksport. Status taki nadawa∏ i nadal nadaje danej 52 Wed∏ug stanu w dniu 30 kwietnia 2002 r., 155 walut mia∏o wymienialnoÊç bie˝àcà (IMF Annual Report 2003, Waszyngton 2004, s. 115-116). BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 jednostce pieni´˝nej MFW po sprawdzeniu, czy zosta∏y spe∏nione warunki okreÊlone w art. VIII53. Jest on nadawany na zawsze54. Na mocy decyzji w∏adz MFW wprowadzono tak˝e waluty swobodnie u˝ywane (freely usable currency). Jednostki pieni´˝ne krajów, które uzyska∏y taki status, mogà byç bez ograniczeƒ u˝ywane w rozliczeniach z tytu∏u obrotów bie˝àcych, w obrotach kapita∏owych, a tak˝e w p∏atnoÊciach na rzecz MFW55. W dniu 31 marca 1978 r. status walut swobodnie u˝ywanych otrzyma∏o 5 walut: dolar amerykaƒski, funt brytyjski, frank francuski, marka niemiecka i jen japoƒski56. DwadzieÊcia lat póêniej, 17 grudnia 1998 r., status taki zyska∏o euro. Z dniem 1 stycznia 1999 r. utraci∏y go marka niemiecka i frank francuski57. Demonetyzacja z∏ota wymusi∏a wprowadzenie zmian wyznaczania wartoÊci jednostek pieni´˝nych krajów cz∏onkowskich. Zniesiono parytet z∏ota i system par values. Modyfikujàc system z Bretton Woods, wyraênie zaznaczono, ˝e wartoÊç jednostki pieni´˝nej kraju cz∏onkowskiego nie mo˝e byç odniesiona do z∏ota. Parytet z∏ota zastàpiono kursem centralnym, czyli oficjalnym kursem walutowym danego kraju. Paƒstwom cz∏onkowskim pozostawiono przy tym swobod´ wyboru systemu kursowego. Jedynym obowiàzkiem by∏o i nadal jest zg∏oszenie tzw. regu∏ kursowych w∏adzom Funduszu. MFW nadzoruje bowiem kursy w skali mi´dzynarodowej, mo˝e te˝ dokonywaç oceny polityki kursowej poszczególnych krajów. W zakresie nadzoru nad systemu kursów kompetencje w∏adz Funduszu zosta∏y znacznie rozszerzone. 53 Zgodnie z tymi warunkami, kraje cz∏onkowskie: 1) nie mogà bez zgody MFW wprowadzaç ograniczeƒ dewizowych dla transakcji bie˝àcych, 2) nie mogà stosowaç zró˝nicowanych kursów walutowych lub w inny sposób dyskryminowaç okreÊlonych walut, 3) na ˝àdanie w∏adz monetarnych innych krajów b´dà wymieniaç swojà walut´ pochodzàcà z transakcji bie˝àcych na SDR lub waluty tych krajów. (Articles of Agreement, art. VIII, punkty 2, 3 i 4, op.cit., s. 18-19, strona internetowa www.imf.org). Wed∏ug stanu w dniu 30 kwietnia 2002 r. waluty 155 krajów mia∏y wymienialnoÊç bie˝àcà (Members that Have Accepted the Obligations of Article VIII. W: IMF, Annual Report 2003..., op.cit., s. 115-116). 54 D. Gotz-Kozierkiewicz: WymienialnoÊç pieniàdza po II wojnie Êwiatowej. Warszawa 1990 PWN, s. 22. 55 Charakterystyczne jest, ˝e od 1981 r. jedynie 5 walut swobodnie u˝ywanych wchodzi∏o w sk∏ad koszyka walutowego s∏u˝àcego do ustalania kursu SDR. Zmian´ sk∏adników koszyka wprowadzono 31 grudnia 1998 r. Do koszyka wesz∏o wtedy euro w zamian za mark´ i frank francuski. (Por. uchwa∏a z dnia 18 wrzeÊnia 1969 r. Valuation of the SDR wraz z póêniejszymi zmianami, które wesz∏y w ˝ycie w dniach 1 stycznia 1981 r. i 1 stycznia 1999 r., strona internetowa www.imf.org z dnia 5 grudnia 2003 r.). Dzi´ki takiej metodzie okreÊlania kursu SDR nale˝y do najbardziej stabilnych jednostek pieni´˝nych na Êwiecie. 1 stycznia 1970 r. 1 SDR = 1 dolarowi, natomiast 1 lipca 1974 r. 1 SDR = 1,20635 dolara (Z. Knakiewicz: Specjalne Prawa Ciàgnienia..., op.cit., s. 416). W dniu 5 grudnia 2003 r. 1 SDR = 1,45450 dolara (strona internetowa www.imf.org z dnia 5 grudnia 2003 r.). 56 IMF, Selected Decisions of the International Monetary Fund and Selected Documents. Tenth Issue IMF, Washington DC, April 30, 1983, s. 301. 57 Por. m.in.: European Economic and Monetary Union and the IMF. IMF, Annual Report 1999, Waszyngton 2000, s. 172; Decyzja nr 11801- (98/101) G/S SDR Valuation Basket – 1998 Review z dnia 21 wrzeÊnia 1998 r. IMF, Selected Decisions of the International Monetary Fund and Selected Documents, Twenty-Seventh Issue, IMF, Waszyngton, dnia 30 czerwca 2003 r., strona internetowa www.imf.org. Polityka Pieni´˝na 25 Wypada dodaç, ˝e w 1992 r. ponownie sformu∏owano zadania MFW, wyraênie rozgraniczajàc zakres dzia∏ania Funduszu i Banku Âwiatowego. W zawartym wówczas dwustronnym porozumieniu wyodr´bniono kilka dziedzin, którymi powinny zajmowaç si´ obie instytucje. Do zadaƒ Funduszu zaliczono popieranie mi´dzynarodowej wspó∏pracy walutowej oraz nadzór nad mi´dzynarodowym systemem walutowym, a tak˝e przyczynianie si´ do stabilnoÊci kursów walutowych i utrzymanie uporzàdkowanych systemów kursów walutowych w krajach cz∏onkowskich. Do zadaƒ MFW nale˝y tak˝e pomoc krajom cz∏onkowskim w pokrywaniu tymczasowych deficytów bilansów p∏atniczych, emitowanie SDR w celu zwi´kszenia oficjalnych rezerw krajów cz∏onkowskich oraz tworzenie w∏asnych êróde∏ finansowych g∏ównie poprzez zwi´kszenie udzia∏ów paƒstw cz∏onkowskich58. Modyfikujàc system z Bretton Woods, dostrze˝ono wyraênà potrzeb´ uzupe∏nienia poziomu p∏ynnoÊci mi´dzynarodowej. W∏adze Funduszu dà˝y∏y do zwi´kszenia obcych i w∏asnych êróde∏ finansowania do realizacji tego celu. èród∏a te zwi´kszano poprzez tzw. regulacje udzia∏ów, kredyty zaciàgane bezpoÊrednio od paƒstw cz∏onkowskich lub od grup tych paƒstw. Mimo tych dzia∏aƒ nie uda∏o si´ dostatecznie zwi´kszyç p∏ynnoÊci mi´dzynarodowej. Fundusz nie jest bowiem mi´dzynarodowym bankiem centralnym. Jest jednak instytucjà, która mo˝e pomóc w sprawnym przeprowadzaniu rozliczeƒ mi´dzynarodowych z tytu∏u wymiany mi´dzynarodowej i w pewnym stopniu pomóc w rozwiàzywaniu trudnoÊci p∏atniczych, zw∏aszcza tych krajów, które znalaz∏y si´ w sytuacji kryzysowej. Uwagi w sprawie systemu z Kingston W Êwietle przeprowadzonych rozwa˝aƒ nasuwa si´ pytanie, jaki charakter ma system z Kingston. W systemie tym jednostki pieni´˝ne wszystkich paƒstw oparto na standardzie pieniàdza niewymienialnego na kruszec. Nie ma ju˝ jednego wspólnego miernika porównawczego walut. W tej sytuacji walor powszechnoÊci stosowania w rozliczeniach z zagranicà uzyska∏y waluty majàce wymienialnoÊç ca∏kowità, nale˝àce przy tym do kilku najsilniejszych politycznie i gospodarczo paƒstw. Istnieje tu swoboda wyboru systemu kursów. Charakterystyczne jest, ˝e cz´Êç krajów utrzymuje kursy p∏ynne. Mo˝na stwierdziç, ˝e uchwa∏y podj´te w Kingston niejako usankcjonowa∏y istniejàcy stan rzeczy. Przepisy dotyczàce wszystkich tych zmian wesz∏y w ˝ycie z dniem 1 kwietnia 1978 r. Powsta∏y wi´c formalne zr´by nowego mi´dzynarodowego systemu walutowego. Jego zasady przedstawia ramka. 58 IMF, Annual Report 1992, Waszyngton 1993, s. 54. 26 Polityka Pieni´˝na BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 Zasady systemu z Kingston 1. Brak wspólnej jednostki o zasi´gu mi´dzynarodowym. W rozliczeniach wykorzystuje si´ waluty swobodnie u˝ywane. 2. Istnieje zakaz ustalania parytetu z∏ota dla jednostek pieni´˝nych krajów nale˝àcych do MFW. 3. WartoÊç jednostek pieni´˝nych mo˝e byç ustalana w stosunku do: 1) SDR, 2) wybranej tzw. jednostki zbiorowej, majàcej inny „koszyk walut” ni˝ SDR lub 3) innej wybranej jednostki pieni´˝nej. 4. Istnieje swoboda wyboru systemu kursów. Jedynym obowiàzkiem jest zg∏oszenie stosowanych regu∏ kursowych w∏adzom Funduszu. MFW nadzoruje kursy w skali mi´dzynarodowej, mo˝e te˝ dokonywaç oceny polityki kursowej poszczególnych krajów. 5. MFW wprowadzi∏ standard tzw. bie˝àcej wymienialnoÊci walut. Jest to najpowszechniejszy standard wymienialnoÊci. Zgodnie z nim niedopuszczalne sà ograniczenia w zakresie bie˝àcych p∏atnoÊci mi´dzynarodowych. Jednostki pieni´˝ne danego kraju mogà byç wykorzystywane bez ograniczeƒ jako Êrodek p∏atniczy w rozliczeniach z tytu∏u obrotów bie˝àcych z zagranicà. MFW nadaje danej jednostce status wewn´trznej wymienialnoÊci po sprawdzeniu, czy zosta∏y spe∏nione warunki okreÊlone w art. VIII statutu Funduszu. W praktyce mi´dzynarodowej ukszta∏towa∏a si´ tak˝e wymienialnoÊç ca∏kowita. Waluty takie majà kraje, które nie stosujà ˝adnych ograniczeƒ dewizowych, i to zarówno w obrotach bie˝àcych, jak i kapita∏owych z zagranicà. 6. W sytuacji braku równowagi bilansu p∏atniczego mo˝liwe jest zaciàgni´cie kredytu w MFW. Kredyty sà udzielane na zakup wymienialnych walut obcych w celu regulowania p∏atnoÊci z tytu∏u wymiany z zagranic i na podtrzymanie s∏abnàcego kursu waluty danego kraju. èród∏o: opracowanie w∏asne. Charakterystyczne jest, ˝e w zmodyfikowanym systemie z Bretton Woods nie ma wspólnej jednostki pieni´˝nej o zasi´gu mi´dzynarodowym. Funkcji tej nie mo˝e pe∏niç SDR. Emisja tej jednostki jest bowiem zbyt ma∏a w stosunku do potrzeb59. Tworzy to warunki do jej zastàpienia przez waluty swobodnie u˝ywane. Âwiadczà o tym dane MFW. Wynika z nich, ˝e od 1997 r. corocznie ponad 80% Êwiatowych oficjalnych aktywów rezerwowych stanowià rezerwy utrzymywane w walutach obcych. W tym samym okresie ponad 85% tych rezerw utrzymuje si´ w walutach swobodnie u˝ywanych60. Dla porównania, w tym samym czasie udzia∏ SDR wraz z pozycjami rezerwowymi poszczególnych paƒstw w MFW wynosi corocznie mniej ni˝ 2% Êwiatowych oficjalnych aktywów rezerwowych. Brak wspólnych podstaw ustalania kursów walut zdezorganizowa∏ mi´dzynarodowy system kursowy61. Uznano, ˝e nie ma systemu kursów, który by∏by odpo59 G∏ówny wp∏yw na to zjawisko wywiera polityka Stanów Zjednoczonych, które nie chcà os∏abiç pozycji w∏asnej waluty, Kongres USA od 1997 r. nie ratyfikowa∏ czwartego rozszerzenia (fourth amendment) statutu MFW, na podstawie którego mia∏a byç przeprowadzona jednorazowa alokacja SDR w wysokoÊci 21,9 bln. Tak˝e propozycja Rady Wykonawczej MFW, by zwi´kszy alokacj´ SDR w latach 2002-2006, nie zyska∏a poparcia (P.B. Clark, J.J. Polak: International Liquidity and the Role of the SDR in the International Monetary System, IMF Staff Papers 2004, nr 1, s. 50). Bez ratyfikacji odpowiednich uchwa∏ przez Kongres USA jakiekolwiek zwi´kszenie alokacji SDR jest niemo˝liwe. Uchwa∏y te muszà byç bowiem ratyfikowane wi´kszoÊcià co najmniej 85% g∏osów krajów cz∏onkowskich, a USA dysponujà 17,1% g∏osów. (IMF, Annual Report 2003... op.cit., s. 143). 60 W 2002 r. udzia∏ dolara w Êwiatowych rezerwach walutowych wyniós∏ 64,8%, euro – 14,6%, jena – 4,5%, funta szterlinga – 4,4%. (IMF, Annual Report 2003 …, op.cit., s. 98-99). 61 Por. m.in.: R. Mundell: Reconsideration of the Twentieth Century. American Economic Review nr 3/2000, s. 338; J. Sneddon Little, G.P. Olivei: Rethinking the International; Monetary System, An Overview. W: Rethinking the International Monetary System. J. Sneddon Little, G.P. Olivei (ed.), Federal Reserve Bank of Boston Conference Series nr 43/1999, s. 7-8. wiedni dla wszystkich krajów i w ka˝dych warunkach62. Nie zrezygnowano jednak ostatecznie z prób uporzàdkowania kursów. W drugich uzupe∏nieniach do statutu przyj´to, ˝e MFW mo˝e wi´kszoÊcià 85% g∏osów wprowadziç dla wszystkich krajów cz∏onkowskich ogólne regu∏y kursowe. Charakterystyczne jest jednak, ˝e nawet wtedy poszczególne kraje b´dà mog∏y stosowaç inne, w∏asne regu∏y63. Wyraênie widaç, ˝e w dziedzinie kursów walutowych paƒstwom cz∏onkowskim pozostawiono wolny wybór. Fundusz dà˝y raczej do kontrolowania kursów w skali mi´dzynarodowej. Przyj´cie takiego rozwiàzania doprowadzi∏o jednak do du˝ej zmiennoÊci kursów walut. Szczególnà niestabilnoÊcià cechujà si´ kursy walut swobodnie u˝ywanych64. Zaburza to Êwiatowà struktur´ kursów i utrudnia prowadzenie wymiany mi´dzynarodowej. Pozostaje to w sprzecznoÊci z jednym z celów mi´dzynarodowego systemu walutowego, którym jest stabilizacja kursów walutowych. Jak si´ wydaje, w∏aÊnie z uwagi na to zjawisko w∏adze Funduszu uzna∏y ograniczenie wahaƒ kursów za najwa˝niejsze polityczne i ekonomiczne wyzwanie XXI wieku65. Aby przestrzeganie zasady sta∏oÊci kursów przez kraje cz∏onkowskie MFW by∏o mo˝liwe, muszà oni prowadziç zdyscyplinowanà polityk´ fiskalnà i pieni´˝nà. Konieczne jest te˝ dà˝enie do zapewnienia odpowied62 K. Yoshikawa: The Trends of the Reform of International Monetary System in the Globalized Financial World Market: From the Perspectives of Developing Countries. „Momento Economico” nr 116/2001, s. 13. 63 Articles of Agreement, art. IV, punkt 2, podpunkt c) i punkt 4, op.cit., s. 8, strona internetowa www.imf.org. 64 Wspó∏czeÊnie wszystkie waluty swobodnie u˝ywane majà kursy p∏ynne. 65 Por. m.in.: R.A. Mundell: After 40 Years, Towards a more stable monetary world. OECD Observer nr 235/2002, s. 10; K. Rogoff: Four Challenges for 40 Years. OECD Observer nr 235/2002, s. 18-19. BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 nich warunków gospodarczych. W przeciwnym wypadku cz´Êç krajów mo˝e byç zmuszona do odstàpienia od stabilizowania kursów swoich walut. Zjawisko to wystàpi∏o w sposób ostry po upadku systemu z Bretton Woods. Modyfikacje tego systemu doprowadzi∏y jedynie do opracowania zasad zapewniajàcych sprawne funkcjonowanie systemu rozliczeƒ mi´dzynarodowych. Brak jest natomiast wspólnych zasad ustanawiajàcych jednostk´ pieni´˝nà o mi´dzynarodowym zasi´gu oraz podstaw ustalania kursów walut przez poszczególne kraje. Sprawia to, ˝e system z Kingston nie pe∏ni funkcji mi´dzynarodowego systemu walutowego. Charakterystyczne jest, ˝e niedoskona∏oÊci systemu z Kingston dostrzegli byli i obecni pracownicy MFW. W pi´çdziesiàtà rocznic´ konferencji w Bretton Polityka Pieni´˝na 27 Woods utworzyli specjalnà komisj´. Jej zadaniem by∏o opracowanie raportu dotyczàcego przysz∏oÊci Funduszu. W raporcie tym cz∏onkowie komisji stwierdzili, ˝e konieczne jest ustanowienie nowego mi´dzynarodowego systemu walutowego opartego na formalnej koordynacji polityki gospodarczej i zarzàdzaniu kursami w skali Êwiatowej. Ich zdaniem, dla stworzenia takiego systemu niezb´dne jest w szczególnoÊci, by kraje wysoko rozwini´te prowadzi∏y zdyscyplinowanà polityk´ fiskalnà i pieni´˝nà. Autorzy raportu podkreÊlili, i˝ kraje te „muszà zaakceptowaç, ˝e krajowa polityka gospodarcza nie mo˝e byç d∏u˝ej formu∏owana w izolacji, bez uwzgl´dnienia potrzeb innych paƒstw”66. 66 S. Kane: The IMF at 50: Entering a New Era? IMF Survey nr 16/1994, s. 249-250. Bibliografia 1. Anniversary of First meeting Recalls Executive Board’s early Development. IMF Survey z dnia 3 maja 1976 r. 2. J. Boughton: Silent Revolution, The International Monetary Fund 1979-1989. IMF Waszyngton 2001. 3. M. Bordo: Is There a Good Case for a New Bretton Woods International Monetary System? „American Economic Review” nr 2/1995. 4. E. Chrabonszczewska, K. Kalicki: Teoria i polityka kursu walutowego. Warszawa 1996 Oficyna Wydawnicza SGH. 5. Chronology. IMF adapts and expands operations to meet member’s countries changing needs. IMF Survey Supplement nr 29/2000. 6. P.R. Clark, J.J. Polak: International Liquidity and the Role of the SDR in the International Monetary System. IMF Staff Papers nr 1/2004. 7. W.M. Corden: Economic Policy, Exchange Rates and the International System. Oxford 1994 Oxford University Press. 8. D.S. Cutler: Basket Valuation of SDR Takes Effect. IMF Survey z dnia 8 lipca 1974 r. 9. B. Eichengreen, N. Sussman: International Monetary System in the (Very) Long Run. IMF Working Papers nr 43/2000. 10. O. Emminger: The Exchange Rate as an Instrument of Policy. Economic Impact. A Quarterly Review of Economics nr 2/1980. 11. European Economic and Monetary Union and the IMF. IMF, Annual Report 1999, Waszyngton 2000. 12. First Outline of Reform. IMF Survey z dnia 8 paêdziernika 1973 r. 13. M. Friedman: Intrygujàcy pieniàdz. Z historii systemów monetarnych. ¸ódê 1994 Wydawnictwo ¸ódzkie. 14. From the End of the Bretton Woods System to the Jamaica Agreement. A Chronology of Key Events in Changing World Financial Agreements 1971-76. IMF Survey z dnia 1 marca 1976 r. 15. D. Gotz-Kozierkiewicz: WymienialnoÊç pieniàdza po II wojnie Êwiatowej. Warszawa 1990 PWN. 16. H.R. Heller: Money and the International Monetary System. Federal Reserve Bank of St. Louis Review nr 2/1989. 17. How the Main Developments Unfolded: Chronology of Key Events of 1966-71. IMF Survey z dnia 18 kwietnia 1977 r. 18. IMF, Annual Report 2003, Waszyngton 2004. 19. IMF, Selected Decisions of the International Monetary Fund and Selected Documents, Twenty-Seventh Issue. IMF, Waszyngton, 30 czerwca 2003, strona internetowa www. imf. org. 20. IMF, Annual Report 1992, Waszyngton 1993. 28 Polityka Pieni´˝na BANK I KREDYT m a rz e c 2 0 0 5 21. IMF, Selected Decisions of the International Monetary Fund and Selected Documents. Tenth Issue IMF, Washington DC, dnia 30 kwietnia 1983 r. 22. S. Kane: The IMF at 50: Entering a New Era? IMF Survey nr 16/1994. 23. Z. Knakiewicz: Teoretyczne pod∏o˝e systemów pieni´˝nych. Od monometalizmu i bimetalizmu do wspó∏czesnych systemów pieni´˝nych. W: Finanse, banki i ubezpieczenia w Polsce u progu XXI wieku. T. 2, BankowoÊç. Poznaƒ 2000 Akademia Ekonomiczna w Poznaniu. 24. Z. Knakiewicz: Komitet dwudziestu. W: Leksykon finansowo-bankowy. Warszawa 1992 PWE. 25. Z. Knakiewicz: Specjalne Prawa Ciàgnienia. W: Leksykon finansowo-bankowy. Warszawa 1992 PWE. 26. Z. Knakiewicz: Aktualne aspekty teorii pieniàdza G. F. Knappa. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” z. 2/1984. 27. Z. Knakiewicz: Powiàzania narodowych systemów pieni´˝nych z mi´dzynarodowym systemem z Kingston. W: Problemy pieni´˝no-kredytowe i walutowe. Praca pod red. J. Wolniaka, Poznaƒ 1981 Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu. 28. Z. Knakiewicz: Pieniàdz wewn´trzny a wymiana z zagranicà. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” z. 2/1971. 29. Z. Knakiewicz: Teorie pieniàdza niezale˝nego i ich zastosowanie. Poznaƒ 1981 Wydawnictwo AE w Poznaniu. 30. Z. Knakiewicz: Nowa mi´dzynarodowa jednostka walutowa „prawo specjalnego ciàgnienia” Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” nr 1/1971. 31. J. Kranz: Udzia∏y finansowe paƒstw cz∏onkowskich w Mi´dzynarodowym Funduszu Walutowym. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” z. 4/1979. 32. Managing Director’s Annual Address Reviews World Economy, Developments Toward Reform. IMF Survey z dnia 12 marca 1972 r. 33. R.A. Mundell: After 40 Years, Towards a more stable monetary world. OECD Observer nr 235/2002. 34. R.A. Mundell: Poverty, Growth and the International Monetary System. Asian and Pacific Forum on Poverty, Manila 2001 Asian Development Bank. 35. R.A. Mundell: Reconsideration of the Twentieth Century. American Economic Review nr 3/2000. 36. R.A. Mundell: The International Monetary System in 21st Century: Could Gold Make a Comeback? Wyk∏ad w St. Vincent College, Letrobe, Pennsylvania 1997. 37. S. Ràczkowski: Mi´dzynarodowe stosunki finansowe. Warszawa 1984 PWE. 38. K. Rogoff: Four Challenges for 40 Years. OECD Observer nr 235/2002. 39. J. Sneddon Little, G. P. Olivei: Rethinking the International; Monetary System, An Overview. W: Rethinking the International Monetary System. J. Sneddon Little, G.P. Olivei (ed.), Federal Reserve Bank of Boston Conference Series nr 43/1999. 40. Strona internetowa www.imf.org. 41. K. Yoshikawa: The Trends of the Reform of International Monetary System in the Globalized Financial World Market: From the Perspectives of Developing Countries. Momento Economico nr 116/2001.