V. PRZYPOWIEŚCI Dłuższe wypowiedzi Jezusa mają już formę

s. prof. Ewa Jezierska
Papieski Wydział Teologiczny
V. PRZYPOWIEŚCI
Dłuższe wypowiedzi Jezusa mają już formę dłuższą, są nazywane przypowieściami.
Metody interpretacji przypowieści
Do XIX wieku przypowieści interpretowano w sensie alegorycznym. Interpretacja alegoryczna jest wyjaśnianiem i przypisywaniem znaczenia każdemu wyrazowi tekstu. Przykładem wyjaśniającym tę metodę może być przypowieść o miłosiernym Samarytaninie
(Łk 10,25-37):
Łk 10,30-35
Orygenes
Augustyn
Luter
Pewien człowieka
Adam
Adam
Adam
Jerozolima
raj
Miasto niebieskie
Jerycho
świat
Nasza nieśmiertelność
Wpadł
Zbójcy
Upadek (Adama)
Siły nieprzyjacielskie
Obdarli go
nieposłuszeństwo
Z nieśmiertelności
Prawo
Namawiając do
grzechu
Zna Boga, lecz
grzeszy
Posłannictwo ST
zadali mu rany
zostawili
kapłan
Diabeł i jego aniołowie
Historia zbawienia
w ST
lewita
prorocy
Samarytanin
Chrystus
opatrzył rany
Oliwa
Bydle
ciało Pańskie
Chrystus
Chrystus
Powstrzymując
grzech
nadzieja
łaska
Wcielenie
on sam jako dar
ofiarny
63
Kościół
Gospoda
Kościół
Kościół
Interpretacja alegoryczna jest spuścizną kulturową świata hellenistycznego.
Komentatorzy greccy stosowali ją dla odnalezienia właściwego, głębokiego, duchowego sensu mitów greckich. Ta interpretacja przejęta została przez Filona Aleksandryjskiego (I w. n.e.), który zastosował ją do Biblii. Dla ludzi intelektu tamtego czasu
nie do pomyślenia było mówić o rękach, ramionach , sercu, wnętrznościach Boga.
Stąd uważano, że ręce i ramiona wyrażają potęgę Boga, serce i wnętrzności – Jego
mądrość i miłosierdzie.
W samych Ewangeliach znaleźć można interpretacje alegoryczną, która występuje np. w wyjaśnieniu przez Jezusa przypowieści o siewcy:
Przypowieść podana przez Mateusza (13,24-30 to tekst:
„Królestwo niebieskie podobne jest do człowieka, który nasiał dobre nasienie na swojej roli. Lecz gdy ludzie spali, przyszedł jego nieprzyjaciel, nasiał chwastu miedzy
pszenice i odszedł. A gdy zboże wyrosło i nie wypuściło kłosy, wtedy pojawił się i
chwast. Słudzy gospodarza przyszli i zapytali go: <Panie, czy nie posiałeś dobrego
nasienia na swej roli? Skąd więc wziął się na niej chwast?> Odpowiedział im: <Nieprzyjazny człowiek to sprawił>. Rzekli mu słudzy: <Chcesz więc, żebyśmy poszli i zebrali go?> A on im odrzekł: <Nie, byście zbierając chwast, nie wyrwali razem z nim i
pszenicy. Pozwólcie obojgu róść aż do żniwa; w czasie żniwa powiem żeńcom:
<Zbierzcie najpierw chwast i powiążcie go w snopki na spalenie; pszenicę zaś zwieźcie do mego spichlerza>”.
Wyjaśnienie przypowieści przez Jezusa na prośbę uczniów
„<Wyjaśnij nam przypowieść o chwaście>. On im odpowiedział:
37
Tym, który sieje dobre nasienie
jest
Syn Człowieczy
rolą
jest
świat
dobrym nasieniem
są
synowie królestwa
chwastem
są
synowie Złego
39
jest
diabeł
żniwami
jest
koniec świata
żeńcami
są
aniołowie
nieprzyjacielem, który posiał
64
(końcowe słowa Jezusa podane przez Mateusza;
40
Jak więc zbiera się chwast i spala ogniem, tak będzie przy końcu świata. 41Syn Człowieczy pośle aniołów swoich: ci zbiorą z Jego królestwa wszystkie zgorszenia i tych,
którzy dopuszczają się niesprawiedliwości, 42i wrzuca ich w piec rozpalony; tam będzie płac z i zgrzytanie zębów. 43Wtedy sprawiedliwi jaśnieć będą jak słońce w królestwie Ojca swego”.).
Podobnie przypowieść Markowa o siewcy (Mk 4,3-8), w wyjaśnieniu (Mk
414-20), stosuje alegoryczny sposób objaśniania: ziarno jest „Słowem”, każdy z czterech rodzajów terenów obrazuje inny rodzaj słuchaczy słowa, „ptaki”, które wyjadły
ziarno, to szatan, „słońce”, które wypaliło ziemię, to „prześladowania i ucisk”, a „ciernie” określają „ułudę bogactwa, troski światowe, różne żądze”.
Ciekawe, że św.Paweł nie wprowadza przypowieści w swoje nauczanie, jak to
czynią Ewangeliści, ale posługuje się alegorią. Występuje ona w liście do Efezjan
6,10-17, w interpretacji podanej w.ww.14-17.
„10Na koniec bądźcie mocni w Panu – siłą Jego potęgi. 11Przyobleczcie pełną zbroją
Bożą, byście mogli się ostać wobec podstępnych zakusów diabła. 12Nie toczymy bowiem walki przeciw krwi i ciału, lecz przeciw Zwierzchnościom, przeciw Władzom,
przeciw rządcom świata tych ciemności, przeciw duchowym pierwiastkom zła na wyżynach niebieskich. 13Dlatego przywdziejcie pełna zbroję Bożą, abyście się zdołali
przeciwstawić w dzień zły i ostać, zwalczywszy wszystko. 14Stańcie więc do walki mając:
prawdę
sprawiedliwość
a za buty
wiara
(trzymając zawsze ręku
za pas
za pancerz
zapał
głoszenia Ewangelii pokoju;
tarczą
tarczę wiary )
dzięki której zdołacie zgasić wszystkie rozżarzone pociski Złego),
zbawienie
hełmem
(weźcie też hełm zbawienia i miecz ducha:)
Słowo Boże
miecz ducha”.
65
Elementy alegorii występują też w liście św.Pawła do Rzymian w rozdziale XI,
gdzie Apostoł mówi o „odciętych gałęziach”, którymi są Żydzi, nie uznający Chrystusa, o „wszczepionych dziczkach” – poganach, o „korzeniu” drzewa jakim są patriarchowie i prorocy ST1.
Około. XIXw. rozwinęła się egzegeza historyczno-krytyczna przy badaniu
tekstów biblijnych, zwłaszcza przypowieści. Ta metoda badań
1)
koncentruje się na znaczeniu przypowieści w odniesieniu do jednego punktu przekazu, w relacji do wyjątkowej sytuacji przekazu,
2)
chce dotrzeć do oryginalnego tekstu przypowieści (pierwotnego),
takiego, jaki głosił Jezus i chce odnaleźć kontekst historyczny
przypowieści badanej,
3)
docenia tekst pierwotny, jego prostotę,
4)
jako „balast”, wypaczający tekst oryginalny, traktuje to, co pochodzi od Ewangelisty czy pierwotnego kościoła.
[przedstawiciele tego kierunku badań przypowieści: Adolf Liche, Charle Herold Dodd,
Joachim Jeremias]2.
Egzegeza współczesna tekstu biblijnego dąży do odczytania tego, co wydarzyło się podczas życia Jezusa, ale czyta to w świetle męki i zmartwychwstania, interesuje się sytuacją wspólnoty kościelnej, w której Ewangelie zostały zredagowane.
W badaniach tekstu biblijnego stosuje się współcześnie głównie metodę retoryczną
jako etap badań. Jest to studiowanie kompozycji tekstu, zbudowanego nie według retoryki grecko-rzymskiej, ale semickiej. Egzegeta bada jednostki literackie złożone z kilku perykop. Tekst biblijny ma bowiem strukturę złożoną. Obejmuje „razem” różne i
wiele fragmentów tekstu, złączonych, wewnętrznie połączonych, a zewnętrznie (pozornie) samodzielnych3.
1
R.Meynet, dz.cyt., 50-54.
R.Meynet, dz.cyt., 70-71.
3
R.Meynet, dz.cyt., 72-78.
2
66
Zrozumienie treści nauczania Jezusa ciągle jeszcze nastręcza trudności. Dlatego Sobór Watykański II zlecił badanie tekstów Pisma Świętego pod kątem gatunku
literackiego (zatem podsuwa metodę retoryczną badań).
--------------------------------------Przypomnijmy więc, co oznacza nazwa: „PRZYPOWIEŚĆ”.
jest to forma przekazu treści nauczania - jest to jeden z gatunków literackich.
Istotą przypowieści jest porównanie4 dwóch składników. Grecki termin przypowieści,
parabolē: „zestawienie obok siebie”, dobrze oddaje jej znaczenie. W czystej przypowieści (bez elementów innego gatunku) każda rzecz materialna pozostaje sobą (np.
ziarno gorczycy pozostaje samym sobą, ziarnem gorczycy, drachma pozostaje
drachmą). Przypowieść znana była w starożytności, ale oparta na logice myślenia Greków różniła się od przypowieści ewangelijnej, opartej na duchu semickim, wykształconej w kulturze semickiej. Forma zewnętrzna przypowieści greckiej i ewangelijnej
jest podobna, natomiast treść przekazywana różna. Na ukształtowanie się przypowieści Jezusowej wpłynęły hebrajskie paralele i także nauka rabinów5.
Przypowieść ewangelijna jest zestawieniem obok siebie dwóch składników
(co występuje w każdej przypowieści), z których pierwszy wzięty jest z życia codziennego, znanego rozmówcy, a drugi – nie jest dostępny zmysłom, leży w sferze
pojęciowej, niedostępnej poznaniu rozumowemu. Rzeczy konkretne, o których mówi
pierwszy składnik, pierwszy człon przypowieści, mają zilustrować prawdę duchową,
wyższego rzędu. Ten pierwszy człon trzeba poznać, aby zrozumieć myśl twórcy paraboli (potrzebne ku temu są wiadomości z historii, geografii, botaniki, dotyczące Palestyny). w tym członie mogą występować szczegóły drugorzędne, nie zawsze ważne
dla głównej myśli przypowieści (np. ptaki na gałęziach drzewa podkreślają jedynie
wielkość drzewa, same niczego nie oznaczają ).
Jaki był cel nauczania w przypowieściach?
4
„porównanie” jest zdaniem, w którym użyte zostały słowa: „jak, jako, niby, podobnie itp.”, np. „prorok jak
ogień”, „mężczyzna jak dąc”.
5
A.Jankowski, Królestwo Boże w przypowieściach, Wyd. Benedyktynów-Tyniec, Kraków1997, 11.
67
Są egzegeci, którzy uważają, że do nauczania w przypowieściach skłaniał Jezusa niski poziom umysłowy słuchających, którzy zdolni byli przyswoić sobie treść
obrazów; inni są zdania, że taki sposób nauczania był karą ze strony Pana Boga, karą
jego sprawiedliwości. Tymczasem stwierdzić trzeba, że (1) Jezus pouczał o Królestwie
Bożym, które jest już bliskie, nawet „już jest” obecne w Jego Osobie – temat był więc
trudny, (2) Jezus nauczał, stopniowo wyjaśniając tajemnice Królestwa , które Żydzi
rozumieli niewłaściwie, politycznie.
Zajmując się przypowieściami ewangelijnymi trzeba mieć na uwadze sposób i
czas redakcji Ewangelii. (1) w życiu i nauczaniu Jezusa, każda przypowieść wiązała
się z losami Jego nauczania (mniej lub bardziej), a nawet z Jego życiem,
(2) W życiu pierwotnego Kościoła, rozwijającego się i głoszącego
naukę Jezusa w różnych środowiskach, nauka ta nabierała nieco innego kolorytu. W
tekstach przypowieści można czasem zauważyć niezręczne przesunięcia akcentu przypowieści,
(3) U oddzielnie pracujących Ewangelistów da się zauważyć, że ta
sama przypowieść otrzymuje niekiedy inne ramy. Zależy to od idei teologicznej danego redaktora Ewangelii, od jego predylekcji. Oczywiście wszystko działo się pod natchnieniem Ducha Świętego, który miał przypominać uczniom, co Jezus nauczał.
(4) Badając daną przypowieść chodzi więc o odkrycie dążeń pierwotnego Kościoła (posługującego się Słowem Bożym), o wykrycie także idei przewodnich ewangelistów - redaktorów Ewangelii. Kościół bowiem i ewangeliści zgłębiali Słowo Pana jako „żywe i skuteczne”. Duch Święty przewodził tej pracy.
Można zauważyć, że podobnie i dzisiejszy człowiek, zgłębiający Słowo Pana, ma sobie stawiać ciągle pytanie: „Co to Słowo znaczy dla mnie?”.
- Stąd można mówić o różnych rodzajach przypowieści.
Współcześnie istnieje nie jeden podział przypowieści. Podajemy przytoczony
przez A.Jankowskiego w opracowaniu „Królestwo Boże w przypowieściach”6:
6
A.Jankowski, Królestwo Boże w przypowieściach, 17-18 podaje podział przypowieści religijnych uważanych
za szczególny gatunek literacki wg.M.Hermaniuka, La parabole evangelique, Bruges 1974.
68
1. Rozwinięte porównania: Ziarno gorczycy, Zaczyn chlebowy, Dziatwa na rynku,
Zasiew rosnący własna siła, Skarb ukryty w roli, Drogocenna perła.
2. Rozwinięte symbole: Zaginiona owca, Czujny gospodarz, Sługa wierny i niewierny, Zagubiona drachma.
3. Alegorie czyli rozwinięte metafory: Zasiew i różne jego wyniki, Chwast.
4. Przypowieści mieszana, porównania i metafory: Wielka uczta, Dziesięć panien,
Nielitościwy współsługa, Słudzy nagrodzeni za czujność, Robotnicy w winnicy,
Syn marnotrawny.
5. Opowiadania przypowieściowe: Nieurodzajne drzewo figowe, Niesprawiedliwy
sędzia, Natrętny przyjaciel, Obrotny rządca.
6. Przykłady przypowieściowe: Miłosierny samarytanin, Głupi bogacz, Bogacz i
ubogi Łazarz, Faryzeusz i celnik.
[ R.Murphy doszedł do wniosku, zajmując się Ewangelią Łukasza, że jest w niej 47
przypowieści. Jednakże tekstów, w których Łukasz używa słowa parabole jest 18 (natomiast u Marka 13, a u Mateusza 17 )7. Ilość przypowieści w Ewangeliach zależy od
tego, jak określi się badany tekst (jakim jest gatunkiem literackim) ].
7
R.Meynet, dz.cyt., 84.
69
RODZAJE PRZYPOWIEŚCI
1. PORÓWNANIA ROZWINIĘTE
Zasiew rosnący własną siła (Mk 4,26-29)
Niektórzy komentatorzy daję tej przypowieści tytuł „cierpliwy rolnik” czy
„zupełna pewność”. Przypowieść podana jest przez ewangelistę Marka, zaakcentowana jest w niej ukryta dynamika wzrastania – zasiew rośnie własna siła.
„Mówił dalej: z królestwem Bożym dziej się tak, jak gdyby ktoś nasienie
wrzucił w ziemię. Czy śpi, czy czuwa, we dnie i w nocy, nasienie kiełkuje i rośnie, sam
nie wie jak. Ziemia sama z siebie wydaje plon, najpierw źdźbło, potem kłos, a potem
pełne ziarno w kłosie. Gdy zaś plon dojrzeje, zaraz zapuszcza sierp, bo pora już na
żniwo”
W obrazie przypowieści mamy nagromadzenie szczegółów dotyczących kolejnych faz wzrostu ziarna: źdźbło, kłos, ziarno w kłosie. Siewca dokonał tylko pierwszej czynności mianowicie zasiewu, i nie orientuje się mianowicie tym, jak się to odbywa, że „ziemia sama z siebie” wpływa na ziarno, na pełny rozwój zasiewu az do
„stanu zboża”, które pozwala rozpocząć drugą czynność – żniwa.
Tekst nie wysuwa na plan pierwszy siewcy, nie podkreśla jego pracy, ani
cierpliwości w oczekiwaniu na plon, ale podkreśla moc życia, które powoli i skutecznie działa według swoich praw. Takie przedstawienie siewcy i siły ziarna leży na linii
zainteresowania człowieka Wschodu.
.Ostatnie zdanie: „gdy zaś plon dojrzeje, zapuszcza sierp…” posługuje się
słowami proroka Jola (Jl 4,13: „Zapuśćcie sierp, bo dojrzało żniwo”) i przypomina
obraz żniwa – sądu ostatecznego z Apokalipsy (Ap 14,15: „Wyszedł inny anioł ze
świątyni, wołając głosem donośnym do siedzącego na obłoku: <zapuść twój sierp i
żniwa dokonaj, bo przyszła już pora dokonania żniwa, bo dojrzało już żniwo na ziemi”)). Obraz eschatologiczny przypowieści jest spokojny (w porównaniu z obrazem z
przypowieści np. o chwaście – Mt 13,24-30. 46-43) i mówi tylko o pozytywnym plonie jako dziele Boga. Dziełem Bożym jest bowiem , w języku biblijnym, wzrost w
przyrodzie (Rdz 1,11: „rzekł: Niechaj ziemia wyda rośliny zielone: trawy dające nasiona, drzewa owocowe rodzące na ziemi według swego gatunku owoce , w których sa
70
nasiona>. I tak si stało”; 2,9), analogiczny wzrost życia duchowego (1 Kor 3,6n: „Ja
siałem, Apollos podlewał, lecz Bóg dał wzrost. Otóż nic nie znaczy ten, który sieje,
ani ten, który podlewa, tylko Ten, który daje wzrost – Bóg”) i dopełnienie czasów
(Ga,4,4: ”Gdy nadeszła pełnia czasu, zesłał Bóg Syna swego”; Ef 1,10: „[nam oznajmił tajemnicę…według swego postanowienia, które przedtem w Nim powziął] dla dokonania pełni czasów”).
Tekst markowy jest przypowieścią (mimo prób, by widzieć w niej alegorię).
Tertium comparationis tej przypowieści jest następujące: podobnie jak ziarno zasiane
w glebie (= palestyńskiej) samo rośnie, rozwija się i daje plon, który pozwala rozpocząć żniwa, tak królestwo Boże ma w sobie wewnętrzną siłę rozwoju, ma taką wewnętrzną siłę, że doprowadzić ona do wypełnienia eschatologicznego.
Pouczeniem jest prawda, a nie norma etyczna (chociaż wnioski moralne zachęcają do
cierpliwości, ufności w to, że sprawy Boże, chociaż dzieją się powoli, to jednak spełnia się).
Nadzieja nadejścia ostatnie fazy królestwa Bożego jest tak pewna jak opisany plon.
Trudno orzec, czy Jezus zastosowywał nauczanie przypowieści do dziejów
Izraela, czy Kościoła. Oba zastosowania są w zasadzie prawidłowe.
Można jeszcze zapytać o kontekst wypowiedzi Jezusa. Prawdopodobnym jest
przypuszczenie, że przypowieść Jezusa jest protestem wobec niecierpliwości zelotów,
którzy nie mogli pojąc, dlaczego Jezusa nie działa energiczniej, środkami politycznymi, czemu nie nawołuje do walki zbrojnej z Rzymianami. [Dlatego tez Jezusa często
usuwał się np. J 6,15, czy wprost zapewnił, że „królestwo Jego nie jest z tego świata”
(J 18,36)]8.
II. SYMBOLE ROZWINIĘTE
Zagubiona drachma (Łk 15,8-10)
Przypowieść jest wyłącznie Łukaszowi. NA pierwszym planie opowiadania jest
kobieta. Charakterystyczna jest subiektywna troska o odnalezienie zguby i wielka radość ze znalezienia jej.
8
A..Jankowski, Królestwo Boże w przypowieściach,37-39.
71
„Albo jeśli jakaś kobieta mając dziesięć drachm, zgubi jedną drachmę, czyż nie
zapala światła, nie wymiata domu i nie szuka starannie, aż ja znajdzie? A znalazłszy ją,
sprasza przyjaciółki i sąsiadki i mówi: <Cieszcie się ze mną, bo znalazłam drachmę,
która zgubiłam>. Tajk samo, powiadam wam, radość nastaje wśród aniołów Bożych z
powodu jednego grzesznika, który się nawraca”.
Scena rozgrywa opisana rozgrywa się w ubogim domku palestyńskim, bez
okien. Jedynym źródłem światła z zewnątrz są niskie drzwi. Podłogę stanowi skała.
Kobieta, o której mówi przypowieść, to uboga, skoro cały jej majątek w gotówce –
stanowi 10 drachm. (Drachma grecka, jeszcze wtedy kursująca, relikt okupacji Seleucydów, była odpowiednikiem rzymskiego denara. Była to zapłata za dzień racy niewykwalifikowanego robotnika – dniówka). Kobieta nie chowała swego skarbu do
skrzyni, której prawdopodobnie nie miała (a dodać trzeba, że ówczesne skrzynie nie
miały zamków). Kobieta zatem miała pieniądze przy sobie , w fałdach swojego zawoju
na głowie. Pieniążek mógł wypaść z zawoju. – Kobieta zaczyna szukać. Wobec słabego oświetlenia pomieszczenia, zapala świecę.i zaczyna wymiatać dom (przesuwając
gałęzie palmowe i oczekując metalicznego brzdęku potrąconej monety na podłodze.
Uradowana znalezieniem drachmy, zwołuje przyjaciółki i sąsiadki, by się radowac
(hałaśliwie, w „stylu” ludzi Wschodu).
Tę radość podejmuje Jezus w konkluzji przypowieści: „tak samo, powiadam wam, radość powstaje u aniołów Bożych z jednego grzesznika, który się nawraca” (w.10).
Określenie :”Aniołów Bożych”, to typowe dla ówczesnych Żydów określenie samego
oga, któremu nie należy przypisywać uczuć ludzkich.
III. PRZYPOWIEŚĆ MIESZANA (porównanie, metafora)
Dziesięć panien ( Mt 25,1-13 )
Przypowieść zanotowana tylko u Mateusza. Umieszczona została w ramach
wielkowtorkowej mowy eschatologicznej.
Wtedy podobne będzie królestwo niebieskie do dziesięciu panien, które wzięły
swoje lampy i wyszły na spotkanie pana młodego. Pięć z nich było nierozsądnych, a
pięć roztropnych. Nierozsądne wzięły lampy, ale nie wzięły ze soba oliwy. Roztropne
razem z lampami zabrały również oliwę w naczyniach. Gdy się pan młody opóźniał,
zmorzone snem wszystkie zasnęły. Lecz o północy rozległo się wołanie: Pan młody
idzie, wyjdźcie mu na spotkanie! Wtedy powstały wszystkie owe panny i opatrzyły swoje lampy. A nierozsądne rzekły do roztropnych: „Użyczcie nam swej oliwy, bo nasze
72
lampy gasną”. Odpowiedziały roztropne: „Mogłoby i nam, i wam nie wystarczyć. Idźcie raczej do sprzedających i kupcie sobie”. Gdy one szły kupić, nadszedł pan młody.
Te, które były gotowe, weszły z nim na ucztę weselną, i drzwi zamknięto. W końcu nadchodzą i pozostałe panny, prosząc: „Panie, panie, otwórz nam!” Czuwajcie więc, bo
nie znacie dnia ani godziny.
Co warto wiedzieć o zwyczajach żydowskich związanych z zaślubinami?
Małżeństwo zawierano w dwu etapach. Po ustaleniu wysokości sumy, jaka
miał otrzymać ojciec panny młodej od przyszłego zięcia, następował akt publicznoprawny: zaręczyny (erusin). Młodzi od tego momentu uchodzili już za oblubieńców,
choć nie mieszkali jeszcze razem. Właściwe wesele odbywało się mniej więcej po
upływie pół roku od zaręczyn i odbywało się podobnie do opisanego w ewangelii
sw.Jana wesela w Kanie Galilejskiej. Uczta odbywała się w domu pana młodego, dlatego trzeba było pannę młoda przeprowadzić z domu ojca. „Panny” z przypowieści to
orszak panny młodej, o którym się nie wspomina
w opowiadaniu. Druhny w domu
panny młodej miały czekać, aż zjawi się pan młody po swoją małżonkę.
Do dobrego tonu należały dwie sprawy: ze strony pana młodego – spóźnić się na spotkanie, by oczekiwanie było dłuższe i żywsze; ze strony druhen – wyjść na spotkanie
orszaku młodzieńców. Więcej szczegółów dotyczących uroczystości weselnej przypowieść nie podaje.
„Lampy” nie musiały być oliwnymi, małymi lampkami z terakoty (dawały nikłe światło), mogły to być również pochodnie (termin lampades może oznaczać także pochodnie), przy których oliwa miała tez zastosowanie.
Dawny przekład Wujkowy tej przypowieści miał nazwy: „panny mądre” i „panny głupie”. Wg ksiąg dydaktycznych ST „mądry”, to ten człowiek, który posłuszny jest Prawu Bożemu, „głupi – który idzie za własna, krótkowzroczna chęcią.
Dialog panien nie miał cech twardości czy ironii, lecz przedstawiał klopotliwą sytuację
i był ilustrację nieskutecznego w owej chwili poszukiwania środków do wyjścia z tej
sytuacji.
Dzisiejsza postać przypowieści zawiera metaforę: Oblubieniec do Chrystus
chwalebny podczas paruzji.
Pouczenie przypowieści jest następujące:
73
Podobnie jak z dziesięciu panien pięć roztropnych zostało dopuszczonych do
uczty weselnej – dzięki swemu przezornemu przygotowaniu – a pięć nierozsądnych
zostało wykluczonych z uczty, z powodu swego nieprzygotowania i spóźnienia się, tak
przyjście Chrystusa na sąd rozdzieli ostatecznie przygotowanych na tę chwilę od nieprzygotowanych, tych, którzy zaniedbali przygotowania z własnej winy. Godzina sądu
jest nieznana, ale nastąpi z pewnością.
Tertium comparationis przypowieści jest przezorna gotowość. Polega ona na konsekwentnym wypełnianiu słów Chrystusa. Ta gotowość jest w dyspozycji człowieka9.
9
A.Jankowski, Królestwo Boże w przypowieściach,169-175.
74
IV. OPOWIADANIE
(PRZYPOWIEŚCIOWE)
Nieurodzajne drzewo figowe ( Łk 13,1-9 )
Przypowieść podana tylko przez Łukasza, wypowiedziana została przez Jezusa
w okresie zacieśniającego się oporu wobec Jego posłannictwa mesjańskiego;
jesienią przedostatniego roku publicznego nauczania Jezusa lub na początku ostatniego. Musiało to być poza Jerozolimą, gdzie o masakrze dokonanej przez Piłata na Galilejczykach było na tyle głośno, że doniesiono o tym, Jezusowi. – W tekście słychać
groźbą kary za opór Izraela.
W s t ę p – (ww.1-5)
1
W tym samym czasie przyszli niektórzy i donieśli Mu o Galilejczykach,
których krew Piłat zmieszał z krwią ich ofiar. Jezus im odpowiedział:
„Czy myślicie, że ci Galilejczycy byli większymi grzesznikami
niż inni mieszkańcy Galilei, że to wycierpieli?
3
Bynajmniej, powiadam wam, lecz jeśli się nie nawrócicie,
wszyscy podobnie zginiecie. Albo myślicie, że owych osiemnastu,
na których zwaliła się wieża w Siloam
i zabiła ich, było większymi winowajcami
niż inni mieszkańcy Jerozolimy?
Bynajmniej, powiadam wam, lecz jeśli się nie nawrócicie,
wszyscy tak samo zginiecie.
- wspominając czyn Piłata10, zamordowanie Galilejczyków w świątyni jerozolimskiej, co było nie tylko morderstwem ale i świętokradztwem [ale śmierć taka wg
Żydów była karą Bożą – a tu połączona z pobożnością zabitych, stanowiła problem
(?) ], Jezus wspomina jeszcze inne nieszczęście – zawalenie się wieży w Siloam
(obronna wzgl. należąca do akweduktu Siloah) – wydarzenia nie stojącego w żadnym
związku z jakąś wyjątkowa winą.
Jezus stwierdza, że większymi winowajcami (czy grzesznikami) od pozostałych nie
byli poszkodowani. Ale wszystkim grozi ta sama kara, jeśli się nie opamiętają. Ocalenie jest tylko w nawróceniu – w metanoi – co podkreśla przypowieść.
ww. 6 – 9:
10
Tego faktu nie wspominają historycy, ale nie odbiega on od serii okrucieństw tego prokurator. Za masakrę
Samarytan na górze Garizim podczas ich pielgrzymki, Piłat został złożony z credu z 35r, po Chr. Por.
A.Jankowski, Królestwo Boże w przypowieściach, Niepokalanów 1992, 140.
75
6
I opowiedział im następującą przypowieść:
Pewien człowiek miał drzewo figowe w swojej winnicy;
przyszedł i szukał na nim owoców, ale nie znalazł.
Rzekł więc do ogrodnika:
<Oto już trzy lata, odkąd przy
chodzę i szukam owocu na tym drzewie figowym, a nie znajduję.
Wytnij je: po co jeszcze ziemie wyjaławia>.
Lecz on odpowiedział: <Panie, jeszcze na ten rok
je pozostaw; ja okopie je i obłożę nawozem; 9może wyda owoc.
A jeśli nie, w przyszłości możesz je wyciąć>.
.Winnica palestyńska to sad. Mógł w nim być i figowiec, na którym mogła
piąć się winorośl. To drzewo figowe nie było już młode. Po wymaganych przez Prawo
trzech latach odczekania (Kpł 19,23-25: „Kiedy wejdziecie do kraju i zasadzicie drzewa owocowe wszelkiego gatunku, będziecie uważać ich owoce za „nieobrzezane”.
Trzy lata pozostaną one „nieobrzezane”, nie będziecie ich jeść. W czwartym roku
wszystkie ich owoce będą poświecone jako dar uwielbienia dla Pana. W piątym roku
będziecie spożywać ich owoce, aby pomnożył się wasz dochód w nich”), by korzystać
z owoców – właściciel był zniecierpliwiony. Rozkaz jego brzmi twardo w zestawieniu
z prawem niszczenia drzew owocowych (Pwt 20,19: „Tylko drzewa znane ci jako nieowocowe zetniesz i zbudujesz sobie narzędzia oblężnicze przeciw miastu, które z tobą
toczy wojnę, aż je zdobędziesz”). Odpowiedź ogrodnika jest niecodzienna – takich
zabiegów około drzew nie stosowano; on postąpi inaczej, będzie cierpliwie czekał.
Słuchający Jezusa Izraelici mogli skojarzyć sobie drzewa owocowe (oliwka,
figowiec, winorośl) z metafora Izraela. (np. Iż 5,17 – pieść o winnicy; w.7: „Otóż winnicą Pana Zastępów jest dom Izraela, a ludzie z Judy szczepem Jego wybranym.
Oczekiwał On tam sprawiedliwości, a oto rozlew krwi, i prawowierniości, a oto krzyk
grozy”)
Nauka przypowieści: podobnie jak właściciel winnicy, zdecydowany na wycięcie bezowocowego drzewa, dzięki wstawiennictwu ogrodnika zgadza się na zwłokę,
tak Bóg grozi Izraelowi karę nieuchronnego odrzucenia, jeśli pozostanie głuchy na
glos Mesjasza i zgadza się na pewną zwłokę dla pamiętania (Ewangelie ukazują nam
76
wstawiennictwo Jezusa u Ojca – np. modlitwy nocne Jezusa). Metanowa jest dla
grzeszników, ale i dla tych, którzy chcą być przyjaciółmi Pana11.
V. PRZYKŁADY PRZYPOWIEŚCIOWE
Bogacz i ubogi Łazarz
Przypowieść ta jest wyłącznie Łukaszowi przypowieścią.
Odpowiada na pytanie o los bogacza po śmierci.
Łk 6,19-31: „Żył pewien człowiek bogaty, który ubierał się w purpurę i bisior
i w dzień ucztował wystawnie. U bramy jego pałacu leżał
żebrak pokryty wrzodami, imieniem Łazarz. Pragnął on nasycić się
odpadkami ze stołu bogacza: ale także psy przychodziły i lizały jego wrzody.
Umarł żebrak, Aniołowie zanieśli go na łono Abrahama. Umarł także bogacz
I został pogrzebany. Gdy cierpiąc męki w otchłani podniósł oczy, ujrzał z daleka Abrahama i Łazarza na jego łonie. I zawołał: „Ojcze Abrahamie, ulituj
się nade mną i przyślij mi Łazarza, aby koniec swego palca umoczył w wodzie
i ochłodził mój język, bo strasznie cierpię w tym płomieniu”. Lecz Abraham
odrzekł: „Wspomnij synu, że za życia otrzymałeś swoje dobra, a łazarzniedolę; teraz on tu doznaje pociechy, a ty męki cierpisz. A ponadto miedzy
nami a wami zionie ogromna przepaść, tak że nikt, choćby chciał, stąd do
was przejść nie może, ani stamtąd nie przedostanie się do nas”. Tamten rzekł:
„Proszę cię więc, ojcze, poślij go do domu mego ojca. Mam bowiem pięciu
braci; niech ich ostrzeże, żeby i oni nie przyszli na to miejsce męki”. Lecz
Abraham odparł: „Mają Mojżesza i Proroków niechże ich słuchają”. „Nie,
ojcze Abrahamie – odrzekł tamten – lecz gdyby kto z tamtych poszedł do nich,
to się nawrócą”. Odpowiedział mu: „Jeśli Mojżesza i Proroków nie słuchają,
to choćby kto z umarłych powstał, nie uwierzył”.
W przypowieści uderza „ton” starotestamentowy: jest odpłata za fakt ubóstwa
i bogactwa. Nie porusza się postawy moralnej obu postaci.
Podkreślone jest radykalne odwrócenie sytuacji sprzed śmierci i bezskuteczność nawrócenia po śmierci tych, którzy nie słuchają Prawa i Mojżesza.
Sytuacja podczas życia ziemskiego:
Bogacz – ma majątek, nie musi pracować, ubiera się luksusowo (w bisior –
najdelikatniejszy len egipski), świetnie się bawi. Bawi się codziennie. Egoista, pogrążony w doczesności.
11
A.Jankowski, Królestwo Boże w przypowieściach, Tyniec, Kraków 1997, 127-131.
77
Imię ubogiego „Łazarz”, po hebrajsku Eleazar, znaczy „Bóg jest pomocnikiem”. Mógł on rzeczywiście liczyć tylko na Boga. .(do niedawna, na Bliskim Wschodzie, ta grupa ludzi heroicznie znosiła swój los. Nie rozważano spraw związanych z
kwestia społeczną). Łazarz „leżał” zostawiany („rzucany”) każdego rana przy bramie .
Był to jakby jego „posterunek”. Łazarz był tak słaby, że nie odgarniał psów, które lizały jego wrzody. A odpadki, którymi chciał się nasycić, to kawałki chleba, w które wycierano palce na uczcie, i które rzucano pod stół.
Umarł bogacz i umarł łazarz.
Zmiana sytuacji po śmierci bogacza i Łazarza
Scena na tamtym świecie odpowiada ówczesnym poglądom teologicznym. W
szeolu (otchłani) wyróżnione są miejsca przebywania Patriarchów. „Łono Abrahama”
to miejsce szczęśliwego oczekiwania na zmartwychwstanie ciała. Określenie, że Łazarza siedział na łonie Abrahama oznacza, że Łazarz zajmował honorowe miejsce jak
miejsce przy uczcie.
Natomiast bogacz przebywa w dolnej części szeolu i cierpi w płomieniu gehenny. Bogacz powołuje się na praojcostwo Abrahama i prosi o czynienie ulgi w
cierpieniu. Odpowie Abrahama jest łagodna, stanowcza, wprawdzie uznaje fakt synostwa, jednak bez skutków wpływających na sytuację bogacza. Swoje dobra już bogacz
otrzymał za życia. Łazarz po śmierci otrzymał nagrodę za pokorne poddanie się minionej sytuacji w doczesności. Bóg, któremu ufał, stał się jego wspomożycielem.
Dalszy ciąg dialogu bogacza z Abrahamem dotyczy innej sprawy - interwencji w sprawie żyjących jeszcze braci bogacza, którzy naśladując styl życia bogacza,
pogrążeni są w doczesności. Grozi im za to przyjście na „miejsce męki”. Abraham.
odmawia posłania do braci zmartwychwstałego Łazarza motywując to tym, że wystarczyć im powinien posłuch dla Proroków i Mojżesza, co oznacza tu objawienie Starego
Testamentu.
Pierwszoplanową postacią tej przypowieści jest bogacz. Łazarz milczy cały
czas (od początku do końca).
Główny przedmiot nauczania to los sześciu braci. Można tu słyszeć słowa
przestrogi Pańskiej: „Nie możecie służyć Bogu i mamonie” albo też zauważać echo
Łukaszowej wersji błogosławieństw i biada (Łk 6,20n.24n):
78
„Błogosławieni jesteście wy, ubodzy,
albowiem do was należy królestwo Boże.
Błogosławieni wy, którzy teraz głodujecie,
albowiem będziecie nasyceni…
Natomiast biada wam, bogaczom,
bo odebraliście już teraz pociechę waszą.
Biada wam, którzy teraz jesteście syci,
albowiem głód cierpieć będziecie”.
Zastosowanie przypowieści:
podobnie, jak ów bogacz został wyłączony ostatecznie z królestwa Bożego w
jego fazie pozagrobowej, taki sam los spotka każdego, kto używa bogactwa egoistycznie, widząc w tym sens życia. Używanie takie niszczy w człowieku zmysł Boży. Następstwem procesu znieczulenia jest utrwalenie oddalenia od Boga na zawsze. – Cierpliwe znoszenie niedostatków przyniesie pełnię radości.
Ta przypowieść aktualna w czasach Jezusa, była także aktualna w imperium
rzymskim dla słuchaczy katechezy apostolskiej. Ma ona również zastosowanie i dzisiaj: Sobór Wat.II KDK 63 mówi: „Zbytek i nędza sąsiadują ze sobą”.
*************************
79
Określenia rodzajów literackich:
Alegoria – to figura stylistyczna o charakterze rozwiniętej metafory, obejmujaca
częśc lub cały utwór, zbudowana na zasadzie dwóch planów znaczeniowych – jednego w postaci obrazowej i konkretnej, drugiego zaś domyślnego o charakterze ogólnym.
(metafora – inaczej przenośnia, to figura, w której podmiotowi zostają przypisane
właściwości, jakie z natury mu nie przysługują np. „ja jestem brama owiec” – słowa Jezusa).
Porównanie – uwydatnia właściwości przedmiotu za pomocą dwóch członów połączonych spójnikami: jak, jako, niby, podobnie itp. („Eliasz, prorok jak ogień”)
(Encyklopedia Popularna, 1882: „porównanie – zestawienie zjawisk za pomocą spójników jak, niby jakby; np. porównanie homeryckie-rozbudowanie do rozmiarów samodzielnego obrazu).
Bajka – to opowiadanie zmyślone i nieprawdopodobne, w którym właściwości ludzi
zostają przypisane zwierzętom lub roślinom. Bajka ma swój sens dosłowny, zatem wyrazy,
przy pomocy których została skomponowana, należy rozumieć według według ich podstawowego znaczenia (w bajce np. lis jest lisem, kruk krukiem itp.). Jednakże opisane wydarzenie należy traktować jako fikcje literacką, w której bohaterowie są konwencjonalnymi znakami postaw i działań ludzkich.
Przypowieść – parabola, to rozbudowane porównanie (zbudowane z dwóch członów, z których pierwszy wzięty jest z życia codziennego, a drugi nie jest dostępny poznaniu
rozumowemu. Oba mają określić – w przypowieści ewangelijnej - prawdę duchowa, wyższego rzędu). Przypowieść jest opowiadaniem zmyślonym ale prawdopodobnym. Jest istotę (ideę)
wyraża tzw. tertium comparationis) , główna idea, która ma być zobrazowana.12
Przysłowie – mówi o jednej rzeczy, żeby wskazać na inną. Wyraża pewne ogólne
prawo, chociaż wynika z konkretnej sytuacji. Przysłowie zależy od kontekstu kulturowego, od
kontekstu przekazu ; tylko osoba inteligentna może uchwycić relacje miedzy przysłowiem i
sytuacją.
(Encyklopedia Popularna, 1982: Przysłowie – to zdanie utrwalone w ustnej tradycji,
ujmujące w obrazowo-alegorycznej formie sentencję, wskazówkę, przestrogę)..
Przykład (znak) – wyrażenie skierowane do pewnej grupy ludzi, do narodu. Bóg
daje przykład dla narodów ukazując wydarzenia z historii Izraela.
Proroctwo – wypowiedzi, wizje zapowiadające przyszłość Izraela.
(Encyklopedia Popularna, 1982: „Prorok – przywódca lub reformator rel., któremu
przypisuje się szczególne posłannictwo religijne, zdolność przepowiadania przyszlosci).
Nauczanie – w Biblii to: medytacje nad historią Izraela13.
Zagadka – zwięzły, iluzyjny lub metaforyczny opis rzeczy, którą należy rozpoznać
na podstawie podanych cech14.
12
Wstęp ogólny do Pisa Świetego, red. J.Szlaga, Poznań-Warszawa, 1989, 186-187.
R.Myonet, Język przypowieści biblijnych, przekład A.Wałęćki, Kraków 2005, 13-47.
14
Zagadka, w: Encyklopedia Popularna PWN, Warszawa 198215, ad loc.
13
80
81