PDFotwiera się w nowym oknie

Sygn. akt I ACa 513/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 3 grudnia 2010 r.
Sąd Apelacyjny w Warszawie I Wydział Cywilny w składzie:
Przewodniczący – Sędzia SA Ewa Kaniok
Sędzia SA Edyta Jefimko
Sędzia SA Anna Owczarek (spr.)
Protokolant st. sekr. sąd. Ewelina Walczuk
po rozpoznaniu w dniu 3 grudnia 2010 r. w Warszawie
na rozprawie
sprawy z powództwa U. J. R., M. J. Sz. i K. S. P.
przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Ministra Skarbu Państwa,
Ministra Finansów i Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi
o zapłatę
na skutek apelacji powodów
od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie
z dnia 8 lipca 2004 r. sygn. akt I C 1340/00
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu
w Warszawie do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi
rozstrzygnięcie o kosztach postępowania odwoławczego.
2
Sygn. akt I A Ca 513/10
UZASADNIENIE
Powód S. P. pozwem z dnia […] maja 2000r. wniósł o zasądzenie od
pozwanego Skarbu Państwa reprezentowanego przez Ministra Skarbu
Państwa kwoty 100.000 zł tytułem równowartości mienia w postaci
gospodarstwa rolnego o powierzchni 9,2 ha stanowiącego uprzednio
własność J. P., wobec którego orzeczono karę jego przepadku na podstawie
wyroku b. Wojskowego Sądu Rejonowego z dnia […] stycznia 1951r.,
uznanego za nieważny postanowieniem Sądu wojewódzkiego Warszawie z
dnia […] października 1991r..
Jako podstawę prawną roszczenia powołał art. 10 ustawy z dnia 23
lutego 1991 roku o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób
represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego (Dz. U. Nr 34 poz. 149 ze zm.) i art. 405 k.c..
W toku postępowania powód rozszerzył żądanie do kwoty 180.000 zł,
która obejmuje równowartość ceny zapłaconej w związku z odkupieniem
nieruchomości,
sprecyzował
że
roszczenie
dotyczy
17/42
części
nieruchomości o całkowitej powierzchni 11.57 ha, tj. 9,2 ha, wskazał że
podstawą prawną roszczenia jest tylko art. 10.8 cyt. ustawy o uznaniu za
nieważne (..). Należność wyliczono przyjmując kwotę 20.000zł. jako
wartość rynkową 1 ha gruntu ornego we wsi […], wskazaną w
zaświadczeniu Wójta Gminy […] z dnia […] marca 2000r..
3
Sąd Okręgowy w Warszawie oznaczył jako dalszych reprezentantów
pozwanego Skarbu Państwa Ministra Finansów oraz Ministra Rolnictwa i
Rozwoju Wsi.
Pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Skarbu
Państwa, Ministra Finansów oraz Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi wniósł
początkowo o odrzucenie pozwu wskazując na powagę rzeczy osądzonej
wobec prawomocnego osądzenia żądania w sprawie VIII KO […], następnie
o oddalenie powództwa.
Każdy z reprezentantów Skarbu Państwa kwestionował prawidłowość
jego reprezentacji. Ponadto pozwany podniósł zarzut braku legitymacji
czynnej prawno-materialnej wskazując, że skoro przedmiot przepadku
powrócił do następcy właściciela, wobec którego orzeczono przepadek, i
Skarb Państwa nie jest wzbogacony roszczenie nie przysługuje.
Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z dnia 8 lipca 2004 r. oddalił
powództwo.
Orzeczenie powyższe oparto na następujących ustaleniach faktycznych i
rozważaniach prawnych:
J. P. wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie z dnia
[…] stycznia 1951 r. w sprawie sygn. akt Sr […] został skazany na karę
więzienia oraz przepadku całego mienia na rzecz Skarbu Państwa.
Przedmiotem orzeczonej kary przepadku był udział 17/42 J. P. w
gospodarstwie rolnym położonym we wsi […] gm. […] powiat […].
Sąd Wojewódzki w Warszawie postanowieniem z dnia […]
października 1991 r. w sprawie sygn. akt VIII Ko […] stwierdził nieważność
wyroku Wojskowego Sądu Rejonowego z dnia […] stycznia 1951 r. uznając,
iż czyn przypisany tym wyrokiem J. P. związany był z działalnością na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego.
4
J. P. zmarł dnia […] grudnia 1965r. pozostawiając dwóch synów
S. (powoda) i T. T. P. zmarł dnia […] października 1997r.. Sąd Wojewódzki
w Warszawie postanowieniem z dnia […] marca 1994r. zasądził na rzecz
powoda i jego brata T., jako następców prawnych zmarłego J. P., kwoty po
112.500.000
zł
(przed
denominacją)
tytułem
odszkodowania
i
zadośćuczynienia. Wniosek powoda i T. P. o zasądzenie odszkodowania za
gospodarstwo rolne ostatecznie pozostawiono bez rozpoznania.
Umowami sprzedaży z dnia […] grudnia 1971 roku powód nabył
grunt o powierzchni 5,93 ha za cenę 30.132zł. (przed denominacją) a T. P.
grunt o powierzchni 3,15 ha za cenę 15.508 zł. (przed denominacją). Grunty
te stanowiły część nieruchomości, co do której orzeczono przepadek.
Sąd Okręgowy w Warszawie uznał powództwo za bezzasadne.
Stwierdził, że na podstawie art. 10.1 ustawy z dnia 23 lutego 1991r o
uznaniu za nieważne (...) osobie uprawnionej zwraca się mienie, którego
przepadek lub konfiskatę orzeczono na rzecz Skarbu Państwa jeżeli znajduje
się ono w posiadaniu państwowej jednostki organizacyjnej, a w razie
niemożności zwrotu – wypłaca jego równowartość. Celem uregulowania jest
wyrównanie uszczerbku majątkowego będącego następstwem niesłusznego
skazania. W ocenie Sądu nie można mówić o takim uszczerbku w sytuacji,
gdy rzecz objęta przepadkiem wróciła do uprawnionego, przy czym nie ma
znaczenia że nastąpiło to w drodze umowy sprzedaży. Na poparcie tego
poglądu
Sąd
odwołał
się
do
orzeczenia
Sądu Najwyższego z dnia 26 maja 2000 roku (V CKN 44/00, nie publ.). Dla
oceny zasadności roszczenia istotny jest stan z chwili orzekania. W ocenie
Sądu I instancji powód, zachowując władztwo nad rzeczą tożsame jak przed
orzeczeniem uznanym za nieważne, nie może domagać się zwrotu
równowartości, tak jakby nadal nie był jej właścicielem a zwrotu w naturze
5
nie można byłoby dokonać. Roszczenie powoda może jedynie sprowadzać
się do żądania zwrotu nakładów, bądź zwrotu ceny nabycia nieruchomości.
Sąd Okręgowy stwierdził, że wobec związania podstawą faktyczną
pozwu, którą powód, reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika,
określił w sposób kategoryczny i zdecydowany nie jest uprawniony do
prowadzenia z urzędu postępowania co do ustalenia i wykazania zasadności
ewentualnych roszczeń powoda opartych na innej podstawie prawnej.
Orzeczenie powyższe w całości zaskarżył apelacją powód.
Zarzucając naruszenie prawa materialnego, w szczególności art. 10
ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego – przez niewłaściwą wykładnię polegającą na przyjęciu
że osobie która wykupiła od Skarbu Państwa nieruchomość, której
równowartości dochodzi, roszczenie nie przysługuje wniósł o zmianę
zaskarżonego wyroku przez uwzględnienie powództwa, ewentualnie o
uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania.
Powód zmarł w dniu […] listopada 2004r. w trakcie postępowania
międzyinstancyjnego. Jego następcami prawnymi z tytułu dziedziczenia są
żona M. P., córka U. J. R., córka M. J. Sz., syn K. S. P. M. P. zmarła w dniu
[…] marca 2010r. Jej następcami prawnymi z tytułu dziedziczenia są córka
U. J. R., córka M. J. Sz., syn K. S. P. Powodowie popierali apelację.
Pozwany Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów
wniósł o oddalenie apelacji.
Pozostali reprezentanci Skarbu Państwa nie zajęli stanowiska
przedmiocie apelacji.
6
Sąd Apelacyjny zważył:
Liczba i zakres problemów prawnych występujących w niniejszej
sprawie dla przejrzystości wywodu wymaga uszeregowania.
1/ Następstwo prawne w zakresie roszczeń majątkowych opartych na
ustawie z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego.
Cytowana ustawa przewiduje samodzielne roszczenia mające na celu
zniesienie skutków wykonania skazujących wyroków, które zostały
unieważnione, tj. o odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie
za doznaną krzywdę (art. 8), o zasądzenie kosztów symbolicznego
upamiętnienia osoby niesłusznie represjonowanej (art. 9), o zwrot mienia
objętego przepadkiem lub konfiskatą, albo przedmiotów zatrzymanych w
toku przeszukania, a w razie niemożności ich zwrotu o zapłatę (art. 10).
Szczególny charakter wymienionego aktu prawnego, aksjologia która
stanowiła podstawę jego uchwalenia znalazły wyraz w, odmiennym od zasad
prawa cywilnego, uregulowaniu kwestii dotyczących osób legitymowanych
do
ich
zgłaszania,
następstw
prawnych,
a
nawet
wprowadzeniu
samodzielnego nazewnictwa. I tak roszczenia powyższe przysługują osobom
wskazanym w art. 8 ustawy, tj. represjonowanym (takim wobec których
stwierdzono nieważność orzeczenia), a w razie ich śmierci następuje
przejście
uprawnień
na
oznaczony
krąg
osób
określonych
jako
„uprawnione”, do których należą małżonek, dzieci i rodzice.
Nie ulega wątpliwości, że wskazane przejście stanowi samodzielną
podstawę sukcesji syngularnej opartej na ustawie i odstępstwo od zasad
spadkobrania (por. Sokołowski. Roszczenia prawne następców osób
represjonowanych. Palestra 1995 nr 3-4, M. Czekaj. Sukcesja uprawnień
7
osoby represjonowanej. Prokuratura i Prawo. 2001 nr 5). Stanowisko
powyższe podzielił Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z dnia
16 czerwca 2009 r. SK 42/08 (OTK-A 2009/6/85, Dz.U.RP 2009/105/878)
stwierdzając, że przejście uprawnień do odszkodowania i zadośćuczynienia,
o którym mowa w art. 8 ust. 1 zdanie drugie ustawy, jest instytucją
szczególną i z tego względu niepoddającą się rygorom dziedziczenia
określonym w prawie cywilnym. Ma charakter lex specialis i tylko ściśle
określony krąg osób wskazany w tym przepisie przez ustawodawcę jest
uprawniony do dochodzenia roszczeń, o których mowa w ustawie. Przepis
ten, jako szczególny, nie podlega wykładni rozszerzającej.
Wątpliwości powstały jednak co do zasad dalszej sukcesji, w
szczególności czy roszczenia te przechodzą na następców prawnych osób
uprawnionych na zasadach ogólnych sukcesji mortis causa czy tylko w tym
kręgu podmiotowym, bądź wygasają w zakresie udziału zmarłego
uprawnionego, czy przejście uzależnione jest od wcześniejszego wystąpienia
na drogę sądową przez bezpośrednio uprawnionych bądź od innych
przesłanek. Zagadnienia powyższe były sporne i niejednolicie rozstrzygane
przez sądy. Ostatecznie jednak, przy nielicznych głosach krytycznych
doktryny, w orzecznictwie ukształtował się pogląd, że w wypadku śmierci
osoby represjonowanej na skutek wykonania kary śmierci wymierzonej
wyrokiem, który został uznany za nieważny na podstawie art. 1 ust. 1 ustawy
z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec
osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa
Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), na osoby wymienione w art. 8 ust.
1 zdanie 2 tej ustawy przechodzi uprawnienie do odszkodowania za szkodę
poniesioną przez osobę represjonowaną do chwili jej śmierci oraz
zadośćuczynienie za doznaną do tego czasu krzywdę, wynikłe z wydania
takiego wyroku (uchwała (7) Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1994r. I
8
KZP 9/94,
OSNKW 1994 nr 9-10 poz. 54) oraz że roszczenie o
odszkodowanie za poniesioną szkodę, które wraz z roszczeniem o
zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przeszło, w myśl art. 8 ust. 1 zdanie
drugie ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń
wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz
niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149 z późn. zm.),
na następców osoby represjonowanej, należy do spadku po tych następcach
(art. 922 § 1 k.c.), natomiast roszczenie o zadośćuczynienie tylko wtedy, gdy
zostały spełnione warunki określone w art. 445 § 3 k.c. (uchwała (7) Sądu
Najwyższego z dnia 5 października 1995r. I KZP 23/95, OSNKW 1995 nr
11-12 poz. 73).
Co do udziałów dalszych uprawnionych i ich spadkobierców
ukształtował się pogląd, że uprawnionymi są tylko osoby żyjące w chwili
śmierci represjonowanego i tylko w równych częściach, nie następuje wobec
nich przyrost udziału (dalsze przysporzenie) wskutek śmierci bądź nie
zgłoszenia roszczeń przez pozostałych uprawnionych. Stanowisko takie
przyjęto w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 27 stycznia 1993 r. I KZP
35/92 OSNKW 1993 nr 3-4 poz. 16 (z pozytywną glosą B. Bladowskiego),
stwierdzającej że w razie śmierci osoby represjonowanej, uprawnionej do
żądania odszkodowania za poniesioną szkodę oraz zadośćuczynienia za
doznaną krzywdę i przejścia tego uprawnienia na podstawie art. 8 ust. 1 zd.
2 ustawy z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych
wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu
Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 34, poz. 149) na małżonka, dzieci i rodziców,
zasądzeniu na rzecz wnioskodawcy lub wnioskodawców, którzy wystąpili z
żądaniem,
podlega
taka
część
świadczenia
przysługującego
represjonowanemu, jaka wynika z podziału całej kwoty świadczenia przez
9
liczbę osób uprawnionych. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w
wyroku z dnia 5 maja 2006r. V KK 386/05 (OSNSK 2006 nr 1 poz. 966).
Reguły te należy stosować odpowiednio do roszczeń zgłaszanych na
podstawie art. 10 cyt. ustawy.
Oznacza to, w odniesieniu do stanu faktycznego rozpoznawanej
sprawy, że - co do zasady - wobec śmierci represjonowanego J. P. w dniu
[…] grudnia 1965r. uprawnionymi byli S. P. i T. P. po ½ części, w zakresie
roszczeń majątkowych obejmujących równowartość mienia objętego
przepadkiem na
skutek śmierci uprawnionego
powoda S. P. w toku
postępowania doszło do sukcesji materialno-prawnej jego spadkobierców wg
porządku dziedziczenia (i dalszego następstwa prawnego wobec śmierci
jednego z nich) na rzecz obecnych powodów jednak nadal jedynie w
zakresie ½ udziału.
2/ Reprezentacja Skarbu Państwa.
Sąd I instancji bezpodstawnie uchylił się od rozstrzygnięcia powyższej
istotnej kwestii uznając, że nie ma ona znaczenia dla rozstrzygnięcia.
Sąd Apelacyjny zajmuje w tym przedmiocie następujące stanowisko.
Zagadnienie dotyczące reprezentacji musi uwzględniać stan prawny na
datę orzekania (art. 316 § 1 k.p.c. statuujący zasadę aktualności). W
omawianym wypadku zastosowanie ma zatem art. 10 ust. 2 cyt. ustawy w
brzmieniu obowiązującym od dnia 1 stycznia 2005r. wskazujący, że
w
sprawach, o których mowa w ust. 1, Skarb Państwa jest reprezentowany
przez państwową jednostkę organizacyjną, w której władaniu jest mienie
podlegające zwrotowi lub mienie zatrzymane w toku postępowania. W
przypadku braku takiej jednostki Skarb Państwa jest reprezentowany przez
organ administracji rządowej, któremu przekazano do dysponowania mienie
w wyniku orzeczenia sądu, o którym mowa w art. 2 ust. 1., a braku i takiej
jednostki zastępstwo procesowe wykonuje minister właściwy do spraw
10
Skarbu Państwa. W sprawie niniejszej wobec przeniesienia prawa własności
na rzecz osób fizycznych nie ma statio fisci, których władaniu znajdowałoby
się mienie objęte przepadkiem. Zachodzi zatem wątpliwość co do tego, czy
należy poszukiwać następców organu administracji rządowej, któremu w
przeszłości przekazano mienie do dysponowania (co rodziłoby oczywiste
problemy zważywszy na odstęp czasowy od orzeczenia przepadku,
konieczność zbadania dalszych czynności Urzędu Likwidacyjnego, liczne
zmiany ustrojowe i organizacyjne utrudniające ustalenie która jednostka
organizacyjna Skarbu Państwa przejęła kolejno zadania poprzednich
władających mieniem, czynności następcze w tym zbycie na rzecz osób
fizycznych przez Skarb Państwa reprezentowany przez Bank Rolny,
charakter mienia – tu: udział w gospodarstwie rolnym) czy odwołać się
wprost do reprezentacji wskazanej wart. 10 ust. 2 zd. ost. cyt. ustawy. Bez
wątpienia utraciły aktualność, odnoszące się do poprzedniego stanu
prawnego, orzeczenia Sądu Najwyższego (wyrok z dnia 26 maja 2000r. V
CKN 44/00, nie publ., wyrok z dnia 16 maja 2002r. V CKN 1276/00, nie
publ.) wskazujące na wykonywanie reprezentacji przez Ministra Finansów.
Przemawia to za przyjęciem że - gdy zwrot mienia, którego przepadek lub
konfiskatę orzeczono, nie jest możliwy w naturze i możliwa jest tylko
rekompensata pieniężna - wobec wskazania przez ustawodawcę w art. 10
ust. 1 ustawy źródła finansowania zasądzanych z tego tytułu świadczeń
(środki Funduszu Reprywatyzacji, o którym mowa w art. 56 ust. 1 pkt 1
ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji
pozostające w dyspozycji ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa) w
sprawach o roszczenia wymienione w art. 10 ust. 2 uprawniony do
reprezentowania Skarbu Państwa jest właśnie minister właściwy do spraw
Skarbu Państwa (por. wyrok z dnia 19 maja 2005 r., II CK 705/04, nie publ.,
wyrok z dnia 10 lutego 2006 r. III CSK 6/05, nie publ.).
11
3/ Zarzut powagi rzeczy osądzonej.
Zarzut powyższy, prowadzący do odrzucenia pozwu w wypadku
potwierdzenia, powinien być przedmiotem oddzielnego rozpoznania w toku
postępowania, co nie nastąpiło (art. 202, 222 k.p.c.). Oczywista jest jednak
jego bezzasadność, skoro roszczenie oparte na art. 10 cyt. ustawy,
jakkolwiek zgłoszone w postępowaniu karnym, w którym uwzględniono
inne żądania S. P., ostatecznie zostało pozostawione bez rozpoznania (wyrok
Sądu Okręgowego Warszawie z dnia 4 kwietnia 2000r. VIII KO 1712/95).
4/ Zakres związania podstawą faktyczną i prawną powództwa.
Art. 187 § 1 k.p.c. stwierdza, ze pozew powinien zawierać dokładnie
określone
żądanie
oraz
przytoczenie
okoliczności
faktycznych
uzasadniających żądanie. Dochodząc zasądzenia świadczeń pieniężnych
powód zobowiązany jest do dokładnego określenia jakie należności mu
przysługują (kwota i sposób jej wyliczenia) i z jakiej podstawy je wywodzi
(twierdzenia o faktach relewantnych prawnie). Powództwo jest czynnością
procesową zawierającą oświadczenie woli i wiedzy powoda domagającego
się udzielenia przez sąd w oznaczonym zakresie ochrony prawnej. Treść tego
oświadczenia decyduje zatem o kierunku procesu i o jego ramach, a
zasadność o wyniku procesu. Tezy powództwa wyznaczają jego podstawę
faktyczną, którą sąd jest bezwzględnie związany (art. 321 k.p.c.). Doktryna
prawnicza podkreśla, że przedmiotem procesu jest roszczenie procesowe
(formalne) polegające na twierdzeniu powoda, że przysługuje mu wobec
pozwanego roszczenie materialne określonej treści (por. J. Jodłowski i in.
Postępowanie cywilne, Wyd. Prawnicze Lexis Nexis). Odróżnić je należy od
roszczenia materialno-prawnego, czyli uzasadnienia prawnego zgłoszonego
roszczenia procesowego, którego istnienie bada sąd i które decyduje o treści
orzeczenia.
12
Innym zagadnieniem jest – objęta w zasadzie kognicją sądu –
podstawa prawna rozstrzygnięcia.
W sprawie niniejszej w pozwie, sporządzonym samodzielnie przez
powoda, zgłoszono żądanie zasądzenia równowartości nieruchomości,
wskazując na niemożność jej zwrotu „wobec wykupienia w latach
siedemdziesiątych”. W toku postępowania powód, już zastąpiony przez
pełnomocnika nie był konsekwentny. Niemniej wezwany przez Sąd do
sprecyzowania podstawy faktycznej powództwa wskazał, że wobec nie
zwrócenia gospodarstwa w trybie ustawy i jego wykupienia dochodzi
zasądzenia jego równowartości co stanowi odpowiednik ceny, którą uiścił
kupując tę nieruchomość (k.19v). W końcowym etapie procesu Sąd
ponownie wezwał powoda do sprecyzowania podstawy faktycznej żądania
pozwu i wykazania przesłanek dochodzonego roszczenia wobec podniesienia
przez Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów zarzutu braku
uszczerbku majątkowego i powołania się na uzasadnienie wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 26 maja 2000r. V CKN 44/00. Powód wskazał, że
popiera dotychczasowe stanowisko i podstawę prawną oraz wniosek o
dopuszczenie dowodu z opinii biegłego do spraw wyceny nieruchomości. W
uzasadnieniu rozstrzygnięcia Sąd I instancji uznał, że tak sprecyzowana
podstawa faktyczna i prawna uniemożliwia uwzględnienie żądania, gdyż
„nie można mówić o uszczerbku w sytuacji gdy rzecz objęta przepadkiem
wróciła do uprawnionego, przy czym nie ma znaczenia czy nastąpiło to w
drodze umowy sprzedaży” a „roszczenie powoda może sprowadzać się do
żądania zwrotu nakładów (…) bądź zwrotu ceny nieruchomości”. Powołał
przy tym wymienione orzeczenie.
Stanowisko powyższe jest zapewne wynikiem przeoczenia części
wywodów Sądu Najwyższego odnoszących się do stanu faktycznego
ówcześnie rozpoznawanej sprawy. Stwierdził on, że bez znaczenia jest
13
powrót prawa własności w wyniku zawarcia umowy sprzedaży „skoro skutki
tej umowy zostały następnie zniweczone decyzją o zwrocie już uiszczonej
części ceny nabycia”. Rzecz w tym, że w opisywanej sprawie
represjonowany nabył prawo własności budynku i prawo użytkowania
wieczystego gruntu za odpłatnością rozłożoną na raty, której uiszczoną część
zwrócono mu po stwierdzeniu nieważności wyroku skazującego. Tym
samym wyrównano uszczerbek majątkowy i cel, leżący u podstaw
roszczenia przewidzianego w art. 10 ustawy został osiągnięty (prawa
rzeczowe przywrócono pod tytułem darmym). Odmienna sytuacja zachodzi
w
obecnej
sprawie.
Jakkolwiek
uprawnieni
następcy
prawni
represjonowanego odzyskali prawo własności nieruchomości, to w drodze
odpłatnej czynności prawnej uiszczając cenę sprzedaży. Po ich stronie
występuje zatem nadal strata (ujemny wynik ekonomiczny), będąca
następstwem wykonania unieważnionego wyroku. Wbrew stanowisku Sądu
Okręgowego zgłoszone żądanie zasądzenia równowartości gospodarstwa (w
części dotyczącej udziału represjonowanego) oraz podstawa faktyczna
powództwa pozwala, co do zasady, na dokonanie subsumcji pod normę
prawną zawartą w art. 10 ustawy. Państwo nie dokonując zwrotu mienia w
naturze
powinno
zaspokoić
roszczenie
o
zapłatę
„równowartości”
odpowiednim świadczeniem pieniężnym. Nie jest przy tym możliwe
wyrównanie tego uszczerbku, będącego - co należy podkreślić – wynikiem
deliktu Państwa, innymi roszczeniami (odszkodowawczymi, o zwrot ceny, o
wyrównanie bezpodstawnego wzbogacenia skoro podstawę przesunięć
majątkowych stanowiła ważna umowa sprzedaży). Inną kwestią jest zakres i
sposób wyliczenia żądania, którymi Sąd nie jest związany. Bez wątpienia w
okolicznościach sprawy „równowartość” nie może być ustalona jako pełna
aktualna wartość całego udziału represjonowanego w nieruchomości. Po
pierwsze - powodowie, jako dalsi następcy prawni jednego z uprawnionych,
14
mogą dochodzić zasądzenia wyłącznie w zakresie przysługującej mu części.
Po drugie - naczelne zasady porządku prawnego nie pozwalają na
uzyskiwanie korzyści cudzym kosztem bez podstawy prawnej i wzbogacenie
w wyniku cudzego czynu niedozwolonego. Konsekwentnie ustalenie zakresu
uszczerbku powinno nastąpić poprzez przeszacowanie, przy zastosowaniu
odpowiednich mierników, ceny uiszczonej (po bonifikacie) w wykonaniu
umowy sprzedaży w granicach udziału, który przypadłby uprawnionemu po
śmierci represjonowanego.
Rozpoznanie powództwa w takim zakresie nie narusza zasady
skargowości i zakazu działania Sądu z urzędu (art. 321 k.p.c.), gdyż mieści
się w granicach jego podstaw.
Ponownie rozpoznając sprawę zobowiąże Sąd powodów do wykazania
zakresu praw przysługujących represjonowanemu, ich poprzednikowi
prawnemu (uprawnionemu S. P.), złożenia odpisu umowy sprzedaży (w
aktach jest umowa zawarta przez T. P). Wybór miernika przeliczeniowego
pozostaje kwestią otwartą, stąd należy wezwać strony do złożenia
oświadczenia w tym przedmiocie. Sąd powinien podjąć czynności co do
zwolnienia pozostałych reprezentantów Skarbu Państwa z uwagi na
niecelowość brania przez nich udziału w dalszym postępowaniu.
W tym stanie rzeczy, skoro Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy,
w oparciu o art. 386 § 4 k.p.c., a w odniesieniu do kosztów postępowania art.
108 § 2 k.p.c. orzeczono jak w sentencji.