miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania

1
2
3
4
© 2016 Copyright by Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych
Uniwersytetu Jagiellońskiego
Wszelkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być przedrukowywana, ani
w jakikolwiek inny sposób reprodukowana czy powielana mechanicznie, fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie, ani odczytywana w środkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.
Recenzje: dr hab. Andrzej Majer, prof. UŁ
dr hab. Marta Smagacz-Poziemska
Publikacja dofinansowana przez Wydział Studiów Międzynarodowych i Politycznych
Uniwersytetu Jagiellońskiego
Redakcja i korekta: Anna Zaremba
Redakcja techniczna: Dariusz Piskulak
Projekt okładki: Ewa Skrzypiec
ISBN 978-83-7688-404-2
KRAKÓW 2016
Wydanie I
Zakład Wydawniczy »NOMOS«
31-208 Kraków, ul. Kluczborska 25/3u; tel.: 12 626 19 21
e-mail: [email protected]; www.nomos.pl
5
SPIS TREŚCI
1. Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
2. Podstawowe założenia badawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
3. Struktura książki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Część I: Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania . . . . . . . . .
1. Długie trwanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Miasto i miejskość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Miejskość jako mit założycielski Zachodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Refleksyjność miasta. Miejskość jako dyskurs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Dialektyka miasta. Miasto jako dobro wspólne i przestrzeń wolności . . .
6. Antynomie nowoczesności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1. Miejskość versus nacjonalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.Przestrzeń miasta jako dyscyplina normalizująca . . . . . . . . . . . . . . .
6.3.Złe ulice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7. Miejskie odrodzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.1. Nowy (nieznany) porządek postwestfalski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.2. Miasta kreatywne czyli powrót do korzeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.3. Powrót miejsca i pochwała lokalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.4. Miasta pełne kultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.5. Ciemniejsza strona sukcesu. Gentryfikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
17
21
24
30
40
48
48
55
65
69
69
74
77
87
92
Część II: Polska na falach miejskich przypływów i odpływów . . . . . . . . 97
1. Przypływ. Polska w europejskiej sieci miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
2. Odpływ. Polska w stepie szerokim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
2.1 Odpływ kulturowy. Potęga tożsamości (sarmackiej) . . . . . . . . . . . . 106
2.2.Odpływ polityczny. Złota Wolność (tylko szlachecka) . . . . . . . . . . 125
2.3.Odpływ gospodarczy. Spichlerz Europy (kolonia Zachodu) . . . . . . 131
2.4.Kontrreformacja. Klerykalizacja miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
2.5.Oświecenie. Dryf ku miejskiej Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
6
Spis treści
Część III: Bezmiejska nowoczesność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Na peryferiach nowoczesności. Miasta kolonie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Obcość miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Narracje antymiejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Ruralizacja miast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
155
155
168
177
206
Część IV: Wynajdywanie miejskości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Metodologia badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wynajdywanie miejskości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3. Nowi mieszczanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1.Miejskie communitas. Nowe miejskie narracje . . . . . . . . . . . . . . . .
4. Imitacyjna modernizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.1.Przedmieście jako stan umysłu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.Obiecywana polityka mieszkaniowa i mieszkania pośrodku
niczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3.Miasta frontowe. Polska gentryfikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4.Kapitał polityczny białych słoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. Polskie ruchy miejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1.Ruchy miejskie: od oporu do projektu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2.Strukturalizacja magmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3.Dyskretny urok (nowo) mieszczańskiego aktywizmu . . . . . . . . . . .
5.4.Zielone sejsmografy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6. Tożsamość miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.1. Rekonstrukcja pamięci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2. Szczecin i Wrocław. Dwa miasta, dwa dyskursy . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.1. Liminalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.2. Mit początku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.3. Narracje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2.4. Symbolika przestrzeni miejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
225
225
231
239
246
253
253
259
266
273
277
277
282
286
292
299
299
308
310
316
322
333
Zamiast zakończenia. Miejskość (w Polsce) jak kot Schrödingera . . . . . . 337
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
Summary:
Invented urbanity: The Polish Urban Question from a Longue Durée
Perspective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
7
1.WSTĘP
Miejskość, obok chrześcijaństwa stanowi jeden z najważniejszych mechanizmów, dzięki któremu mógł dokonywać się proces europeizacji, rozumiany
jako uwspólnianie systemów wartości, postaw i znaczeń charakterystycznych dla cywilizacji europejskiej. W polskiej literaturze rola chrześcijaństwa
w tym procesie została już dobrze opisana i ma ugruntowaną pozycję. Rola
miejskości natomiast jest w rodzimej literaturze wyraźnie niedoceniana. Ma
to swoje uzasadnienie w specyfice polskiego systemu wartości, w ramach
którego cywilizacyjna rola miasta i miejskości nie była szczególnie eksponowana. Głównym celem książki jest wypełnienie tej luki i zwrócenie uwagi
na rolę, jaką miasto i miejskość odgrywało w kształtowaniu polskich wzorów
kulturowych i struktury społecznej.
Tam gdzie rozwijała się miejskość, postępowały też wartości europejskie,
gdy była ona wypychana z głównego nurtu, wraz z nią znikały też wspomniane wartości. Proces ten był szczególnie widoczny na europejskich peryferiach, które nieustannie musiały zmagać się z pytaniami o swoją pozycję
w Europie. Taki też jest przypadek Polski, gdzie rozwój miast i miejskości,
powiązany był ściśle z procesem europeizacji. Chrzest w 966 roku miał nie
tyle wymiar religijny, ile przede wszystkim cywilizacyjny. Przyjmując chrzest
w obrządku łacińskim, Polska została włączona do europejskiej sieci miast,
w czasie gdy Europa przeżywała swoje miejskie odrodzenie, dzięki czemu
mogła w pełni partycypować w najważniejszych procesach: politycznych,
ekonomicznych i społeczno-kulturowych, kształtujących ówczesną Europę.
Efektem tego był wspaniały rozkwit kraju, którego zwieńczeniem był złoty
wiek XVI. W tym samym czasie jednak uruchomione zostały procesy, które
stopniowo, aczkolwiek bardzo skutecznie, wypłukiwały miejskość z polskich
miast. Doprowadziły one do stopniowego upadku miast, a w konsekwencji
także upadku państwa sprawiając, że w epoce nowoczesności Polska popadła w zależności kolonialne. Od końca XX wieku Polska ponownie zaczęła
być włączana w polityczne, ekonomiczne i społeczno-kulturowe struktury
8
Wstęp
Zachodu, czego zwieńczeniem była akcesja do Unii Europejskiej w 2004
roku. Obecny „powrót do Europy” odbywa się w czasie, kiedy Europa także
przeżywa swoje kolejne miejskie odrodzenie.
Karta Lipska, jeden z najważniejszych dokumentów unijnych wyznaczających kierunki rozwoju miast europejskich w początkach XXI wieku, kończy się
zdaniem manifestem: „Europa potrzebuje silnych miast i regionów, w których
dobrze się żyje” (Karta Lipska 2004: 9). Zdanie to w pełni oddaje przemiany,
jakie dokonują się we współczesnej Europie: miasta stają się kołami zamachowymi rozwoju gospodarczego i społeczno-kulturowego, zyskując na atrakcyjności stają się dobrymi miejscami do życia. Do takiej właśnie miejskiej Europy,
po wielu wiekach pozostawania na jej peryferiach, powróciła Polska w 2004
roku. W tej Europie to nie słupki PKB gwarantują sukces miasta, ale siła jego
tożsamości, gdyż zgodnie z tym, co podkreślał Józef Rykwert, sukcesu miasta
nie można mierzyć kategoriami rozwoju gospodarczego i udziałem w rynkach
czy nawet umiejscowieniem w procesie globalizacji, zjawiskami naszych czasów, przed którymi nie ma ucieczki. Sukces ten zależy od wewnętrznej siły
tkanki miasta oraz jego dostępności dla sił społecznych, które kształtują życie
jego mieszkańców (Rykwert 2013: 26–27). Tradycyjnie Polacy o swoim kraju
mówili, że jest biedny, ale ma silną tożsamość. W przypadku polskich miast po
akcesji do UE można tę frazę odwrócić. Zostały one, głównie dzięki środkom
unijnym, nasycone, może nawet ponad miarę, kapitałem. Brakuje im jednak
wciąż tożsamości, rozumianej jako zdolność do mobilizowania własnych zasobów na rzecz realizowania dobra wspólnego. Aby taka tożsamość mogła się
kształtować, w pierwszej kolejności miasto musi jawić się jako dobro wspólne,
gdzie mieszkańcy stają się świadomymi obywatelami. Z tym jednak jest problem. Polski wzór kulturowy ukształtowany w procesie długiego trwania, na
bazie wartości szlacheckich i chłopskich, nie stwarzał większych podstaw dla
budowania tak rozumianej tożsamości. Co więcej, po transformacji systemowej
’89 roku, dał podatny grunt dla rozwoju ideologii neoliberalnej, w myśl której dość powszechnie miasto sprowadzane było jedynie do sumy prywatnych
własności. Nowa rzeczywistość, w jakiej znalazły się polskie miasta, stworzyła
dogodne warunki dla ich rozwoju i modernizacji kraju. Aby jednak uruchomić
ten potencjał modernizacyjny, konieczne jest przełamanie dotychczasowego
dyskursu i tworzenie nowych miejskich narracji, które pozwolą spojrzeć na
miasto jak na dobro wspólne. Temu właśnie procesowi – wynajdywania miejskości – poświęcona będzie prezentowana książka.
9
2. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA BADAWCZE
Perspektywa badawcza przyjęta w prezentowanej książce została tak zakreś­
lona, aby w sposób możliwie najpełniejszy wyjaśnić rolę, jaką odgrywa miasto i miejskość zarówno dla kształtowania się polskiego systemu wartości,
jak też struktury społecznej. Zarówno miasto, jak i miejskość to zjawiska
złożone i trudno zamknąć je w paradygmacie jednej tylko dyscypliny naukowej. Analiza taka powinna mieć zatem bardziej interdyscyplinarny charakter,
jaki postulowany jest we współczesnych studiach miejskich (Bridge, Watson
2002). Stanowi to niewątpliwie dużą zaletę – interdyscyplinarne podejście do
kwestii miejskich otwiera szerokie perspektywy poznawcze. Trzeba jednak
pamiętać, że niesie ono ze sobą także zagrożenia dla poprawności metodologicznej i spójności stawianych wniosków. Uściśleniu tej kwestii poświęcony będzie rozdział „Metodologia badań” rozpoczynający część IV, gdzie
prezentowane są wnioski na podstawie zabranego materiału empirycznego.
W swojej analizie poruszać się będę na pograniczu socjologii i antropologii
miasta, dyscyplin, które coraz bardziej przenikają się wzajemnie (Low 2005).
Uważam, że takie podejście, przy zachowaniu jednak rygoru metodologicznego, pozwoli na bardziej wnikliwą analizę badanej problematyki. Zastosowanie różnych kategorii analitycznych wymagać będzie przeprowadzenia
ich szczegółowej operacjonalizacji, co będzie miało miejsce w stosownych
rozdziałach. W przypadku jednak dwóch tytułowych kategorii – miejskości
i wynajdywania tradycji miejskich – wstępne doprecyzowanie ich znaczeń
konieczne jest już w tym miejscu.
Kategorię „miejskość”, na razie w szerokim znaczeniu, rozumieć będę
jako zbiór postaw i wartości charakterystycznych dla miejskiej cywilizacji
Zachodu, ukształtowany w procesie długiego trwania. Do tego zbioru zaliczam w szczególności: pluralizm, samorządność, obywatelskość, innowacyjność i refleksyjność. Te postawy i wartości mogły ukształtować się tylko
dzięki dialektycznej zależności miasta i cywilizacji Zachodu. Zakładając, że
miejskość jest procesem determinowanym długim trwaniem, przystępując
10
Podstawowe założenia badawcze
do jej analizy, w pierwszej kolejności konieczna będzie identyfikacja tych
grup, które odgrywają zasadniczą rolę w jej wytwarzaniu. Odwołując się do
Jana van Dijka, wyróżniać będę wiedzę kulturową i grupową, zgadzając się
z autorem, że to co na historycznym, międzykulturowym lub uniwersalnym
poziomie opisu i wyjaśnienia jest dla danej kultury uznawane za wiedzę kulturową, na wyższym poziomie okazać się może wiedzą grupową (van Dijk
2006: 375). Miejskość była cechą charakterystyczną jedynie dla pewnych
grup, przede wszystkim mieszczaństwa, stała się jednak jednym z kluczowych dyskursów kształtujących cywilizację Zachodu. Analizując dalej proces tworzenia się miejskości, w pierwszej kolejności będę identyfikował te
grupy, które w moim przekonaniu w sposób zasadniczy przyczyniły się do
kształtowania tak rozumianej miejskości. W przypadku Europy Zachodniej
została ona wypracowana i zdefiniowana w pierwszej kolejności przez samo
mieszczaństwo, dla którego stała się ważnym spoiwem ideologicznym wykorzystywanym do kształtowania tożsamości stanowej. Z czasem miejskość
stała się mitem legitymizującym nowoczesność (Castells 1982), z uwagi na
rolę, jaką w tej epoce odegrało zachodnie mieszczaństwo, które zdobyło
dominującą pozycję na polu ekonomicznym, politycznym i społeczno-kulturowym. Nowoczesny gmach wiedzy-władzy (Foucault 1998, 2002) został
stworzony przez naukowców i literatów wywodzących się przede wszystkim
z mieszczaństwa. Normalizujące dyscypliny naukowe epoki nowoczesności
uczyniły z miejskości jeden z kluczowych dyskursów świata Zachodu. Literatura natomiast dostarczyła atrakcyjnych miejskich narracji kształtujących
ramy odniesienia dla działających aktorów społecznych. Zachodnie mieszczaństwo dysponujące monopolem na tzw. przemoc symboliczną (Bourdieu
2005), było w stanie uczynić z miejskości dominujący wzór kulturowy, do
którego aspirowały inne warstwy społeczne. Szczegółową analizę tego procesu prowadzić będę w części pierwszej.
W przypadku Polski proces kształtowania się miejskości wyglądał odmiennie. Dla analizy polskiego kontekstu posługiwać się będę klasycznym
modelem dominacji wynikającej z relacji centrum–peryferie, przedstawionej
przez Steina Rokkana i Dereka Urwina (1983). Mimo że pierwotnie model
ten służył do analizy przestrzennej hierarchii centrum–peryferie, to uważam,
że pod wieloma względami, jest on użyteczny dla wyjaśniania roli miasta i miejskości w kształtowaniu zarówno polskiego systemu wartości, jak
i struktur społecznych. Zdaniem wspomnianych badaczy, relacja centrum–
peryferie przejawia się w trzech wymiarach: politycznym, ekonomicznym
Podstawowe założenia badawcze
11
i kulturowym. W każdym z tych wymiarów polskie mieszczaństwo zostało zepchnięte na głębokie peryferia. Dla niniejszych rozważań szczególnie
istotne jest to, że centralną pozycję zajęły te grupy, które można określić
mianem antymiejskich. W epoce przednowoczesnej była to szlachta (Bogucka, Samsonowicz 1986; Tazbir 1998), natomiast w epoce nowoczesności
inteligencja w znakomitej większości rekrutująca się ze spauperyzowanej
szlachty (Chałasiński 1997; Cywiński 1996). Szczegółową analizę procesu
kształtowania się relacji mieszczaństwo–szlachta i inteligencja w modelu
centrum–peryferie, prowadzić będę odpowiednio w części drugiej i trzeciej.
W początkach XXI wieku, skutkiem między innymi intensyfikacji procesów związanych z globalizacją i integracją europejską, ale także przeobrażeniami polskiej struktury społecznej i systemu wartości, relacje centrum–
peryferie ukształtowane w procesie długiego trwania zaczynają podlegać
istotnym zmianom. W efekcie, ważną rolę w tym modelu zaczynają odgrywać nowi aktorzy społeczni, dla których miejskość wiele znaczy w określaniu ich tożsamości społecznych i zbiorowych. Jako głównych aktorów tego
procesu identyfikuję przede wszystkim nowych mieszczan oraz aktywistów
skupionych w miejskich ruchach społecznych, którzy stymulują polski proces
odrodzenia miejskiego. W moim przekonaniu to właśnie te dwie kategorie
odgrywają kluczową rolę w tym procesie, z uwagi na posiadane zasoby symboliczne, pozwalające na kształtowanie nowych narracji miejskich. Jednak
skutkiem oddziaływania długotrwałych procesów prowadzących do niedorozwoju rodzimych miast i wypłukiwania z nich miejskości, polski model
odrodzenia miejskiego przybiera specyficzną formę. Na Zachodzie miejskość
miała ugruntowaną pozycję, kształtującą się w procesie długiego trwania,
w Polsce odrodzenie miejskie przypomina bardziej proces wynajdywania
miejskości. Terminu „wynajdywanie miejskości” używać będę w odniesienia
do klasycznej koncepcji wynajdywanej tradycji opisanej przez Erica Hobsbawma (2009). Autor używał tego pojęcia do analizy procesu kształtowania
tożsamości narodowych w epoce nowoczesności podkreślając, że tradycje te
nie są czystą fikcją, ale efektem podejmowania przez aktorów społecznych
różnych strategii interpretacyjnych, którzy wykorzystują dostępne zasoby
kulturowe do legitymizowania swoich tożsamości społecznych i zbiorowych.
Zakładam, że pod pewnymi względami, koncepcję tę można zastosować do
analizy kształtowania się miejskości w polskich miastach w początkach XXI
wieku. Każda zmiana społeczno-kulturowa, a taka niewątpliwie dzieje się
w polskich miastach, wymaga nowych narracji, które legitymizować będą
12
Podstawowe założenia badawcze
nowe tożsamości, zwłaszcza głównych aktorów tej zmiany, w tym przypadku
nowego mieszczaństwa i miejskich ruchów społecznych.
W perspektywie długiego trwania ukształtował się polski system wartości, w ramach którego zabrakło miejsca na miejskość. Norman Davies pisząc
o polskiej historii, zwracał uwagę, że wielkie miasta nigdy nie odgrywały
zbyt doniosłej roli w polskiej kulturze. Ich początki w epoce średniowiecza
wykazywały tak silne powiązania niemieckie, że przez długi czas historycy
uważali je wyłącznie za kolonizacyjne narośle wyrosłe w wiejskim ze swojej natury polskim krajobrazie. Krótkie okresy prosperity w wieku XVI i na
początku XVII minęły tak szybko, że pozostawiły po sobie tylko nieliczne
trwałe tradycje. Późniejszy zaś upadek miast był tak kompletny, że nie pozostało niemal nic, co mogłoby wzbudzić zainteresowanie współczesnych
(Davies 2010: 282). Natomiast zdaniem Grzegorza Węcławowicza ziemiańskość, rozwinięta w szczytowym okresie rozwoju w ideologię sarmatyzmu,
przyczyniła się do powstania odrębności cywilizacyjnej Polski na tle pozostałych krajów Europy. Zbiegło się to z osłabieniem – po okresie renesansu
związków kulturalnych z miastami Europy Zachodniej. W Polsce, począwszy
od XVI wieku, znaczenie miast pod względem prawnym malało. Szlachta,
która stała się wyrazicielem dążeń kulturalnych i politycznych całego państwa, uzyskała bezwzględną dominację nad miastami (Węcławowicz 2007:
168). W ten sposób utrwalił się obraz Polski jako kraju bezmiejskiego, z dominującą rolą szlachty i chłopów.
Polska jednak miała, i to całkiem chlubne tradycje miejskie, poczynając od tradycji średniowiecznych miast lokowanych na prawie niemieckim,
poprzez wspaniały rozkwitu miast w renesansie, na powojennej odbudowie
i modernizmie kończąc. Zostały one jednak niemal zupełnie wymazane ze
zbiorowej pamięci. Opowieść o Polsce została zdominowana przez narracje
kultury szlacheckiej z dodatkami folkloru chłopskiego. Jednym z głównych
wątków poruszanych w książce będzie analiza procesów, w ramach których
miasto i miejskości były wykluczane z polskiego sytemu wartości i dyskursu publicznego. Procesy zapoczątkowane setki lat temu do dziś wykazują
zadziwiającą trwałość.
Kategoria wynajdywanej miejskości ma swoje uzasadnienie także w tym,
że polskie miasta przez cały wiek XIX – istotny dla kształtowania się nowoczesnych tożsamości społecznych i zbiorowych – nie posiadały wspólnej
historii. Skutkiem rozbiorów rozwijały się w trzech różnych systemach politycznych, ekonomicznych i społeczno-kulturowych. Ponadto, konsekwencje
Podstawowe założenia badawcze
13
drugiej wojny światowej przyniosły głębokie zmiany w społeczno-kulturowej
tkance polskich miast, a w przypadku miast na ziemiach zachodnich i północnych, tkanka ta musiała być rekonstruowana od podstaw. Dlatego też, mimo
istotnej roli czynników ekonomicznych, polska wersja odrodzenia miejskiego
w dużej mierze warunkowana jest przywracaniem pamięci społecznej miast
oraz rekonstrukcją ich tożsamości. Procesy te, jak będę się starał pokazać
w części czwartej, w wielu przypadkach noszą znamiona wynajdywanej tradycji, w tym przypadku – wynajdywania miejskości.
14
3. STRUKTURA KSIĄŻKI
Książka została podzielona na cztery części, co ma swoje uzasadnienie
w przyjętej perspektywie badawczej. Pierwsza część zatytułowana: „Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania” poświęcona jest szczegółowemu omówieniu kluczowych dla niniejszej książki pojęć: miasta i miejskości. Prowadzona analiza ma na celu uchwycenie i wyjaśnienie procesów,
dzięki którym miejskość stawała się jednym z filarów cywilizacji Zachodu.
Na przestrzeni wieków cywilizacja Zachodu przechodziła zmienne koleje
losu, zmieniały się struktury polityczne, gospodarcze, społeczne i kulturowe.
Zawsze jednak pod powierzchnią tych zmian trwała miejskość, jako jedna
z tych struktur głębokich, które gwarantują trwanie cywilizacji. Miejskość
mogła rozwijać się tylko dzięki specyficznym właściwościom miasta. Tę
dialektyczną zależność staram się uchwycić na przestrzeni różnych epok:
antyku, średniowiecza, nowoczesności, na współczesnym ponowoczesnym
dyskursie miast kreatywnych kończąc.
Część druga zatytułowana „Polska na fali miejskich przypływów i odpływów” poświęcona jest analizie procesów kształtujących polską kwestię
miejską w epoce przednowoczesnej. W tej części, z jednej strony, analizowane są te procesy, które włączały Polskę w miejskie struktury Zachodu
(„przypływ”). Z drugiej strony natomiast te, które Polskę z tej sieci miast
wykluczały („odpływ”). W pierwszym przypadku, szczególną rolę przypisuję
lokacji miast na prawie niemiecki, która uczyniła z polskich miast świadome
podmioty polityczne. Efektem tego był rozkwit kultury i gospodarki miejskiej w renesansie, szczytowym okresie polskiego procesu umiastowienia
epoki przednowoczesnej. Dzięki tym procesom polskie miasta stawały się
węzłami, gdzie dokonywała się dyfuzja wartości i systemów znaczeń, które legły u podstaw miejskości: pluralizmu, obywatelskości, samorządności,
innowacyjności. W dalszej części („odpływ”), analizowane są te procesy, które powoli, acz konsekwentnie odcinały Polskę od europejskiej sieci
miast. Analiza prowadzona jest w odniesieniu do modelu dominacji w relacji
Struktura książki
15
centrum–peryferie. Skutkiem wielu procesów pozycję centralną w tym modelu, zarówno w wymiarze politycznym, ekonomicznym, jak i kulturowym
zajęła szlachta, spychająca rodzime mieszczaństwo na głębokie peryferia.
Kluczową rolę odegrała w tym przypadku kwestia tożsamości, rozumianej
jako zdolność do mobilizowania własnych zasobów w celu realizacji wspólnych celów. Szlachta, spajana ideologią sarmacką, stworzyła silną tożsamość
stanową, podczas gdy rodzime mieszczaństwo, z wielu powodów, nie było
w stanie stworzyć tak rozumianej tożsamości. Ideologia sarmacka stanowiąca
antytezę miejskości sprawiła, że wartości i postawy charakterystyczne dla
miejskości, znalazły się na marginesie polskiego systemu wartości.
Część trzecia zatytułowana „Bezmiejska nowoczesność” poświęcona jest analizie polskiej kwestii miejskiej w epoce nowoczesności. W tej
części główny akcent kładę na analizę skutków, jakie dla rozwoju polskich
miast i miejskości miał brak własnego państwa. Nowoczesność, pomimo
towarzyszących jej antynomii, charakteryzowała się największym w historii
Europy okresem rozwoju miast, a z europejskiego mieszczaństwa uczyniła
prawdziwego hegemona zarówno w wymiarze politycznym, ekonomiczny,
jak i społeczno-kulturowym. Polska, pozbawiona własnego państwa, nie
posiadała najważniejszego czynnika miastotwórczego, dającego grunt do
rozwoju rodzimego mieszczaństwa. Ziemie polskie traktowane przez zaborców jak kolonie, pozostawały (z pewnymi wyjątkami) na dalekich peryferiach najważniejszych procesów epoki. Specyficzny kontekst sprawił, że
w tym czasie też tworzył się silny stereotyp obcości miast i mieszczaństwa,
kształtowany jako resentyment wobec bardziej nowoczesnego mieszczańskiego Zachodu. Wartości i postawy charakterystyczne dla mieszczańskiego
Zachodu stały w sprzeczności z dominującym mesjanizmem i kształtującym
się etnicznym wzorem polskiej kultury narodowej. Kosmopolityzm miasta
i wielokulturowe mieszczaństwo nie mieściło się w dominujących narodowych narracjach. Skutki drugiej wojny światowej, która zniszczyła materialną i społeczno-kulturową tkankę polskich miast, zdeterminowały charakter
polskiej kwestii miejskiej w drugiej połowie dwudziestego wieku. Odbudowa
miast i opóźniona industrializacja, dokonująca się podług założeń ideologii
komunistycznej, przy jednoczesnym braku tradycyjnych wzorów miejskości,
przyczyniła się do zjawiska ruralizacji miast.
Część czwarta „Wynajdywanie miejskości” odnosi się do głównego wątku książki – specyfiki polskiego odrodzenia miejskiego. Wnioski stawiane
w tej części bazują w dużej mierze na materiale empirycznym pochodzącym
16
Struktura książki
z projektu badawczego „RECON Reconstituting Democracy in Europe”1.
Kluczową rolę w procesie wynajdywania miejskości przypisuję nowemu
polskiemu mieszczaństwu, rozumianemu jako drugie i trzecie pokolenie
powojennych migracji do miast, które wychowywało się w miastach z amputowaną pamięcią społeczną, i gdzie „socjologiczna próżnia” skutecznie
wyssała niemal cały kapitał społeczny. Nowi mieszczanie, jak każdy nowy
fenomen społeczny, poszukują narracji, które legitymizować będą ich tożsamość. Jednym z czynników spajających tę kategorię jest właśnie proces
wynajdywania miejskości. W praktyce proces ten toczy się różnymi torami.
Jednym z wątków, na który zwracam szczególną uwagę, jest kwestia „imitacyjnej modernizacji”, będąca konsekwencją silnie wrośniętych w polski
wzór kulturowy antymiejskich struktur. Z jednej strony, taka modernizacja
przyczyniła się do rozmywania potencjału modernizacyjnego, jakie niesie
w sobie nowe mieszczaństwo. Z drugiej strony natomiast, reakcją na taki
model modernizacji, jest mobilizacja społeczna w ramach miejskich ruchów
społecznych. Analizując proces formowania się polskich ruchów miejskich,
zwracam szczególną uwagę na proces ich ewolucji: od modelu oporu do modelu projektu, co sprawia, że ruchy miejskie stają się jednym z ważniejszych
aktorów społecznych kształtujących nowy dyskurs interpretacyjny, w ramach
którego mówi i myśli się o mieście we współczesnej Polsce.
Pełny opis projektu badawczego znajduje się w części IV w rozdziale 1. „Metodologia
badań”.
1 17
CZĘŚĆ I
MIASTO I MIEJSKOŚĆ
Z PERSPEKTYWY DŁUGIEGO TRWANIA
1. DŁUGIE TRWANIE
Zarówno miasto, jak i miejskość podlegają procesom charakterystycznym dla
długiego trwania. To jedne z tych głębokich struktur, które trwają pomimo
zmieniających się kontekstów politycznych, gospodarczych i społecznych.
Mimo że ukształtowały się w odległej przeszłości, w sposób zasadniczy
wpływają i determinują naszą rzeczywistość. Starając się zatem wytłumaczyć ten fenomen, należy analizować go z perspektywy długiego trwania.
Perspektywa długiego trwania wiąże się przede wszystkim z twórczością
francuskich historyków, takich jak między innymi: Lucien Febver, Marc
Bloch, Fernand Braudel czy Jacues le Goff, skupionych wokół szkoły „Annales”1. Istotny wkład w rozwój tej metody włożyli także polscy historycy,
zwłaszcza Witold Kula, Marian Małowist czy Jerzy Topolski. Zdaniem Jerzego Szackiego, upraszczając sprawę można wyróżnić sześć zasadniczych
zagadnień wyznaczających teorię społeczną szkoły „Annales”. Po pierwsze,
chodziło o zagadnienia wynikające z założenia wszechzwiązku badanych
przez nauki społeczne zjawisk i towarzyszącego mu przekonania, że rozumienie któregokolwiek z nich wymaga zbadania, w jaki sposób jest powiązane z innymi. Po drugie, w grę wchodziło zagadnienie przyczynowości
historycznej wynikającej z poglądu, że nieuprawnione jest przypisywanie
jakiejkolwiek jednej kategorii zjawisk roli zmiennej niezależnej (stąd m.in.
1 Szkoła swoją nazwę zawdzięcza założonemu w 1929 roku czasopismu Les Annales d’histoire économique et sociale, przekształconego po kilku zmianach tytułu, w ukazujący się od
1946 roku Annales. Économies, Sociétés, Civilisations (Szacki 2005: 729).
18
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
dystansowanie się od marksizmu jako determinizmu ekonomicznego). Po
trzecie, annaliści podjęli zagadnienie „psychologii historycznej”, kwestionując wyobrażenie natury ludzkiej jako wielkości stałej i niepodlegającej
w istocie żadnym zmianom oraz przeciwstawiając temu wyobrażeniu wizję
„człowieka w czasie”, którego sposoby myślenia i zachowania są związane
z całokształtem zmieniających się warunków, chociaż same z reguły zmieniają się najwolniej i najpóźniej. Po czwarte, przyjęli oni, że pod powierzchnią
wydarzeń historycznych kryć się muszą jakieś stosunkowo trwałe „struktury”, bez których poznania dzieje nieuchronnie jawić się będą jako chaos. Po
piąte, ważnym dla nich zagadnieniem było to, jakie są relacje między owymi
strukturami, bardziej zmiennymi koniunkturami, które badają na przykład
ekonomiści, i całkiem ulotnymi wydarzeniami, na których zwykła skupiać się
uwaga nie tylko tradycyjnej historiografii. Po szóste, dzięki zainteresowaniu
owymi trwałymi strukturami szkoła „Annales” wyjątkowo mocno postawiła
problem związku przeszłości ze współczesnością (Szacki 2005: 731–734).
Jednymi z ważniejszych struktur, które trwały pod powierzchnią wielkich
wydarzeń, były miasto i miejskość, które w sposób zasadniczy przyczyniły
się do uformowana charakteru cywilizacji Zachodu.
Perspektywa długiego trwania, z uwagi na swoją specyfikę, była głównie
domeną historyków, zyskała także pewien wpływ na socjologię. Socjolog i historyk Charles Tilly, twierdził wręcz, że socjologia uprawiana bez uwzględnienia perspektywy historycznej jest pusta jak dekoracja w Holly­wood (Tilly 2006: 1083). Przełomowe znaczenie dla socjologicznej analizy roli, jaką
odgrywa miejskość w procesie tworzenia demokratycznego społeczeństwa
obywatelskiego z perspektywy długiego trwania, miała praca Roberta Putmana Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych
Włoszech (1995). Autor, analizując kondycję społeczeństwa obywatelskiego
we Włoszech w latach 70. ubiegłego wieku, zwracał szczególną uwagę na
zróżnicowanie regionalne ukształtowane w procesie długiego trwania. Jego
zdaniem północne Włochy, dzięki specyfice miast handlowych, które od
wczesnego średniowiecza były włączane w sieci wymiany, stały się kolebką idei republikańskich i obywatelskich, które do dziś stanowią o specyfice
tych regionów. Południe natomiast, zdominowane przez feudalne zależności, wykształciło odmienne zwory kulturowe. Podziały ukształtowane setki
lat temu, po dziś dzień dzielą społeczeństwo włoskie. Prawowitą władzą na
Północy byli tylko delegowani przez społeczeństwo do publicznych urzędów,
odpowiedzialni przed tymi, którzy powierzali im swoje sprawy. Prawowita
Dlugie trwanie
19
władza na Południu była wyłącznie w rękach króla, który odpowiadał jedynie przed Bogiem. Na Północy feudalne więzy osobistej podległości zostały
osłabione, na Południu umocnione. Na Północy ludzie byli obywatelami, na
Południu poddanymi (Putman 1995: 198–199). Zależności te, z pewnymi
zastrzeżeniami, można odnieść do całej Europy. Ukształtowana w średniowieczu europejska sieć miast w dość istotny sposób przełożyła się na rozwój ekonomiczny, polityczny i kulturowy kontynentu. Zdaniem Jaquessa le
Goffa, jednym z najważniejszych aspektów wielkiego postępu, jaki dokonał
się na Zachodzie po roku tysięcznym, był rozwój miast. Osiągnął on punkt
szczytowy w XIII wieku (Le Goff 1996: 29). W kolejnych epokach rozwój
miast podlegały bardziej zmianom ilościowym. Według Leonarda Benevolo
rozwój nowych miast europejskich przypadał na krótki okres – od połowy
XII do połowy XIV wieku. Potem nie powstają już żadne miasta na kontynencie europejskim, jedynie na wschodnich i południowych krańcach
zakłada się jeszcze, już nie tak oryginalne, organizmy miejskie (Benevolo
1995: 84). Dlatego też, tak jak postulowali Paul M. Hohenberg i Lynn Hollens Lees w swojej książce The Making of Urban Europe 1000–1994, odpowiedź na wiele pytań dotyczących istoty współczesnych miast europejskich
leży w średniowieczu, a nie epoce nowoczesności i rewolucji przemysłowej
(Hohenberg, Lees 1995: 1).
Stosując perspektywę długiego trwania należy być świadomym, że doświadczenie Europy Zachodniej, gdzie społeczności lokalne rozwijały się
w relatywnie stabilnych warunkach, trudno przekładać na polski grunt. Polskie miasta w ciągu ostatnich kilku wieków doświadczały wyjątkowo burzliwej historii. Liczne wojny, które się przez nie przetaczały, niszczyły ich
tkankę materialną, mieszkańcy ginęli lub byli zmuszeni do opuszczenia
swoich miast. Zmiany granic wymuszały masowe migracje. Jednak mimo
całej tej niestabilności, dają się zauważyć istotne prawidłowości dotyczące
polskiej kwestii miejskiej kształtowanej w procesie długiego trwania. Analizując procesy średniowiecznej urbanizacji ziem polskich na przestrzeni XII
i XIII wieku, Bohdan Jałowiecki i Marek S. Szczepański zwracali uwagę, że
jeśli podzielić obszar Polski na trzy pasy wzdłuż południków i trzy wzdłuż
równoleżników, to okaże się, że w pasie południowym znajduje się ogółem
39% miast, które obecnie mają powyżej 10 tys. mieszkańców, ale już 49%
założonych do XIII wieku W pasie środkowym leży odpowiednio 31% i 23%
miast, natomiast w pasie północnym 30% i 29%. Jeszcze większe różnice
występują przy podziale Polski na pasy wzdłuż południków. I tak w pasie
20
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
zachodnim istnieje ogółem 42% miast, z których aż 68% powstało do XIII
wieku. W pasie środkowym usytułowanych jest również 42% miast i 31%
pochodzących z najstarszego okresu. I wreszcie we wschodnim leży jedynie
16% miast i zaledwie 2% ukształtowanych do XIII wieku. Tak więc w układzie geograficznym Polski jej względny poziom umiastowienia mierzony
liczbą miast nie zmienił się zbytnio od XIII wieku (Jałowiecki, Szczepański
2002: 70). Struktura polskiej urbanizacji wykazuje zadziwiającą trwałość
biorąc pod uwagę fakt, że opisywane tereny wielokrotnie zmieniały przynależność państwową, rozwijały się w różnych systemach politycznych, gospodarczych i społecznych. W przypadku analizy polskiej kwestii miejskiej,
to nie poziom urbanizacji jest tu jednak najważniejszy, ale pozycji miast
i miejskości w polskim systemie wartości. Od początków polskiej państwowości miasta włączane były w europejską sieć miast. Jednak skutkiem opisywanych dalej procesów były one stopniowo odcinane od europejskich sieci
wymiany, co z czasem prowadziło do upadku miast i wypłukiwania z nich
miejskości. Skutki tego były długofalowe, Maria Bogucka i Henryk Samsonowicz podkreślali, że niedorozwój miast i mieszczaństwa ciążył jeszcze
długo w epoce porozbiorowej, a nawet po odzyskaniu niepodległości, na sytuacji cywilizacyjnej polskich ziem; miał też swój udział w wytworzeniu się
szlacheckiego w przeważającej mierze charakteru polskiej kultury narodowej,
a także narodowej mentalności aż po wiek XX (Bogucka, Samsonowicz 1986:
587). Przystępując do analizy procesu wynajdywania miejskości, którą na
podstawie badań empirycznych i analizy źródeł zastanych prowadzić będę
w części IV, konieczne będzie zatem zrekonstruowanie kontekstu historycznego, odnoszącego się zarówno do czasów przednowoczesnych (od lokacji
miast na prawie niemieckim do rozbiorów), jak i epoki nowoczesności, której
koniec, w przypadku Polski, zbiegł się w czasie z procesem transformacji
systemowej na przełomie XX i XXI wieku. Odtworzenie i wyjaśnienie złożonych procesów, które przyczyniły się, z jednej strony, do niedorozwoju
miast i mieszczaństwa, z drugiej strony natomiast do deprecjonowania miejskości w polskim systemie wartości, konieczne będzie z uwagi na przyjętą
perspektywę badawczą. W pierwszej kolejności jednak nieodzowne będzie
doprecyzowanie znaczeń kluczowych terminów, jakimi posługuję się w tej
książce: miasta i miejskości.
21
2. MIASTO I MIEJSKOŚĆ
W świecie, który staje się coraz bardziej miejski, wydawać by się mogło, że
nie ma prostszej odpowiedzi na pytanie: czym jest miasto i miejskość? Kiedy
jednak staramy się dać taką odpowiedź, okazuje się, że sprawy mocno się
komplikują. Najtrudniej opisać jest coś, co traktowane jest jako oczywiste
i przyjmowane bezrefleksyjnie. W polskiej kulturze szlacheckiej koń był tak
oczywistym i nierozerwalnym jej składnikiem, że Benedykt Chmielowski,
autor pierwszej polskiej encyklopedii Nowe Ateny, po prostu nie podjął się
zdefiniowania konia i skwitował to krótkim, oczywistym zdaniem: „koń jaki
jest każdy widzi”. Dla współczesnych Europejczyków, którzy w swojej codzienności doświadczają już niemal wyłącznie świata miejskiego, miasto staje się takim właśnie metaforycznym koniem. Zdaniem Marka Krajewskiego:
[...] trudno nam dziś znaleźć cokolwiek, co by miastem nie było, co wymykałoby się
miastu jako społecznemu procesowi uspołecznienia. Współczesność charakteryzuje
się więc tym, że kłopotliwe jest wskazanie jakiegokolwiek aspektu naszego życia,
jego sfery, ale też obszaru geograficznego, który nie byłby chociażby infiltrowany
przez wytwory i produkty miasta, przez jego atmosferę i obowiązujące w nim zasady (Krajewski 2011: 114).
Miasto zatem, z pozoru, jawi się jako coś oczywistego, niewymagającego
głębszej refleksji. To jednak sprawia, że zarówno miasto, jaki i miejskość,
stają się kategoriami trudnymi do jednoznacznej operacjonalizacji. Andrzej
Majer podkreślał, że „mimo bogactwa wielu interpretacji jesteśmy często
w istocie bezradni, gdy chcemy uzyskać spójną w miarę gruntowną odpowiedź: czym jest miasto?” (Majer 2010: 117). Problem ten w dużej mierze
wynika z faktu, że, jak przekonywał Richard Sennett, „sposobów wyobrażania sobie czym jest miasto, jest prawdopodobnie tyle, ile miast” (Sennett
2009: 72). Bogactwo interpretacji powoduje także problem z określeniem
zakresu pojęcia miejskości, na co z kolei zwracał uwagę Manuel Castells,
który już ponad trzydzieści lat temu pisał:
22
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
[...] coraz szersze upowszechnianie się tematyki miejskiej należy w znacznej mierze
przypisywać brakowi precyzji w jej formułowaniu; dlatego często pod hasłem miejskość grupuje się całe zespoły problemów intuicyjnie odczuwanych, ale nie zrozumianych (Castells 1982: 79).
Poszukiwanie uniwersalnej definicji miasta i miejskości jest zajęciem co
najmniej trudnym, o ile w ogóle możliwym. W zależności od epoki, kontekstu
cywilizacyjnego i kulturowego, a także dyscypliny naukowej, zakres tego
co rozumiano pod pojęciem miasta i miejskości podlegał częstym zmianom.
Stanowi to istotny problem dla analiz prowadzonych z perspektywy długiego
trwania, gdyż, jak podkreślał Henryk Samsonowicz, z historycznego punktu widzenia nie można przeprowadzić ogólnej periodyzacji dziejów miasta,
bowiem różnie się one rozwijały w poszczególnych państwach i krajach
(Samsonowicz 2001: 19). Świadomy tych problemów, w swoich rozważaniach będę dążył nie tyle do wypracowania uniwersalnej definicji miasta
i miejskości, ile do uchwycenia kluczowych właściwości, dzięki którym obie
kategorie stały się jednymi z najważniejszych atrybutów cywilizacji Zachodu, zakładając przy tym, że odgrywają one szczególną rolę poznawczą na
peryferiach Europy, gdzie europejskość poddawana jest nieustannej refleksji.
Starając się określić kluczowe wartości charakterystyczne dla miasta
i miejskości, w pierwszej kolejności należy podkreślić, że miasto w cywilizacji Zachodu jest czymś daleko więcej, niż określonym sposobem zamieszkiwania charakteryzującym się specyficznym podziałem pracy. Miasto
i cywilizacja pozostają w dialektycznej zależność. Zdaniem Pawła Rybickiego przyjmuje się na ogół pewien związek między powstawaniem miast
i powstawaniem cywilizacji. Związek ten może być pojmowany dwojako.
Cywilizacja, przede wszystkim cywilizacja materialna, tworzy warunki do
budowy miejskich osiedli i tworzenia skupisk miejskiego typu. Jednakże
miasto wydaje się także warunkiem powstawania i rozwijania się cywilizacji. Wydaje się koniecznym ośrodkiem, w którym tworzą się dobra należące
do cywilizacji i dla niej właściwe (Rybicki 1972: 24). Miasto, jeśli można
użyć takiego określenia, jest mechanizmem cywilizacyjnym, warunkiem koniecznym do powstania i rozwoju cywilizacji. Miasta dały początek różnym
cywilizacjom, powstały i rozwijały się poza kontynentem europejskim na
długo zanim ukształtowała się Europa rozumiana jako przestrzeń społeczno-kulturowa. Mimo że miasto nie jest wynalazkiem europejskim, to właśnie
w przypadku cywilizacji Zachodu odegrało ono fundamentalną rolę, do tego
stopnia, że wielu teoretyków stawia znak równości pomiędzy miejskością
Miasto i miejskość
23
i europejskością (Bartlett 2003; Benevolo 1995; Hohenberg, Lees 1995;
Sennett 1996; Weber 2002). Stanisław Grzybowski pisał wręcz, że: „Cywilizacja Europy jest cywilizacją miast. Prawdziwe granice Europy są tam,
gdzie sięgają wpływy miejskiej kultury” (Grzybowski 2000: 5). Na podobne
zależności zwracał uwagę Leonardo Benevolo pisząc, że:
Miasta europejskie rodziły się wraz z Europą i w pewnym sensie sprzyjały też jej
narodzinom [...]. Historia miast europejskich i historia Europy często splata się ze
sobą (Benevolo 1995: 9).
Fundamentalne wartości europejskie: demokracja, podmiotowość, samorządność i innowacyjność, ukształtowały się i mogły być reprodukowane
tylko dzięki specyficznym własnościom miast europejskich.
Także w przypadku Polski miasto i miejskość stały się motorem procesu
europeizacji. Należy jednak pamiętać, że toczył się on się różnymi torami
i miał zmienną dynamikę. Norman Davies w swoich rozważaniach na temat
Europy przytacza koncepcję „pływowej teorii Europy”, opisaną przez Williama Henry’ego Parkera. W myśl tej teorii, granice kontynentu europejskiego
na zmianę cofają się i przesuwają do przodu, tak jak czynią to fale przypływu i odpływu (Davies 2000: 32–33). Co prawda koncepcja ta odnosiła się
do problemu europeizacji Rosji, jednak wydaje się być ciekawą metaforą
roli, jaką na europejskich peryferiach wypełniały miasta i miejskość. Patrząc
z perspektywy długiego trwania, Europa, czy może raczej to, co uznajemy
za pewien typ idealny europejskości, „rozlewała się” na swoje peryferia, po
czym po pewnym czasie z nich „odpływała”. Przypływami mórz i oceanów
rządzą cykle warunkowane fazami księżyca. W przypadku fal stymulujących
proces europeizacji, kluczową rolę odgrywały miasta i miejskość. Wraz z rozwojem miast i dominacją miejskości postępują też fundamentalne wartości
europejskie. Gdy słabły miasta, fala zwrotna wypłukiwała z nich miejskość,
a wraz z nią wartości europejskie. Peryferyjne położenie Polski sprawiało, że
w historii naszego kraju były okresy, kiedy wraz z postępującą miejskością
wlewała się też europejskość, jednak odpływy były częstsze i długotrwałe.
Na przestrzeni tysiąca lat Polska w różnym zakresie partycypowała w najważniejszych procesach rozwoju cywilizacji Zachodu, przy czym kluczowe
znaczenia dla tych relacji miała kondycja polskich miast.
24
3. MIEJSKOŚĆ JAKO MIT ZAŁOŻYCIELSKI ZACHODU
Miejskość można traktować jako jeden z mitów założycielskich cywilizacji
Zachodu. Mit, w najbardziej ogólnym znaczeniu, to tekst o zakodowanym
znaczeniu, przekazujący najistotniejsze wartości dla danej kultury (Lévi-Strauss 1970). Jest to bez wątpienia cenna właściwość. Mity i symbole dzięki
swojej wieloznaczności odgrywają istotą rolę w procesie tworzenia nowych
znaczeń i wzorów kulturowych, nadają kulturze dynamikę. Rewersem tego
jest jednak to, że otwartość semantyczna czyni z miejskości termin trudny
do jednoznacznej operacjonalizacji. Zwracał na to uwagę Majer pisząc, że:
[...] być może istoty miasta i miejskości nie można wyrazić bez odwołania się do
metafizyki, a ściślej do – emocji, stereotypów i mitów – choćby dlatego, że jest ono
zbyt amorficznym i heterogenicznym środowiskiem, aby można je było rzeczowo
i beznamiętnie ująć w formalne kategorie [...]. W wielu socjologicznych tekstach mających za przedmiot miasta, które powinny dbać o zachowanie chłodnego dystansu,
widoczna jest metafizyka, jaką miał na myśli Charles Jencks; idealizacje, mitologizacje, alegorie czy parafrazy obok wartościującego nacechowania (Majer 2010: 141).
Starając się dalej określić istotę miejskości, będę zwracał uwagę na to,
aby zachować postulowany chłodny socjologiczny dystans, mając jednak
świadomości, że istotne właściwości charakteryzujące tę kategorię, nie poddają się tak łatwo socjologicznej kategoryzacji.
Pojęcie miejskości trafiło na trwałe do socjologicznego słownika dzięki klasycznej pracy Louisa Wirtha Urbanism as a way of life. Zdaniem
amerykańskiego socjologa, miasto ze swoją „gęstością” stymuluje wzrost
kontaktów międzyludzkich, jednocześnie powiększając dystans społeczny,
co prowadzi między innymi do segregacji przestrzennej. Jednym ze skutków tego jest kształtowanie się miejskości jako specyficznego stylu życia,
cechującego się heterogenicznością społeczno-kulturową, ruchliwością
przestrzenną i społeczną, uczestnictwem w wielkiej ilości grup celowych,
przewagą kontaktów w obrębie grup wtórnych w porównaniu z kontaktami
Miejskość jako mit założycielski Zachodu
25
w obrębie grup pierwotnych, anonimowością, powierzchownym, wycinkowym i urzeczowionym charakterem stosunków społecznych, zanikiem
związków sąsiedzkich, rozpadem tradycyjnych wzorów kultury, tolerancyjnością i otwartością (Wirth 1938). Definicja Wirtha, mająca wszelkie cech
definicji realnej, stanowi dobry punkt wyjścia do dalszej operacjonalizacji.
Trzeba jednak podkreślić, że zarówno ta definicja, jak i wiele późniejszych
tworzonych na jej bazie, akcentuje przede wszystkim te cechy miejskości,
które kształtowane były przez miasta epoki nowoczesności. Miejskość nie
jest jednak wyłącznym atrybutem miasta nowoczesnego. Kształtowała się
w procesie długiego trwania. Jej korzeni należy szukać w greckich polis,
przetrwała mroki średniowiecza dzięki „wyspom wolności”, jakimi były
średniowieczne miasta w morzu feudalnych zależności. To właśnie w średniowieczu, zdaniem Le Goffa, po 1350 roku właściwa miastu ogłada zaczyna być nazywana miejskością, rozumianą jako „styl życia właściwy
światu miejskiemu” (Le Goff 1996: 31). Co więcej, prawdziwy renesans
miejskości obserwujemy wraz ze zmierzchem modernizmu. Od końca XX
wieku, kiedy zaczęto obwieszczać koniec epoki nowoczesności (Lyotard
1997; Bauman 1994, 2000), równolegle zaczęto pisać także o miejskim
odrodzeniu (Glaeser 2012; Majer 2014).
Miejskości nie można zatem wiązać tylko i wyłącznie ze zmianami społeczno-kulturowymi wywołanymi rewolucją przemysłową i przyspieszoną
urbanizacją. Wyjście poza ten dyskurs nie jest jednak sprawą prostą z uwagi
na fakt, że miejskość stała się mitem legitymizującym nowoczesność. Zwracał na to uwagę Castells pisząc, że:
[...] niemożliwość znalezienia empirycznego kryterium miejskości wiąże się z niejasnością teoretyczną. Ów brak precyzji jest koniecznością ideologiczną służącą nawiązaniu, przez organizację materialną, do mitu nowoczesności (Castells 1982: 32–33).
Kastylijski socjolog dodawał w innym miejscu, że:
[...] miejskość oznacza szczególną formę zajmowania przestrzeni przez ludzi, a mianowicie aglomerację powstałą w wyniku silnej koncentracji i stosunkowo dużej
gęstości zaludnienia, czemu towarzyszy większe zróżnicowanie funkcjonalne i społeczne (Castells 1982: 24).
W definicji tej na pierwszy plan wysuwa się stwierdzenie o szczególnej
formie zajmowania przestrzeni przez ludzi i wypływających z tego konsekwencjach. W pewnym uproszczeniu można przyjąć, że istnieją tylko dwa
26
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
sposoby zajmowania i organizowania przestrzeni przez ludzi: miejski lub
wiejski. Podział ten jest jednym z najtrwalszych w dziejach ludzkości. Już
w pierwszych tekstach pisanych, zdaniem Benevolo, widać wyraźnie jak
[...] mit zamienia się w historię (gdy królestwo niebieskie zeszło na ziemię, rozkwitło
w Eridu, czytamy w jednym z najstarszych sumeryjskich inskrypcji z końca trzeciego tysiąclecia); od tamtej pory miasto przeciwstawiano wsi, dzieląc świat na dwie
odmienne części, co na długo zaważyło na życiu umysłowym i społecznym (Benevolo 1995: 16).
Rybicki z kolei podkreślał, że podział społeczności terytorialnej na wieś–
miasto wyłonił dwa rodzaje zbiorowości lokalnych, które różniły się pod
wszystkimi niemal względami. Różniły je i dzieliły rodzaje zabudowy, liczebność ludności, gęstość jej skupienia, skład społeczny i układ społecznych
stosunków. Ale dychotomia wieś–miasto nie przybierała jednakowej postaci
na różnych obszarach i w różnych okresach czasu (Rybicki 1972: 26). Mimo
że dychotomia ta przybierała różną postać w zależności od epoki i kontekstu kulturowego, to stała się ona jedną z najtrwalszych struktur, zwłaszcza
w cywilizacji Zachodu. Dychotomia ta swoją siłę zawdzięcza strukturze binarnych opozycji, która zdaniem Claude’a Lévi-Straussa jest immanentną
cechą umysłu ludzkiego (Lévi-Strauss 1970). Tak jak sacrum istnieje tylko
dzięki profanum, tak miejskość istnieje dzięki swojej antytezie – wiejskości.
W przypadku cywilizacji Zachodu w dychotomię tę wpisane są silne relacje
w sferze władzy. Relacje te ukształtowały się w „embrionalnej” fazie kształtowania się cywilizacji Zachodu – w antycznej Grecji. Zdaniem Sennetta,
znaczenie terminów „miejski” i „wiejski” (po grecku asteios i agrikos) można
również tłumaczyć jako „błyskotliwy” i „prostacki” (Sennett 1996: 29). Na
podobną zależność zwraca uwagę Marcin Czerwiński pisząc, że:
W grece i w łacinie wiele wskazuje na to, że miasto i cywilizację łączono znakiem
równania. Arystotelesowa definicja człowieka, owo sławne zoon politikon, kryje
jakże znamienną dwuznaczność. Zwrot ten przekładamy najczęściej jako zwierzę
polityczne, jednakże differentia specifica wyróżniająca człowieka z grupy zwierząt
wyprowadzona jest tu od polis, od nazwy miasta-państwa, jakoby w oczach Greków
było ono właściwą formą bytowania istot rozumnych. Łacińskie civitas – miasto, to
słowo, które samo pochodzi od civis, co oznacza obywatela. Inna pochodzi od słowa
civis – civilis, wśród różnych znaczeń wyrażają także to, co oddajemy po polsku jako
ogładzony, grzeczny, a nawet ludzki. Krok już tylko od tego do cywilizacja, słowa
utworzonego później (Czerwiński 1975: 190–191).
Miejskość jako mit założycielski Zachodu
27
Granice rozdzielające świat miejski od wiejskiego były silnie podkreślane od zarania dziejów miast. Najczęściej miały one charakter symboliczny
i odgrywały na tyle istotną rolę, że niektórzy badacze skłaniają się nawet do
twierdzeń, że o powstawaniu konkretnych miast, niejednokrotnie ważniejszą
rolę odgrywały czynniki związane z symboliką i mitologią, niż te pragmatyczne, wynikające z ich położenia (Toporow 2010). W kontekście europejskim
symbolem miejskości stawały się mury miejskie, które: „otaczają miasto,
zamykają je i oddzielają od pozostałego, w wiejskich zbiorowościach zorganizowanego świata” (Rybicki 1972: 27). Średniowieczne miasto zachodnie
opasane murami stanowiło odrębny świat, od tego jaki rozpościerał się poza
jego murami. Rozgraniczał świat wolności od świata feudalnych zależności.
Braudel pisał wręcz, że:
Mur – powiada niemieckie przysłowie – dzieli mieszczucha od wieśniaka. Miasto
jest światem samym w sobie, chronionym przywilejami (miejskie powietrze czyni
wolnym), światem agresywnym, upartym twórcą nieekwiwalentnej wymiany (Braudel 1992a: 77).
Także w Polsce włączonej do miejskiej Europy, od XIII wieku lokowane
miasta były opasywane murami, które, zdaniem Samsonowicza, stanowiły
zresztą nie tylko zabezpieczenie od najazdu, ale także symbol siły, samodzielności, odrębności w stosunkach wewnętrznych kraju. Niekiedy nie chroniono
murem granic. Zawsze jednak były one ściśle oznaczane kopcami, wałami,
czasem palisadą, wyznaczającą przestrzeń miasta (Samsonowicz 2001: 45).
Dychotomia miejskość – wiejskość została ugruntowana na przełomie
XIX i XX wieku, w szczytowym okresie nowoczesności. Szczególną rolę
odegrała tutaj socjologia, która jako nowa dyscyplina naukowa, zajmowała
się przede wszystkim wyjaśnianiem istoty społeczeństwa nowoczesnego,
zwracając przy tym szczególną uwagę na społeczne skutki rewolucji przemysłowej i masowej urbanizacji. W tym duchu ogłaszane były teorie mające
opisywać zasadnicze różnice pomiędzy społeczeństwami tradycyjnymi a nowoczesnymi, podlegającymi gwałtownej transformacji w efekcie rewolucji
przemysłowej i urbanizacji. Jedną z najbardziej znanych tego typu koncepcji
przedstawił Ferdynand Töennies. Zdaniem niemieckiego socjologa istnieją
dwa przeciwstawne typy organizacji społecznej: Gemeinschaft (wspólnota)
i Gesellschaft (społeczeństwo). Gemeinschaft jest charakterystyczne dla tradycyjnych społeczeństw: rodowych, plemiennych, żyjących w ramach silnych
wspólnot terytorialnych, których cechą charakterystyczną była zgodność
28
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
przekonań i wartości, silna integracja wewnętrzna. Natomiast Gesellschaft to
odpowiednik wielkiego miasta doby nowoczesności, gdzie stosunki między­
ludzkie mają charakter instrumentalny, bezosobowy, dominują transakcje
handlowe niosące egoizm i cynizm (Töennies 1988). Pojęcia wprowadzone
przez Töenniesa w istotny sposób wpłynęły na socjologiczne analizy miast
epoki nowoczesności, czego przykładem jeden z najbardziej znanych esejów
socjologicznych początków dwudziestego wieku Mentalność mieszkańców
wielkich miast Georga Simmla. Mieszkaniec wielkiego miasta to, zgodnie
z charakterystyką Simmla, osobnik, u którego czynniki intelektualne przeważają nad emocjonalnymi. Człowiek wielkomiejski jest „zblazowany”, gdyż
narażony jest na zbyt dużo podniet, które w efekcie prowadzą do obojętności
i znużenia. Skutkiem tego jest samotność i opuszczenie, będące odwrotną
stroną wielkomiejskiej wolności, gdyż dopiero fizyczna bliskość wielkomiejskiego tłumu uwydatnia dystans duchowy (Simmel 2006). W podobny nurt
wpisywała się koncepcja kontinuum folk-urban Roberta Redfileda, w ramach
której autor, na podstawie badań porównawczych różnych form osadnictwa,
analizował kontrast pomiędzy ludowością a miastem oraz wpływem miasta
na zmiany w tym co ludowe (por. Hannerz 2006a: 73–81).
Miejskość jest jednak zjawiskiem dużo bardziej złożonym, i aby poszukiwać jej istoty, należy wyjść poza dyskurs modernistyczny. W przypadku miast
średniowiecznych, których specyficzne właściwości pozwalały na rozwój
i trwanie miejskości, symboliczne granice pomiędzy miastem a wsią składały
się z innych komponentów niż te akcentowane w epoce nowoczesności. Samsonowicz podkreślał, że u genezy miasta średniowiecznego legł społeczny
podział pracy. Ale wychodząc od tego ogólnego stwierdzenia należy dostrzec
różnorodność czynników kształtujących formy życia miejskiego – dodając
jednocześnie – że granica pomiędzy wsią a miastem nie zawsze była ostra.
W małych i średnich miastach mieszkali rolnicy, niekiedy wielkie osady
rzemieślnicze i handlowe nie posiadały prawa miejskiego (Samsonowicz
2001: 17). Trzeba też pamiętać, że granice pomiędzy miastem a wsią miały
charakter kontekstowy, podlegały zmianie, w zależności od epoki i położenia
geograficznego, na co zwracał uwagę Bartlett pisząc, że poziom zaludnienia i złożoność gospodarki, która kwalifikowałaby daną osadę jako miasto
w XIII wieku, nie muszą świadczyć o jej miejskim charakterze w wieku XIX.
Osady o rozmiarach i strukturze wielu średniowiecznych miast dzisiaj traktowane byłyby jak wsie. Zastrzeżenie to jest prawdziwe również wtedy,
gdy rozważamy wariant geograficzny zamiast chronologicznego. Być może
Miejskość jako mit założycielski Zachodu
29
trzynastowieczne miasto walijskie przeniesione za jego zgodą lub wbrew do
Lombardii, przestałoby w oczach swoich nowych sąsiadów zasługiwać na
swe miano (Bartlett 2003: 254). Problemem w wyznaczeniu obiektywnych
granic pomiędzy miejskością a wiejskością jest też sama terminologia, która
nie rozróżnia bytów pomiędzy miastem a wsią. Często mianem miasta określa
się takie przestrzenie, które w sensie społeczno-kulturowym miastem nie są.
Zdaniem Majera dotyczy to większości krajów europejskich, które nie mają
oficjalnego rozróżnienia miast dużych i małych. Do wyjątków można zaliczyć kraje anglosaski, gdzie istnieje różnorodny i wielostopniowy podział
na jednostki o różnym statusie formalno-prawnym: od dużych miast (cities),
poprzez miasta mniejsze (towns), do najmniejszych jednostek osadniczych
o cechach miejskich, nazywanych boroughs w Wielkiej Brytanii lub township
albo municipalities w Stanach Zjednoczonych (Majer 2010: 119). Proste rozróżnienie pomiędzy dwoma różnymi formami osadnictwa, aczkolwiek silnie
ugruntowane, nie przybliża jeszcze do pełnego wyjaśnienia istoty miejskości.
30
4. REFLEKSYJNOŚĆ MIASTA. MIEJSKOŚĆ JAKO DYSKURS
Istoty miejskości należy poszukiwać zatem nie tylko w prostej dychotomii: miejskość–wiejskość. W celu uchwycenie fenomenu miasta i miejskości w cywilizacji Zachodu, pomocne wydają się dwie kategorie: dyskursu
i refleksyjności. Słowo „dyskurs”, jak zauważył Jerzy Szacki, zrobiło we
współczesnej humanistyce oszałamiającą karierę i coraz trudniej o pewność,
czy w ogóle jeszcze cokolwiek znaczy, używa się go bowiem na wiele różnych sposobów, a całkiem nierzadko po prostu jako „uczonego” określenia
dowolnej dłuższej wypowiedzi lub dowolnego tekstu (Szacki 2005: 905).
W socjologii pojęcie dyskursu, ma jednak ugruntowaną pozycję i znaczenie,
zwłaszcza w zyskującej coraz większą popularność tzw. krytycznej analizie
dyskursu (KAD), badającą dyskursywną rzeczywistość społeczną (van Dijk
2001; Fairclough, Wodak 2006). Pomijając w tym miejscu szczegółową analizę teorii KAD, dalej chciałbym się jedynie odnieść do klasycznych koncepcji dyskursu, gdyż w moim przekonaniu, będą one bardziej użyteczne dla
uchwycenia istoty miejskości.
We współczesnych naukach społecznych znaczenie pojęcia dyskursu,
w dużej mierze zostało ukształtowane pod wpływem prac Michela Foucaulta.
Dla Foucaulta kategoria dyskursu służyła nie tyle do analizy języka, ile przede
wszystkim relacji w sferze władzy. Jego zdaniem dyskurs reguluje ustalone
formy mówienia i myślenia o konkretnej rzeczywistość, ustala „reżimy prawdy” – czyli to, co można powiedzieć w określonych warunkach społecznych
i kulturowych oraz to kto mówi, i w jakich okolicznościach (Foucault 2002).
Dyskurs wyznacza i określa ramy oraz sposoby postrzegania rzeczywistości.
W ten sposób kształtuje się dominujący dyskurs interpretacyjny, który według
Alaina Touraine’a, stanowi zespół przedstawień, wyobrażeń stanowiących
instancję pośredniczącą, odpowiedzialną przede wszystkim za konstrukcję
obrazu całości życia społecznego i doświadczenia jednostki, gdzie na pośredniczącym poziomie, poziomie dyskursu ideologicznego, dokonują się
wybory intelektualne i wykuwają się warunki komunikacji, które narzucają
Refleksyjność miasta. Miejskość jako dyskurs
31
reguły gry, przyznają tym, a nie innym przywilej bycia słuchanym (Touraine
2011: 31–32). Przywilej bycia słuchanym przynależy najczęściej tym grupom,
które posiadają stosowne zasoby symboliczne, pozwalające narzucać własną
interpretację świata innym. Analizując zatem miejskość w perspektywie długiego trwania, należy w pierwszej kolejności identyfikować te grupy, które
w poszczególnych kontekstach i epokach posiadały władzę symboliczną,
dzięki której mogły narzucić swój dyskurs interpretacyjny innym.
Miejskość przyjmuje formę dyskursu także z uwagi na specyfikę samego miasta, które w cywilizacji Zachodu jest czymś daleko więcej niż tylko
bytem materialnym. Owszem, istotną rolę w definiowaniu miasta odgrywa
jego warstwa materialna. Świadczy ona o złożonym procesie, w wyniku którego miasto powstaje, o jego ciągłości, podkreśla też jego specyfikę. Jednak
w przypadku miasta Zachodu, o jego istocie decyduje przede wszystkim to
co niewidoczne, odnoszące się do sfery pozamaterialnej – głębokie struktury
tworzone w procesie długiego trwania. Już w jednej z pierwszych (1915) socjologicznych definicji miasta, Robert E. Park zwracał uwagę, że miasto nie
jest tylko i wyłącznie bytem materialnym. Jest ono także głęboko zakorzenione w tradycji i zwyczajach. Dlatego też miasto posiada zarówno duchową,
jak i materialną strukturę, które wzajemnie na siebie oddziaływają, jest ono
produktem natury, zwłaszcza zaś natury ludzkiej (Park 1915: 578). Miasto
tworzą ludzie i to oni nadają mu sens, są oni, jak pisał Florian Znaniecki:
[...] nie tylko ciałami, lecz doświadczającymi i czynnymi podmiotami, i w tym charakterze nie oni są w mieście, lecz – jeśli się tak wyrazić można – miasto jest w sferze
ich wspólnego doświadczenia i działania i oni je tworzą jako nader skomplikowaną
strukturę społeczną (Znaniecki, Ziółkowski 1984: 35).
Owa skomplikowana struktura społeczna potrzebuje elementów, które będą ją spajały i nadawały jej sens, potrzebuje wspólnych podzielanych
symboli. Zdaniem Aleksandra Wallisa proces wpisywania znaczeń symbolicznych w przestrzeń miejską odbywa się w ten sposób, że obrasta ona uczuciami i wyobrażeniami, które znajdują wyraz w sztuce, w pracach literackich
i historycznych, dzisiaj także w środkach masowego przekazu. Dzięki temu
najważniejsze obszary miasta znajdują się w stałym zasięgu opinii publicznej. W rezultacie przestrzeń kulturowa jest zawsze świadomie i aktywnie
ukształtowana, a do najciekawszych obszarów kulturowych zalicza się te,
które są wytworem długiego rozwoju społecznego (Wallis 1979: 9). Dlatego
też, jak pisał Castells, społeczeństwo miejskie:
32
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
[...] jest określone przede wszystkim przez pewien typ kultury, w tym przypadku
przez kulturę miejską w antropologicznym znaczeniu tego wyrażenia rozumianego
jako pewien system wartości, norm i relacji społecznych odznaczających się historyczną specyfiką i własną logiką organizacji i przeobrażeń. Swoisty system relacji
społecznych (kultura miejska) jest wytwarzany przez dane otoczenie ekologiczne
(miasto) (Castells 1982: 81).
We współczesnej antropologii, głównie za sprawą Clifforda Geertza,
kulturę pojmuje się jako sieć znaczeń, którą badać należy za pomocą tzw.
gęstego opisu, czyli analizowania jak ta czy inna grupa ludzi, ta czy inna
epoka, ta czy inna osoba dla samej siebie tworzy sens (Geertz 2000). Takie
ujęcie kultury jest, moim zdaniem, bardzo pomocne dla zrozumienia fenomenu miejskości. Postulowany przez Geertza gęsty opis, wpisuje się w specyfikę miasta kształtowanego w procesie długiego trwania, gdyż, tak jak
podkreślała Ewa Rewers:
[...] historie miast tworzą sieci zdarzeń rozgrywających się w czasie i przestrzeni, na
którą nakładają się inne sieci, łączące drobne epizody, proste narracje w gęstą tkankę
opowieści historycznej (Rewers 2005: 80).
Wszystko to możliwe jest dzięki specyficznym właściwościom miasta,
które w pełni opisał rosyjski semiotyk Jurij Łotman. Jego zdaniem:
[...] miasto jako złożony mechanizm semiotyczny, generator kultury, może spełniać te funkcje tylko dlatego, że stanowi sobą kocioł tekstów i kodów, rozmaicie
zbudowanych i heterogenicznych, należących do różnych języków i poziomów.
Właśnie ten zasadniczy poliglotyzm wielkiego miasta czyni je polem różnorodnych
i niemożliwych w innych warunkach konfliktów semiotycznych. Umożliwiając
zetknięcie się rozmaitych narodowych, społecznych, stylowych tekstów i kodów,
miasto umożliwia wielorakie hybrydyzacje, przekodowania, przekłady semiotyczne, które przekształcają je w potężny generator nowej informacji [...]. Miasto
jest mechanizmem stale odradzającym swoją przeszłość, która zyskuje możliwość
wejścia w bezpośredni, jak gdyby synchroniczny kontakt ze współczesnością. Pod
tym względem miasto, tak jak i kultura jest mechanizmem przeciwstawiającym się
czasowi (za: Żyłko 2000: 24).
Przeciwstawiając się czasowi, podlegając licznym hybrydyzacjom
i przekładom semantycznym, miasto ma zatem charakter refleksyjny, zmusza do myślenia. Refleksyjność miasta stanowi, moim zdaniem, jedną
z jego najważniejszych cech, która przybliża do zrozumienia fenomenu
miejskości.
Refleksyjność miasta. Miejskość jako dyskurs
33
Anthony Giddens opisując ramy późnej nowoczesności pisał, że:
[...] nowoczesność jest zasadniczo porządkiem posttradycyjnym. Przekształcenie czasu i przestrzeni, wraz z mechanizmami wykorzeniającymi, odrywają życie społeczne
od gotowych wzorców i ustalonych praktyk. W tych warunkach w pełni rozwija się
refleksyjność [...]. Refleksyjność nowoczesności nie jest tym samym co właściwa
wszelkiej ludzkiej aktywności refleksyjna kontrola działania. Refleksyjność nowoczesności oznacza, że większa część społecznej aktywności i materialnego stosunku
do przyrody jest systematycznie poddawana rewizji ze względu na nowo zdobyte
wiadomości lub nabytą wiedzę (Giddens 2002: 29).
Tak rozumiana refleksyjność postrzegana jest jako jedna z najbardziej
charakterystycznych cech tzw. późnej nowoczesności. Nieustanna rewizja
otaczającego świata prowokuje do stawiania coraz częstszych pytań o tożsamość, które stają się elementem codziennego doświadczenia. Tożsamości
jednostkowe i kolektywne, które w epoce przednowoczesnej postrzegane
były jako względnie stabilne, w świecie późnej nowoczesności stały się procesem ciągłej zmiany. W świecie przednowoczesnym doświadczenia życia
codziennego były bezrefleksyjne – tożsamość była pewna i niepodważalna,
nie podlegała refleksji. W takim świecie:
Każdy wie, kim jest każdy inny i kim jest on sam – pisali Berger z Luckmannem –
Rycerz jest rycerzem, a chłop jest chłopem – zarówno dla innych, jak i dla siebie.
Tak więc nie ma problemu tożsamości (Berger, Luckmann 1983: 250).
W feudalnej strukturze, gdzie pozycja społeczna była z góry zdefiniowana i nie podlegała zmianom, jedynie miasta stanowiły enklawy refleksyjności.
Zdaniem Le Goffa miasto zmieniło średniowiecznego człowieka. Zawęziło jego
krąg rodzinny, lecz poszerzyło sieć wspólnot, w których życiu uczestniczył, rozwijało horyzonty, stwarzało mu nowe możliwości kształcenia (Le Goff 1996:
29). W tym sensie miasto można traktować jako nowoczesną instytucję refleksyjną, która ukształtowała się na długo przed epoką nowoczesności. Sennett
uważał, że najprostsza definicja miasta powinna brzmieć w sposób następujący:
[...] miasto jest ludzką osadą, w której prawdopodobnie spotykają się obcy sobie ludzie [...]. W takim zbiorowisku obcych, którzy się na co dzień ze sobą stykają, występuje problem publiczności podobny do tego, z jakim w teatrze ma do czynienia
aktor (Sennett 2009: 72–73).
Tożsamość, o czym więcej będzie w dalszej części książki, kształtowana
jest zawsze w toku wzajemnych interakcji z partnerami traktowanymi jako
34
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
inni znaczący, których „inność” pozwala na odkrywanie własnych zasobów.
Mieszkaniec miasta, mający codzienny kontakt z „innym”, miał zatem,
przynajmniej potencjalnie, dużo większą świadomość własnej tożsamości
(jednostkowej i kolektywnej) niż mieszkaniec wsi, który stykając się na co
dzień z ludźmi takimi samymi jak on, takiej refleksji był pozbawiony. Na tę
właściwość miasta zwracał uwagę Ulf Hannerz, podkreślając, że cechą charakterystyczną miasta jest to, że w porównaniu z innymi miejscami znajdujemy w nich proporcjonalnie mniej ludzi podobnych do nas, a więcej tych,
którzy w taki czy inny sposób się od nas różnią; sprawia to, że mieszkańcy
miasta są często bardziej świadomi przepływu znaczenia w ramach formy
życia niż ludzie tworzący takie społeczności, gdzie codzienna rutyna sprowadza się głównie do wymiany doświadczeń i towarów z innymi osobnikami
podobnymi do nich (Hannerz 2006b: 230). Refleksyjność miasta wynikała
z fundamentalnej różnicy pomiędzy miastem a wsią, która zasadzała się na
stosunku do inności. Miasto przyciąga i integruje „innych”, wieś zamyka
się w „swojskości”, a różnorodność traktuje jak zagrożenie dla równowagi
swojego systemu. Już Arystoteles pisał, że: „miasto składa się z ludzi różnego rodzaju; ludzie podobni nie mogą stworzyć miasta” (za: Sennett 1996:
46). Sam fakt powstania miasta zakładał zgodę na różnorodność, Bogucka
i Samsonowicz zwracali uwagę, że:
Pierwotne znaczenie terminu „locare, lokować” oznaczało „umieścić, osadzić na
miejscu”. „Umieścić gminę w Krakowie” (locare civitatem in Cracovia) oznaczało
umieszczenie w określonym miejscu ludzi ex diversis climatibus – z różnych stron
(Bogucka, Samsonowicz 1986: 49).
Różnorodność jest zatem wpisana w istotę miasta i stanowi o jego sile.
Najważniejsze miasta w cywilizacji Zachodu zyskały swoje znaczenie i przeżywały okres świetności wraz z intensywnym ruchem migracyjnym. Braudel
analizując mechanizmy rozwoju miast europejskich, szczególną wagę przypisywał właśnie wielokulturowości, jego zdaniem cud tolerancji odnawia się
wszędzie, gdzie tworzą się ośrodki kupieckie. Pojawia się w Amsterdamie,
co należy poczytać temu miastu za zasługę po gwałtownych starciach religijnych między arminianinami a gomarystami (1619–1620). W Londynie
mamy do czynienia z mozaiką religijną wszelkich odcieni. „Są tu – powiada
pewien francuski podróżnik (1725) – Żydzi, protestanci niemieccy, holenderscy, szwedzcy, duńscy, francuscy; luteranie, anabaptyści, millenaryści,
browniści, independenci lub purytanie i drżący czy kwakrzy”. Dochodzą
Refleksyjność miasta. Miejskość jako dyskurs
35
do tego anglikanie, prezbiterianie, i katolicy – zarówno angielscy, jak i cudzoziemscy – którzy zwykle słuchają mszy św. w kaplicy ambasadora francuskiego, hiszpańskiego lub portugalskiego. Każda sekta, każde wyznanie
ma swoje kościoły lub miejsca spotkań (Braudel 1992a: 20). Co znamienne
w tym kontekście, w epoce nowoczesności pałeczkę innowacyjności przejęły
miasta amerykańskie, które tworzone były przez migrantów, a nową stolicą świata Zachodu stał się Nowy Jork, jedno z najbardziej zróżnicowanych
kulturowo miast świata.
Współczesna socjologia rozwoju refleksyjności upatruje między innymi w przemianach społecznych wywołanych doświadczeniem życia w tzw.
społeczeństwie ryzyka (Beck 2002). O ile w społeczeństwie przednowoczesnym dla zdecydowanej większości Europejczyków, trwale przypisanych do
warstw społecznych, doświadczenie ryzyka wynikającego z deklasacji czy
niespójnych tożsamości było czymś niemal zupełnie obcym, o tyle w przypadku mieszczaństwa wyglądało to zgoła inaczej. Wynikało to z diametralnie odmiennej pozycji, jaką w stosunku do chłopstwa i rycerstwa zajmowało
mieszczaństwo w strukturze feudalnej. W średniowiecznych miastach niewielu mieszczan miało ustabilizowaną pozycję społeczną. Nawet ci, którzy
posiadali prawo miejskie, łatwo się deklasowali, w związku z częstymi niepowodzeniami transakcji finansowych. W średniowiecznej Polsce patrycjat
nigdy nie stał się ani grupą zamkniętą społecznie ani zdecydowanie wydzieloną w odrębny stan prawny (Samsonowicz 2001: 56). W sztywnych strukturach średniowiecznego społeczeństwa ruchliwość społeczna występowała
tylko w miastach, a zmiana pozycji społecznej, często mająca dramatyczne konsekwencje, była tam dość powszechnym doświadczeniem. Bogucka
i Samsonowicz charakteryzując miasta średniowiecza, zwracali uwagę, że
niebezpieczeństwo zawodu bardziej było widoczne w mieście niż na wsi.
Ryzyko stanowiło główny element życia kupieckiego. Z nim łączyła się konieczność dokonywania samodzielnych decyzji. Skuteczny wybór optymalnego wariantu działania był gwarancją sukcesu życiowego mieszczan. Poleganie na sobie prowadziło w konsekwencji do wytworzenie się jeszcze jednej
istotnej cechy mentalności mieszczaństwa. Pozycję majątkową i społeczną
zdobywano nie tylko korzystając z dorobku przodków czy przywilejów, ale
także dzięki własnym osiągnięciom, zdobytym pracą i przemyślnością (Bogucka, Samsonowicz 1986: 250–251). Trzeba też pamiętać, że mieszczanin
był często emigrantem świeżej daty, wczorajszym wieśniakiem. Musiał się
zaadaptować do życia miejskiego, odnaleźć się w nowej kulturze (Le Goff
36
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
1996: 29). Odnalezienie się w nowej rzeczywistości wymuszało rewizję zastanych schematów myślenia i utartych postaw. Miasto było więc w przednowoczesnym świecie jedną z niewielu instytucji refleksyjnych, które przygotowywały grunt pod nowoczesność.
Refleksyjność miasta wynikła także z usieciowienia – wzajemnych relacji pomiędzy miastami, które można traktować jako jedną z kluczowych
zmiennych stymulujących proces tworzenia się Europy. Europa rozumiana
jako przestrzeń społeczno-kulturowa powstała dzięki odradzaniu się sieci
miast, wzajemnych powiązań, które zanikały po upadku Imperium Rzymskiego. Zdaniem Castellsa upadek Imperium Rzymskiego na Zachodzie
spowodował niemal całkowity zanik społeczno-przestrzennej formy miasta,
ponieważ centralne funkcje centralno-administracyjne zastąpiły lokalne panowanie feudałów. Przyczyną odrodzenia miast w średniowieczu było ożywienie dawnych struktur nową dynamiką sił społecznych. Odrębność polityczna miasta uczyniła zeń świat sam dla siebie, a jego granice były zarazem
granicami systemu społecznego. Ideologia przynależności do civitas miejskiego, obecna jeszcze w rozwiniętych społeczeństwach przemysłowych,
ma źródło historyczne w takiej właśnie sytuacji (Castells 1982: 27–28). Sieci miast, rozwijające się początkowo jako lokalne jarmarki o regionalnym
zasięgu, z czasem zwiększały swoje kontakty handlowe (Hohenberg, Lees
1995: 47–73). Według Braudela, począwszy od XI wieku, Europa wypracowuje swoją pierwszą gospodarkę–świat2, po której następować będą inne,
aż po dzień dzisiejszy. Gospodarka–świat ma zawsze swój biegun, miasto
w centrum logistycznym swoich interesów: tu napływają i stąd się rozchodzą informacje, towary, kapitały, kredyty, ludzie, polecenia, listy handlowe.
Rządy w nim sprawują wielcy kupcy, często bogaci ponad wszelką miarę (Braudel 1992a: 13–17). W sytuacji, gdy miasta włączane były w sieci
wymiany, ich centralnym punktem, zarówno w sensie przestrzennym, jak
i symbolicznym, stawał się rynek – miejsce wymiany handlowej, ale też
ożywionych interakcji społecznych (Weber 2002). Tak rozumiany rynek
przywracał funkcje agory, ale też dawał możliwość kontaktu z „innym”,
„Gospodarka–świat (wyrażenie nieoczekiwane i źle brzmiące w języku francuskim,
które ukułem niegdyś z braku czegoś lepszego i nie grzesząc nadmiarem logiki, aby przetłumaczyć użyte w szczególnym znaczeniu niemieckie słowo Weltwirtshaft) obejmuje tylko fragment świata, kawałek naszej planety samodzielny gospodarczo, w zasadzie samowystarczalny
i odznaczający się, dzięki swym wewnętrznym powiązaniom i wymianie, pewną organiczną
całość” (Braudel 1992a: 12).
2 Refleksyjność miasta. Miejskość jako dyskurs
37
reprezentującym odmienne wartości kulturowe i przynoszącym informacje
spoza lokalnego świata.
Kluczowe jednak znaczenie dla rozwoju sieci miast miały przede wszystkim powiązania prawne. Ich początków, zdaniem Bartletta, należy szukać na
obszarach centrum środkowo-zachodniej Europy, skąd rozprzestrzeniły się
na zewnątrz. Najwcześniej zbiory przywilejów miejskich powstały na terenach wzdłuż Renu. Następnie miasta innych regionów zaczęły zapożyczać
prawa miast Lotaryngii i Nadrenii. Wpływy rozszerzały się na zewnątrz,
z Normandii przez Anglię do Walii i Irlandii lub z Westfalii przez Holsztyn
do Estonii, bądź z Nowej Kastylii do Andaluzji (Bartlett 2003: 267). Prawa
miejskie stanowiły jedną z najważniejszych cech miast cywilizacji Zachodu.
Należy jednak pamiętać, że to, co skrótowo nazywamy prawami miejskimi,
w rzeczywistości przybierało różne formy i w różnym stopniu odnosiło się
do terytorium całej Europy. Samsonowicz zwracał uwagę, że prawo miejskie
jako system norm regulujących tryb życia zawodowego, ustawodawstwo
cywilne – kształtowało się stopniowo jako efekt różnych przemian gospodarczych i społecznych. Już dawno historycy i ekonomiści stwierdzili, że
niektóre osady posiadające prawo miejskie były faktycznie wsiami. Gdyby
brać pod uwagę tylko kryterium prawne, można by na przykład dojść do
wniosku, że we Włoszech XIII–XV wieku w ogóle miast nie było. Normy
prawne bowiem nie wprowadzały w północnych krainach włoskich różnic
między mieszkańcami miasta i okręgu wiejskiego (Samsonowicz 2001:
17–18). Prawa miejskiej różniły się swoim zakresem, według Bartletta na
poziomie najbardziej ogólnym było kilka podstawowych zasad wolności
miejskiej, takich jak wolność osobista, zwolnienie od opłat celnych czy
przyznanie ograniczonych monopoli, stanowiących nieodłączną część samej
koncepcji przyznania prawa miejskiego. Na poziomie bardziej szczegółowym
jedno miasto mogło zapożyczyć od drugiego całe zbiory konkretnych regulacji prawnych dotyczących zarządzania, procedury cywilnej i karnej oraz
działalności gospodarczej. Skutkiem tego było powstanie pewnych rodzin
prawa miejskiego, grup osad miejskich, których prawa były – przynajmniej
początkowo – wzorowane na macierzystym mieście. Stopień zależności pomiędzy miastem-córką i miastem macierzystym był bardzo różny. Kiedy dane
prawo zostało przeniesione do nowego regionu, miasta-córki same stawały
się miastami macierzystymi w nowych rodzinach lub podrodzinach (Bartlett
2003: 261–263). Pomimo wszelkich różnic, powiązania prawne i handlowe
pozwoliły na kształtowanie się europejskiej sieci miast. Zdaniem Benevolo
38
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
w ciągu XIV wieku powstała gęsta sieć ośrodków miejskich, charakteryzująca po dziś dzień Europę. Badacze francuscy naliczyli 130 000 dzwonnic
kościelnych wznoszących się na kontynencie od Morza Śródziemnego po
Morze Arktyczne, ustawionych często blisko siebie, w odległości 5–10 km
w najgęściej zaludnionych rejonach. Kluczowy okres urbanizacji w Europie
to lata 1050–1350, kiedy to powstaje szkielet składający się z licznych i różnorodnych ośrodków, tworzący sieć miejską, którą w znacznej mierze do dziś
wykorzystujemy (Benevolo 1995: 79–85). Europejskie miasta zorganizowane
we wzajemnie ze sobą powiązane sieci doprowadziły do powstania, zgodnie
z terminologią Braudela, pierwszej gospodarki–świat, która kształtowała się
pomiędzy XI a XIII wiekiem. Zdaniem francuskiego historyka, powstają
wtedy dość rozległe sfery obiegu, miasta zaś obsługują je i stanowią punkty
etapowe, a także czerpią z nich korzyści. Tak więc Europa, ów potężny budowniczy historii świata, rodzi się nie w roku 1400, lecz co najmniej o dwa
lub trzy stulecia wcześniej. To właśnie miasto, mniej lub bardziej żywotne
w zależności od miejsca i czasu, zapewnia ogólny wzrost Europy, jest zaczynem obficie rosnącego ciasta. Na rozległych obszarach dokonuje się decydujące przejście od gospodarki domowej do gospodarki rynkowej. Innymi
słowy, miasta odrywają się od swojego wiejskiego otoczenia, sięgając odtąd
poza własny horyzont. Jest to ogromny przełom, pierwszy krok ku tworzeniu
społeczeństwa europejskiego i ku jego przyszłym osiągnięciom. To właśnie
wówczas, na dwa lub trzy stulecia przed tradycyjnym Odrodzeniem z XV
wieku, Europa przeżywa prawdziwe odrodzenie (Braudel 1992a: 76–77).
Modelowym przykładem takiej sieci miejskiej była Hanza, którą Braudel
charakteryzował w sposób następujący: za Hanzą nie stoi żadne państwo,
żadna silna liga. Są tylko miasta zazdrosne o swoje prerogatywy i pyszniące
się nimi, niekiedy rywalizujące ze sobą, chronione potężnymi murami; miasta z ich kupcami, patrycjuszami, cechami, flotą, składami, nagromadzonymi
bogactwami. Siła natomiast rodzi się ze wspólnoty interesów, z konieczności
uprawiania tej samej gry ekonomicznej, ze wspólnej kultury, której składniki
ulegają wymieszaniu dzięki ruchowi żeglugowemu ożywiającemu przestrzeń
morską od Bałtyku po Lizbonę (Braudel 1992a: 87). Sieć stymuluje ruch
ludzi i idei. Dla mieszkańca miasta włączonego w taką sieć „inność” była
powszechnym doświadczeniem, pobudzała do myślenia i refleksji o samym
sobie i swojej grupie. Dlatego też, jak podkreślał Samsonowicz, miasta średniowieczne stanowiły, szczególnie w okresach stabilizacji politycznej, małe
ojczyzny, problem samoidentyfikacji społecznej był rozwiązywany poprzez
Refleksyjność miasta. Miejskość jako dyskurs
39
opis dziejów, zabytków, ciekawostek lokalnych. W miastach działo się więcej,
ich przypadki dziejowe były bardziej skomplikowane niż wydarzenia na wsi.
Miasta, i to już od czasów Karola Wielkiego, stanowiły symbole podróży,
przygód, poznania ciekawego świata. W miastach szybciej niż w dworach,
nie mówiąc już o chłopskich mieszkańcach wsi, pojawiło się pismo towarzyszące różnym działaniom mieszczan (Samsonowicz 2001: 12).
W średniowieczu istotną rolę w tworzeniu miejskich sieci odgrywały także szlaki pielgrzymkowe. Pielgrzymki były istotnym impulsem dla
konstruowania tożsamości zbiorowych w przednowoczesnej Europie. Znakomita większość ówczesnych Europejczyków była zamknięta w swoich
wąsko pojmowanych społecznościach lokalnych. Jednym z niewielu bodźców wypychających z izolowanych wspólnot lokalnych, pozwalających na
doświadczenie „inności”, były pielgrzymki, a miejscami peregrynacji były
przede wszystkim miasta. Dla ludzi średniowiecza, miasta stały się synonimem wielkości i znaczenia. To w nich umiejscawiano dzieje świętych: Stanisława w Krakowie, Aleksego w Edessie i Rzymie, Katarzyny w nieokreślonym, ale „sławnym” mieście, a ich dobro stanowiło punkt honoru mieszczan
(Bogucka, Samsonowicz 1986: 255–256). Michel Maffesoli zwracał uwagę
na kształtujący się kult miejskich świętych wokół topos, miejsca, w którym
święty człowiek nauczał lub został pochowany rozwijał się kościół. Każda
wspólnota miała „swojego” świętego, tworzyły się topoi, w których ucieleśniały się sentymenty zbiorowe (Maffesoli 2007: 194). Na gruncie polskim
jako przykłady, jak ważną role odegrały kulty świętych w kształtowaniu tożsamości miejskich, mogą posłużyć Gniezno i Kraków, których stołeczność
wzmacniana była symboliką i rytuałami związanymi ze świętymi Wojciechem i Stanisławem (Kubicki 2010). Kiedy Kraków ostatecznie wygrał rywalizację o stołeczność, równolegle stał się też centrum pielgrzymkowym.
W piętnastowiecznym Krakowie istniało aż siedemnaście obiektów kultu,
wokół których rozwinęły się pielgrzymkowe loca sacra o różnym zasięgu
i swoistej dynamice rozwoju (Witkowska 1984: 104).
40
5. DIALEKTYKA MIASTA. MIASTO JAKO DOBRO
WSPÓLNE I PRZESTRZEŃ WOLNOŚCI
Kolejną charakterystyczną cechą miejskości jest także to, że dzięki swoim
właściwościom potrafi w dialektycznej zależności powiązać kolektywizm
z indywidualizmem. Z pozoru wartości te wzajemnie się wykluczają, jednak
w specyficznej przestrzeni miasta tworzą jedną z najważniejszych cech cywilizacji Zachodu, stanowiącą o jej sile i innowacyjności. Miasto europejskie
(gmina) stanowiło wspólnotę współzależnych od siebie ludzi, jednocześnie
było ono także przestrzenią wolności, pozwalającą na rozwój indywidualizmu i innowacyjności.
Idea miasta jako dobra wspólnego ukształtowała się w kolebce cywilizacji Zachodu – antycznym polis, które zdaniem Rybickiego cechowało się
przede wszystkim poczuciem wspólnoty i samoistność. Polis była zdolna
zaspokajać wszystkie potrzeby swych mieszkańców, potrzeby materialne
i niematerialne. Polis była też samoistna w zakresie organizacji społecznej i prawno-społecznej. Każda polis miała swój ustrój, każda rządziła się
sama. Dlatego polis nazywa się miastami-państwami, przy czym terminowi
„państwo” nie można przypisywać nowoczesnego znaczenia (Rybicki 1972:
33–34). Wolność, sprawiedliwość, równość, to te cechy, które pozwalają
spojrzeć na miasto jak na dobro wspólne, a nie sumę prywatnych własności
i interesów. W antycznej Grecji cechy te przynależały jednak do polis, a nie
do poszczególnych jednostek. Według Hannah Arendt, równość w greckim
mieście-państwie, jego izonomia nie była właściwością ludzi, lecz atrybutem polis. Nie otrzymywało się jej wraz z przyjściem na świat, lecz na mocy
obywatelstwa. Grecy utrzymywali, że nikt nie może być wolny inaczej, jak
tylko wśród równych sobie, dlatego też ich zdaniem ani tyran, ani despota, ani
pan domu – choćby zupełnie nieskrępowani i do niczego niezmuszani przez
innych – nie byli wolni. Życie człowieka wolnego wymagało więc obecności innych. Wolność potrzebowała miejsca, w którym ludzie mogliby się
zejść razem: agory, rynku albo polis, czyli właściwej przestrzeni politycznej
Dialektyka miasta. Miasto jako dobro wspólne i przestrzeń wolności
41
(Arendt 2003: 33–34). Andrzej Flis podkreślał także, że w antycznej Grecji
jednostka istniała wyłącznie jako integralny składnik polis, pozbawiony autonomicznej wartości i znaczenia, a stosunek pomiędzy członkiem społeczności
i miastem-państwem przedstawiała obrazowa analogia organiczna: relacja
zachodząca pomiędzy organizmem ludzkim i jednym z jego licznych organów. Grecka polis uznająca prawo za podstawę swojej organizacji, z jednej
strony stworzyła przesłanki ustrojowe wolności obywatelskiej, z drugiej zaś
wkroczyła szczegółowymi uregulowaniami we wszystkie dziedziny ludzkiej
egzystencji, sfery prywatnej nie wyłączając. Ten wszechstronny wpływ, jaki
wywierało miasto-państwo na życie swoich członków znajdował nieprzeparte
uzasadnienie w samej koncepcji polis, która w oczach Greków podniesiona
została do rangi samoistnego bytu, skupiającego w sobie najszlachetniejsze
treści etyczne (Flis 2003: 374). W rozumieniu Arystotelesa polis była pełną
wspólnotą, która osiąga kres wszechstronnej samowystarczalności. Dla autora Polityki, powstaje ona dla umożliwienia życia, istnieje zaś, aby życie
dobrze kształtować (Rybicki 1972: 363). Wszystko to sprawiało, że, tak jak
pisał Sennett:
[...] greckie słowo polis – „miasto” – dla Ateńczyka, takiego jak Perykles, oznacza
stokroć więcej niż tylko miejsce na mapie; oznacza miejsce, gdzie ludzie osiągają
jedność. Co więcej, w oracji pogrzebowej Perykles wręcz zalecał, żeby się „zakochać”
w mieście, przy czym mówiąc o miłości do miasta, posłużył się terminem określającym kochanków – erastai. Tukidydes włożył w usta Peryklesa wyrażenie z mowy
potocznej, Ateńczycy powszechnie uważali słowa erastai – słowa o wydźwięku
erotycznym – w odniesieniu do ludzi kochających miasto; tak też ów wyraz stosuje w swoich sztukach Arystofanes. Więź erotyczna między obywatelem a miastem,
taka sama jak więź między parą obywateli, właśnie takiej miłości: czynnej, prawej,
chłopiec po raz pierwszy uczył się w gimnazjonie (Sennett 1996: 30, 40).
Różnorodność, która jest cechą charakterystyczną miasta, nie prowadziła w antycznym polis do atomizacji, wręcz przeciwnie, zapewniała spójność
wspólnoty. Maffesoli opisując strukturę antycznego polis zwracał uwagę,
że niczym matrioszka, miasto-państwo zawiera inne całości podobnego
rodzaju: dzielnice, grupy etniczne, korporacje, rozmaite plemiona, które będą się organizować wokół terytoriów i wokół wspólnych mitów. Te
hellenistyczne miasta-państwa opierają się w istocie na dwóch biegunach:
kosmopolityzmie i zakorzenieniu. Grupy te mogą należeć do różnych porządków (etnicznych, społecznych), ale patrząc na rzecz z punktu widzenia
struktury, to właśnie ich różnorodność zapewnia jedność miasta-państwa.
42
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
Można powiedzieć, że to napięcie między różnymi grupami zapewnia
trwałość (Maffesoli 2007: 185).
Miejskość łącząca w dialektycznej zależności kolektywizm z indywidualizmem, przetrwała dzięki właściwościom miast średniowiecznych. W cywilizacji Zachodu miasto posiadające prawo oznaczało wspólnotę (communitas) stanowiącą podmiot prawny (Bogucka, Samsonowicz 1986: 56), dzięki
czemu miasta tworzyły odrębny świat, stanowiły swoiste wyspy wolności
na morzu feudalnych zależności. Miasta, jak twierdził Rybicki, rozwijały
się wprawdzie w ramach świata feudalnego, równocześnie stawały poza
jego społecznym, stanowym porządkiem. Skupiają ludność, która oddawała
się niemal wyłącznie nierolniczym zajęciom w rzemiośle i handlu, i która
właśnie przez skupienie w mieście wyłamywała się lub przynajmniej usiłowała wyłamać się z systemu feudalnych zależności. Miasto tworzyło własne
i sobie tylko właściwe zrzeszenia i instytucje (Rybicki 1972: 27). Tworzenie
się miejskich komun, świadomych swojej odrębności prawnej, miało przełomowe znaczenie dla rozwoju cywilizacji Zachodu. Zdaniem Samsonowicza,
tylko w Europie powstały miasta stanowiące wspólnotę ludzi decydujących
w większym czy mniejszym stopniu o swych działaniach, miasta samorządne.
Granice Europy – jej cywilizacji – sięgają tam, gdzie wdrażane były idee samorządności. Miasta powstały przed tysiącami lat. Ale miasta samorządowe
narodziły się w średniowieczu (Samsonowicz 2001). Poczucie wspólnotowości i odrębności prawnej miało dla mieszkańców miast średniowiecznych
istotne znacznie, podkreślano ją za pomocą ważnych symboli. Weber charakteryzując najistotniejsze cechy miasta Zachodu, pisał między innymi, że:
[...] w pełni rozwinięte miasto antyczne i średniowieczne było przede wszystkim
ukonstytuowanym jako zbratanie, lub tak interpretowanym, związkiem, który z takiej racji cechował zwykle odpowiedni religijny symbol: związkowy kult obywateli
jako takich (Weber 2002: 927).
Zbratanie miejskie, wzmacniane siłą symboliki, stawało się istotnym
mechanizmem kształtującym tożsamość miejskiej wspólnoty i świadomość
jej odrębności w feudalnym świecie.
Średniowieczne miasta, dzięki wywalczonej samorządności i podmiotowości, tworzyły wspólnoty wolnych i równych mieszczan. Wolność, jaką
cieszyli się mieszczanie, odgrywała kluczową rolę w kształtowaniu się ich
tożsamości stanowej. W feudalnym systemie zależności miasto oferowało
wyjątkowo cenny zasób – wolność. Zdaniem Webera, to właśnie wolność
Dialektyka miasta. Miasto jako dobro wspólne i przestrzeń wolności
43
miejska stanowiła jedną z najważniejszych cech wyróżniających cywilizację
Zachodu od innych systemów cywilizacyjnych przeżywających spektakularny rozwój miast. Pisał on, że:
[...] obywatele miasta dążyli zatem – i był to całkowicie nowy, w rzeczy samej rewolucyjny rys średniowiecznego miasta Zachodu wobec wszystkich innych miast – do
przełamania prawa pana. W środkowo- i północnoeuropejskich miastach pojawiła się
znana zasada Powietrze miejskie czyni wolnym: po upływie różnego, zawsze jednak
stosunkowo krótkiego czasu pan niewolnika czy poddanego tracił prawo do traktowania go jako podległego swej władzy (Weber 2002: 925).
Wolność miejska nie mogłaby się rozwijać, gdyby nie autonomia, jaką
zdołały sobie wywalczyć średniowieczne miasta. Zdaniem Jenő Szűcsa,
podział władzy politycznej przyczynił się do ukształtowania czegoś, co
stanowiło zjawisko wyjątkowe w rozwoju miast zachodnich – chodzi tu
o autonomię miasta, skupiającego wszystkie te prawa i możliwości, jakie
w innych cywilizacjach przypisane były najwyższej władzy państwowej.
Trzeba pamiętać, że starożytny model miejski przetrwał najmroczniejsze
stulecia na północy Italii i stąd promieniował na północny zachód ku Flandrii, a później – w miarę rozwoju miast także i na wschód. Tak oto rodziło
się na Zachodzie nowe pojęcie wolności – libertas civium – które nie obejmowało wszak użytkowej warstwy laboratores. W żadnej z epok pomiędzy
rzymską respublica a rewolucją francuską nie powtarza się równie często
i dobitnie jak na Zachodzie XII i XIII wieku hasło wolności (Szűcs 1995:
50). Świadomość odrębności prawnej i autonomii była istotnym czynnikiem
przyczyniającym się do kształtowania samoświadomości europejskiego
mieszczaństwa. Bogucka i Samsonowicz podkreślali, że specyfika rozwoju
miasta zachodnioeuropejskiego jako samorządnego okręgu sądowego polegała na posiadaniu osobowości prawnej przez zbiorowość, przez gminę.
Nie pojedynczy mieszczanin pozostawał w związku z panem miasta, lecz
tota communitas – cała społeczność, tj. wszyscy, którzy należeli do gminy
posiadającej prawo miejskie. Z tego płynęły istotne konsekwencje psychologiczne związane z położeniem prawnym. Natomiast szczególną cechą
charakterystyczną było poczucie wspólnoty ludzi uważających się i uważanych za wolnych (Bogucka, Samsonowicz 1986: 231). Średniowiecze często określane bywało jako epoka regresu i stagnacji. Miasta jednak tworzyły
swoiste antystruktury, gdzie mogły trwać i rozwijać się kluczowe wartości dla
cywilizacji Zachodu. Wolność miejska, szczególna konstelacja przywilejów
44
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
i wolności wynikających ze statusu mieszczanina, przyciągała zdaniem Bartletta osadników nawet bez względu na możliwości prowadzenia handlu.
Imigranci osadzali się w miastach bowiem poszukiwali wolności, a nie jedynie dlatego, że chcieli zajmować się handlem. Biskup Rygi twierdził wręcz,
że: „miasto Ryga bardziej swoją wolnością niż urodzajnością okolicznych
ziem przyciąga wiernych, by się tu osadzali” (Bartlett 2003: 260). Wolność
miejska pozwalała na zerwanie więzów feudalnych zależności, co podkreślał
Oswald Spengler pisząc, że idea wolności:
[...] nie jest pochodzenia politycznego, a tym bardziej abstrakcyjnego, lecz wyraża
fakt, iż w miejskich murach kończy się roślinne zrośnięcie z ziemią, a więzi oplatające
całe wiejskie życie zostają zerwane. Duch miejski jest wyzwolonym rozumieniem,
a wszystko, co w późnych okresach eksploduje pod nazwą wolności w przebraniu
ruchów duchowych, społecznych i narodowych, wywodzi się z tego jednego pierwotnego faktu uwolnienia się od ziemi (Spengler 2001: 388).
Obietnica wolności stawała się magnesem przyciągającym nowych,
nonkonformistycznych mieszkańców, dzięki czemu miasta stawały się
także przestrzeniami innowacji. W tym kontekście Martin Malia zwracał
uwagę, że ambitne komuny miejskie, choć zintegrowane z systemem feudalnym, pozostawały mu jednak zasadniczo obce. Przez długi czas były
najbardziej dynamicznym elementem średniowiecznego świata, ponieważ
bogactwo w kreowanej przez nie formie było źródłem potęgi gospodarczej
i politycznej daleko przekraczających tę, którą dawało posiadanie ziemi
(Malia 2008: 33). Miasta stymulowały innowacje także dlatego, że same
potrafiły kształtować pewien typ postaw. Maria Ossowska pisząc o moralności mieszczańskiej podkreślała, że człowiek przedsiębiorczy musi być
zdobywczy. Musi posiadać umiejętność realizowania dalekosiężnych planów. Musi być organizatorem podporządkowującym swojej woli wolę innych. Musi być negocjatorem umiejącym pertraktować, rokować (Ossowska
1956: 153). Dzięki takim cechom w miastach mógł powstać i rozwinąć się
kapitalizm – jedna z najważniejszych zachodnich innowacji, która z peryferyjnej Europy uczyniła w epoce nowożytnej światowego hegemona.
Zręby miejskiego kapitalizmu tworzyły się w miastach północnych Włoch,
które jako pierwsze korzystały z dziedzictwa prawa rzymskiego. W Wenecji
powstał system, który od pierwszych swych kroków postawił na porządku
dziennym wszystkie problemy stosunków między kapitałem, pracą i państwem, stosunków, które w coraz znaczniejszym stopniu streszczać się będą
Dialektyka miasta. Miasto jako dobro wspólne i przestrzeń wolności
45
w słowie kapitalizm w toku jego późniejszego długiego rozwoju (Braudel
1992a: 111–112).
Miasta średniowieczne, które sporo czerpały z tradycji miast antycznych, różniły się jednak od nich wewnętrzną organizacją. Zdaniem Mali
dawne polis lub civitas, przynajmniej przed rozkwitem cesarstwa rzymskiego, nie były ośrodkami handlowymi, lecz organizmami politycznymi
posiadającymi własne terytorium, z początku rolnicze (jak Sparta) i dopiero
później stopniowo koncentrujące się na handlu (jak Ateny). Za czasów cesarstwa – przynajmniej na Zachodzie – stopniowo przekształciły się w ośrodki
administracyjne. Miasta średniowieczne były natomiast w pierwszym rzędzie centrami handlowymi, a nawet wytwórczymi, przy czym takie ośrodki
włókiennicze i finansowe, jak Florencja czy Brugia, swoim poziomem technicznym i zasięgiem kontaktów handlowych pozostawiły daleko w tyle starożytne Ateny (Malia 2008: 33). Średniowieczne miasta tworzyły znacznie
silniejsze i efektywniejsze systemy gospodarcze niż te, które mogły tworzyć
struktury państwa feudalnego. Według Braudela tym, co stanowiło o różnicy
między systemem państwa a systemem miejskim, a nawet przeciwstawia je
sobie, była ich organizacja strukturalna. Miasto-państwo unikało ciężarów
tak zwanego pierwszego sektora gospodarki: Wenecja, Genua, Amsterdam
żywiły się zbożem, oliwą, solą, mięsem itd., których dostarczał im handel
zagraniczny; otrzymywały z zewnątrz drewno, surowce, a nawet wyroby
rzemiosła dla potrzeb własnej konsumpcji. Zasadnicza część, jeśli nie całość
sektora pierwszego, niezbędna dla ich istnienia a nawet ich luksusu, leżała
w przestrzeni zewnętrznej i pracowała dla nich, zdejmując z nich wszelką
troskę wynikającą z gospodarczych czy społecznych trudności produkcji.
Nic więc dziwnego, że w tych warunkach pierwsze kapitalistyczne osiągnięcia, pierwsze błyskotliwe twory gospodarek-światów, należy zapisać na
konto wielkich miast. Londyn jako stolica państwa potrzebował natomiast
mnóstwa czasu, aby doścignąć Amsterdam. (Braudel 1992a: 266–268). Miasta handlowe kształtowały nowy typ człowieka. Działalność kupiecka, jak
podkreślali Bogucka i Samsonowicz:
[...] zmieniała psychikę mieszczanina, powodowała rozwój jego horyzontów myślowych. [...] Tego rodzaju działalność wpływała na wyższą ocenę człowieka. „Rusini nie
wędrują i dlatego rzemiosła nie umieją” – brzmiała sentencja w księgach miejskich
Przemyśla, która na małą skalę korespondowała z odnowieniem starożytnej maksymy:
Navigare necesse est, wypisywanej na kamienicach mieszczan gdańskich. W późnym
średniowieczu miasto było symbolem podróży (Bogucka, Samsonowicz 1986: 249).
46
Miasto i miejskość z perspektywy długiego trwania
Miasto, aby mogło efektywnie funkcjonować, musiało korzystać z wymiany dóbr wytwarzanych poza jego obszarem. Stanowiło więc obszar kontaktów międzyludzkich, a co za tym idzie, stawało się przestrzenią dyfuzji
kulturowej, gdzie mieszały się idee i wzory kulturowe. Dobrym tego przykładem była Genua, jedna z największych potęg średniowiecznej Europy,
która swoją słabość przekształciła w siłę. Niekorzystne położenie geograficzne znacznie utrudniało miastu rozwój przestrzenny, dlatego też zdaniem
Braudela, jej specyficzne położenie sprawiało, że miasto z przyległościami
mogło rozwijać się jedynie odwołując się do świata zewnętrznego. Jeszcze
w XVIII wieku zaledwie połowa genueńskich kapitałów znajdowała lokatę w obrębie miasta, inne, z braku zaangażowania na miejscu, wędrują po
świecie. Ograniczenia wynikające z położenia geograficznego skazują je na
poszukiwanie przygód (Braudel 1992a: 140–141).
Miasto Zachodu potrafiło połączyć w sobie dwie kluczowe wartości stanowiące o europejskiej innowacyjności: wolność osobistą z umiejętnością
kolektywnej współpracy. Ernest Gellner opisując różnice pomiędzy społeczeństwem tradycyjnym (wiejskim) a nowoczesnym (miejskim), zwracał
uwagę, że wieśniacy stanowiący większość w społeczeństwach agrarnych
są w swych zwykłych funkcjach wzajem zastępowalni, natomiast specjaliści
tworzą warstwę, której elementy są w znacznym stopniu wobec siebie komplementarne: każdy zależy od innych, każda grupa polega na innych grupach
i nikt nie jest ostatecznie samowystarczalny (Gellner 1991: 38). W mieście
ludzie uczyli się, że dzięki poczuciu wspólnoty i współpracy z innymi, nie
są tak łatwo zastępowalni, a dzięki świadomości swoich praw, mogli czuć
się obywatelami współtworzącymi miasto. Dialektyczna zależność łącząca
indywidualizm z kolektywizmem pozwoliła na przygotowanie nowoczesności – epoki, która uczyniła z Zachodu światowego hegemona. Dobrą ilustracją tego procesu może być przykład Amsterdamu, ostatniej przednowoczesnej stolicy świata Zachodu, o którym Russell Shoroto pisał, że istniała
tam ciągła gra między społeczeństwem a jednostką. Pragnienie wspólnego
ponoszenia ryzyka doprowadziło do powstania pierwszej międzynarodowej
korporacji i pierwszej giełdy papierów wartościowych. Potrzeba współpracy
silnie odczuwana przez mieszkańców Amsterdamu, zaowocowała bezprecedensowym sukcesem niektórych z nich. A ponieważ na tym jednostkowym
sukcesie korzystało całe społeczeństwo, stworzyło ono nowy rodzaj przestrzeni miejskiej, która z kolei sprzyjała współpracy, jako metodzie dalszego zwiększania dobrobytu jednostek (Shorto 2013: 109). Nowoczesność,
Dialektyka miasta. Miasto jako dobro wspólne i przestrzeń wolności
47
często prezentowana jako dominacja wielkomiejskiego indywidualizmu,
nie oznaczała bynajmniej końca miejskiej wspólnoty. Co więcej, badania
Putmana z lat 70. XX wieku dowiodły, że miejskość generująca poczucie
wspólnotowości jest gwarantem postaw obywatelskich ale też innowacyjności. Przykładowo, region Emilia-Romania położony w północnych Włoszech, zdaniem Putmana należy do najbardziej nowoczesnych, ruchliwych,
zamożnych i zaawansowanych technologicznie społeczeństw na świecie. Jest
to jednak miejsce niezwykłego nagromadzenia nakładających się na siebie
sieci społecznej solidarności, którą tworzą ludzie o wyjątkowo rozwiniętym
duchu obywatelskim. Nowoczesność nie musi oznaczać śmierci wspólnoty
obywatelskiej (Putnam 1997: 174–175). Wspólnotowość i indywidualizm
nie muszą się wzajemnie wykluczać. Co więcej, połączenie tych dwóch
wartości w przestrzeni miasta, okazuje się być jedną z ważniejszych cech
charakteryzujących miejskość.