Zarządzanie ryzykiem finansowym w biznesie i życiu

Zarządzanie ryzykiem finansowym w biznesie i życiu

 Zarządzanie ryzykiem finansowym
w biznesie i życiu osobistym
Program „Nowoczesne Zarządzanie Biznesem”
Skrypt nr 1
Zarządzanie ryzykiem finansowym
w biznesie i życiu osobistym
Warszawa, luty 2016 r. Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną oraz kopiowanie na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym skutkuje naruszeniem praw autorskich niniejszej publikacji. Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli. Redakcja: Marcin Wąsik‐Wiszniewski Autorzy: prof. zw. dr hab. Stanisław Kasiewicz dr Tadeusz Białek dr Waldemar Rogowski dr Patrycjusz Rozpiątkowski dr Tadeusz Winkler‐Drews Agnieszka Gołębiowska Grzegorz Kondek Skrypt poświęcony zagadnieniom zarządzania ryzykiem finansowym w biznesie i życiu osobistym. Tematyką obejmuje zaplecze informacyjne sektora bankowego, znaczenie wymiany informacji gospodarczych dla konsumentów i przedsiębiorców. Zawiera również opis informacji, jakie banki zbierają na temat konsumentów i przedsiębiorców oraz wskazówki jak każdy konsument może sprawdzić informacje na swój temat. Znajdują się w nim informacje o rynku nieruchomości ‐ System Analiz i Monitorowania Rynku Obrotu Nieruchomościami oraz rozdział poświęcony przeciwdziałaniu wykorzystaniu cudzej tożsamości do celów przestępczych. Skrypt przygotowany we współpracy z partnerami Programu Nowoczesne Zarządzanie Biznesem: Związek Banków Polskich, Biuro Informacji Kredytowej S.A., Biuro Informacji Gospodarczej InfoMonitor S.A. Wydawca: Centrum Prawa Bankowego i Informacji Sp. z o.o. ul. Kruczkowskiego 8; 00‐380 Warszawa www.cpb.pl SPIS TREŚCI I WSTĘP ‐ RYZYKO WE WSPÓŁCZESNYM BIZNESIE ......................................... 8 1. CZYNNIKI SUKCESU WE WSPÓŁCZESNYM BIZNESIE ........................................................ 8 2. POJĘCIE I ISTOTA RYZYKA WE WSPÓŁCZESNYM BIZNESIE ................................................. 8 2.1. Cechy ryzyka ......................................................................................................... 9 2.2. Ryzyko a niepewność .......................................................................................... 11 2.3. Proces zarządzania ryzykiem .............................................................................. 11 2.4. Informacja w procesie zarządzania ryzykiem ...................................................... 12 3. OGRANICZENIE RYZYKA Z WYKORZYSTANIEM INFORMACJI FINANSOWYCH ....................... 13 II INFORMACJE W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ ....................................... 14 1. RYNEK WYMIANY INFORMACJI W EUROPIE I NA ŚWIECIE .............................................. 14 2. MOŻLIWOŚCI TRANSGRANICZNEJ WYMIANY INFORMACJI FINANSOWYCH ........................ 16 2.1. Transgraniczna wymiana informacji kredytowej ................................................ 16 2.2. Transgraniczna wymiana informacji gospodarczej ............................................. 18 3. CHARAKTERYSTYKA POLSKIEGO RYNKU WYMIANY INFORMACJI I DANYCH GOSPODARCZYCH ................................................................................................. 19 3.1. Aspekty prawne .................................................................................................. 19 3.2. Wymiana informacji gospodarczych a ochrona danych osobowych .................. 21 3.3. Wymiana informacji finansowych a tajemnica bankowa ................................... 22 3.4. Biuro Informacji Gospodarczej (BIG) ................................................................... 22 4. SYSTEMY WYMIANY INFORMACJI KREDYTOWYCH W POLSCE ......................................... 23 4.1. Biuro Informacji Kredytowej ............................................................................... 23 4.2. System BANKOWY REJESTR (System BR) ............................................................ 23 III WYMIANA INFORMACJI GOSPODARCZYCH NA POLSKIM RYNKU ............... 26 1. ROLA INFORMACJI GOSPODARCZEJ .......................................................................... 26 1.1. Definicja Informacji Gospodarczej ...................................................................... 26 2. ZASADY DZIAŁANIA BIUR INFORMACJI GOSPODARCZEJ ................................................. 27 2.1. Kto i jakie informacje gospodarcze może przekazywać do BIG InfoMonitor? .... 27 2.2. Sposoby przekazywania danych dłużników do BIG ............................................. 28 2.2.1. Warunki przekazywania IG wynikających z określonego stosunku prawnego (najczęściej z umowy) ............................................................. 28 2.2.2. Warunki przekazywania IG potwierdzonych tytułem wykonawczym ..... 29 5 3. OBSZARY DZIAŁALNOŚCI BIG INFOMONITOR ............................................................ 29 3.1. Jakie dane znajdują się w rejestrze dłużników BIG InfoMonitor? ....................... 29 3.1.1. Czemu służy pobieranie raportów z systemu BIG InfoMonitor? ............. 30 3.2. Rodzaje raportów ............................................................................................... 31 3.2.1. Raport o konsumencie ............................................................................. 31 3.2.2. Raport o przedsiębiorcy ........................................................................... 31 3.2.3. Raport o dokumencie .............................................................................. 32 3.2.4. Raport o sobie ......................................................................................... 32 3.2.5. Raport z rejestru zapytań ........................................................................ 33 3.3. Windykacja – wpisywanie dłużnika do BIG ......................................................... 33 3.4. Potwierdzanie wiarygodności ............................................................................. 33 IV RYNEK WYMIANY INFORMACJI KREDYTOWYCH W POLSCE ....................... 37 1. GENEZA I ROLA BIK S.A......................................................................................... 37 2. DANE KLIENTA W BAZIE BIK ................................................................................... 40 3. OKRESY PRZETWARZANIA PRZEZ BIK DANYCH O ZOBOWIĄZANIACH ............................... 41 4. OCENA PUNKTOWA .............................................................................................. 43 5. PRAWO DO WGLĄDU I KOREKTY DANYCH .................................................................. 44 6. HISTORIA DOBRZE WIDZIANA .................................................................................. 45 6.1. Certyfikat wiarygodności .................................................................................... 46 6.2. Ochrona tożsamości ............................................................................................ 47 7. MECHANIZM I ZASADY WYMIANY INFORMACJI KREDYTOWEJ – BIK JAKO ELEMENT INFRASTRUKTURY SEKTORA FINANSOWEGO ............................................................... 47 8. PODSTAWY PRAWNE ............................................................................................. 50 9. RÓŻNICE POMIĘDZY BIK A BIG ............................................................................... 53 V INFORMACJE O RYNKU NIERUCHOMOŚCI – SYSTEM ANALIZ I MONITOROWANIA RYNKU OBROTU NIERUCHOMOŚCIAMI (AMRON) ....... 55 1. WPROWADZENIE – ZNACZENIE DOSTĘPU DO INFORMACJI DLA ROZWOJU RYNKU NIERUCHOMOŚCI W POLSCE ................................................................................... 55 2. PUBLICZNY ZASÓB INFORMACJI O NIERUCHOMOŚCIACH .............................................. 55 3. NIEZNAJOMOŚĆ RYNKU SZKODZI ............................................................................. 58 4. SYSTEM ANALIZ I MONITOROWANIA RYNKU OBROTU NIERUCHOMOŚCIAMI .................. 59 4.1. Informacje podstawowe ..................................................................................... 59 4.2. Przepisy nadzorcze regulujące zakres i zasady uczestnictwa banków w Systemie AMRON ................................................................................................ 60 4.3. Struktura bazy danych AMRON .......................................................................... 64 4.4. Charakterystyka Systemu AMRON ...................................................................... 66 4.5. Usługi dodatkowe świadczone przez Centrum AMRON ..................................... 67 6 VI PRZECIWDZIAŁANIE WYKORZYSTANIU CUDZEJ TOŻSAMOŚCI DO CELÓW PRZESTĘPCZYCH ............................................................................ 69 1. SYSTEM DOKUMENTY ZASTRZEŻONE ................................................................ 69 1.1. Cele prowadzenia Systemu DOKUMENTY ZASTRZEŻONE ................................... 69 1.2. Podstawowe rodzaje przestępstw z użyciem cudzej tożsamości ....................... 69 1.3. Zasady funkcjonowania Systemu DZ ................................................................... 70 1.4. Co robić w sytuacji utraty dokumentów ............................................................. 70 2. SYSTEM ZASTRZEGANIA KART ................................................................................. 71 7 I Wstęp - ryzyko we współczesnym biznesie
1. Czynniki sukcesu we współczesnym biznesie
dr Tadeusz Winkler‐Drews Znakiem czasu jest rozwój nowych technologii komunikacyjnych i informatycznych. Gromadzenie i przetwarzanie danych pozwala uzyskać dostęp do zasobów informacyjnych, które poszerzają zakres możliwych kierunków działania. Informacja jest obecnie uznawana za najdroższy zasób przedsiębiorstwa. Otoczenie przedsiębiorstw stało się złożone, dynamiczne lub wręcz chaotyczne. Wpływają na to zjawiska deregulacji, globalizacji, zacierania się granic branż i postęp technologii. Prowadzenie biznesu odbywa się współcześnie w systemie o coraz mniejszej stabilności istotnych zmiennych. Efektywną odpowiedzią na wyzwania otoczenia jest dobrze określona strategia firmy. Jej opracowanie i wdrożenie jest w gruncie rzeczy dokonaniem przez przedsiębiorstwo znacznej liczby wyborów, które są często podejmowane w warunkach niepełnej informacji, a zatem bywają obarczone dużym ryzykiem. Im szybciej dokonują się zmiany w otoczeniu oraz im bardziej są skomplikowane, tym większe ryzyko błędnej oceny wymogów rynku i holistycznej analizy rzeczywistości: zjawisk, tendencji i szans pojawiających się w otoczeniu w danym momencie. 2. Pojęcie i istota ryzyka we współczesnym biznesie
prof. zw. dr hab. Stanisław Kasiewicz dr Waldemar Rogowski Odpowiednio szybkie identyfikowanie oraz ocena szans i zagrożeń rozwojowych przedsiębiorstw jest niezbędnym czynnikiem optymalizacji bieżących i strategicznych decyzji, podejmowanych na różnych szczeblach zarządzania. Działalność gospodarcza to ciągły proces podejmowania decyzji, które mają różny horyzont czasowy (nieraz wieloletni) i dotyczą różnych aspektów funkcjonowania przedsiębiorstwa. Ryzyko jest związane z procesem podejmowania decyzji, których skutki (efekty) wystąpią w przyszłości i są niepewne. Pewność to domena przeszłości, a nie przyszłości. Proces decyzyjny ma więc charakter probabilistyczny, a nie deterministyczny. W stereotypie myślenia i zarządzania ryzyko kojarzy się ze stratami, niebezpieczeństwem, dodatkowymi kosztami. Akcentowanie ryzyka, jako szansy przyczyniającej się do zwiększania wartości rynkowej firmy, może budzić wątpliwości, a nawet silny sprzeciw. 8 Ryzyko jest niewątpliwie wielowymiarową kategorią, która łączy się z oceną przyszłości, identyfikacją rodzaju i skali ryzyka, jego pomiarem oraz podejmowaniem decyzji pod kątem unikania lub ograniczania negatywnych skutków. Współcześnie wykształciły się trzy główne nurty określenia ryzyka w działalności gospodarczej: Pierwszy wskazuje na ryzyko jedynie jako zagrożenie osiągnięcia założonego celu biznesowego. Drugi podkreśla neutralny charakter ryzyka i wskazuje na możliwości zagrożenia lub osiągnięcia dodatkowych korzyści, jakie wiążą się z realizacją celu. Trzeci widzi w ryzyku głównie szanse osiągania licznych korzyści. My zazwyczaj definiujemy ryzyko, jako możliwość wystąpienia odchylenia, zarówno o negatywnym jak i pozytywnym charakterze, od tego co się oczekuje w związku z podejmowaną decyzją. 2.1. Cechy ryzyka
Główne cechy (atrybuty) ryzyka: 1) występuje zawsze albo prawie zawsze w działalności gospodarczej; 2) powiązane jest ze skłonnością do podejmowania działań w warunkach zmienności (nastawienie do ryzyka: skłonność, awersja, neutralność); 3) można dokonać jego kwantyfikacji; 4) może mieć charakter odchylenia pozytywnego (uzyskałem więcej niż oczekiwałem) lub negatywnego (uzyskałem mniej niż oczekiwałem); 5) wymaga zdefiniowania zbioru możliwych potencjalnych pozytywnych i negatywnych skutków wystąpienia zdarzenia (skutek wystąpienia ryzyka); 6) ostatecznie przejawia się zawsze wpływem na wyniki finansowe, jakie dany podmiot gospodarczy osiąga w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą – wymiar finansowy ryzyka; 7) zmienia się w czasie – rośnie wraz z czasem, im dotyczy dłuższej perspektywy tym jest większe; 8) wyraża się jako zbiór prawdopodobieństw wystąpienia zdarzenia i możliwych jego skutków – Ekspozycja na ryzyko = skutek wystąpienia x prawdopodobieństwo wystąpienia; 9) materializuje się wówczas, kiedy podmiot narażony na ryzyko podejmuje działania i dokonuje weryfikacji możliwości wystąpienia potencjalnych skutków swoich działań w praktyce; 10) realizuje się wyłącznie w postaci jednej z możliwych opcji skutków działania: odchylenia o charakterze pozytywnym lub negatywnym. Szerzej przyjrzyjmy się kilku cechom: a) powszechność występowania – każda decyzja łączy się z mniejszym lub większym ryzykiem. Istnieje więc konieczność ciągłej selekcji skali ryzyka i odpowiedzi, czy 9 w konkretnej decyzji należy je dostrzec, uwzględnić czy pominąć oraz w jakim stopniu monitorować, kontrolować i dążyć do jego ograniczania; b) nastawienie do ryzyka – zróżnicowanie reakcji przedsiębiorstw i ich menedżerów na identycznie występujące ryzyko wymaga od decydentów określenia poziomu akceptacji danego ryzyka. Informacja o tym musi być dostępna dla wszystkich pracowników uczestniczących w procesie zarządzania. W warunkach boomu gospodarczego, decydenci skłonni są do akceptacji wyższego poziomu ryzyka w przeciwieństwie do sytuacji, gdy przeważają nastroje kryzysowe lub recesyjne; c) kwantyfikowalność – cecha powodująca, że ryzyko jest zjawiskiem ekonomicznym, którym można zarządzać. We współczesnym biznesie, charakteryzującym się dużą zmiennością, aspekt ryzyka musi być uwzględniany w sposób sformalizowany, poprzez proces zarządzania nim; d) integralność – ryzyko obejmuje trzy istotne, powiązane ze sobą składniki: cel ustalony lub oczekiwany, znane prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń mających wpływ na realizację celu i oczekiwane skutki wystąpienia tych zdarzeń. Stopień rozpoznania i jakość informacji o każdym ze składników decyduje o efektywności zarządzania ryzykiem; e) zdolność oddziaływania na ryzyko – istnieją szanse ograniczenia skali wpływu ryzyka na pozycję finansową, rynkową i konkurencyjną firmy przez podejmowane działania organizacyjne (np. szkolenia, opracowanie procedur, akceptacje zasad corporate governance) i zastosowanie odpowiednich instrumentów (np. ubezpieczanie, finansowe instrumenty zabezpieczające, sprawdzanie wiarygodności płatniczej kontrahenta, prawdziwości przedkładanych dokumentów firmowych, osobistych); f) występują liczne determinanty ryzyka – ryzyko zależy od wielu czynników makroekonomicznych i mikroekonomicznych, których rozpoznanie nie jest kwestią rutynową i prostą; g) współzależność występowania różnych rodzajów ryzyka – polegające na tym, że istnieją mało zbadane związki między kluczowymi ryzykami w danym czasie np. walutowym i niewypłacalności partnera gospodarczego (sytuacja taka występuje w przypadku sprzedaży produktów, towarów czy usług partnerowi zagranicznemu o niskiej wiarygodności finansowej w innej walucie niż waluta krajowa), co utrudnia skuteczne zarządzania ryzykiem w skali całego przedsiębiorstwa. 10 2.2. Ryzyko a niepewność
Porównanie ryzyka i niepewności Niepewność Ryzyko Różnice Nie można określić prawdopodobieństwa wystąpienia zidentyfikowanych zdarzeń Można ustalić prawdopodobieństwo wystąpienia każdej możliwej sytuacji Niepewność ma wymiar jedynie informacyjny, jakościowy Ryzyko posiada wymiar ilościowy i możliwe jest dokonanie jego pomiaru Kategoria subiektywna Kategoria obiektywna Zjawisko statyczne Zjawisko dynamiczne Podobieństwa / zależności Obie kategorie powiązane są ściśle ze zdarzeniami w przyszłości W kategoriach ekonomicznych ryzyko i niepewność są powiązane ze stopą zwrotu Ryzyko jest funkcją niepewności Źródło: opracowanie własne Podstawową różnicą pomiędzy ryzykiem a niepewnością jest kwantyfikowalność – ryzyko posiada tę cechę, a niepewność nie. 2.3. Proces zarządzania ryzykiem
Proces zarządzania ryzykiem jest kilkuetapowy i obejmuje następujące elementy: 1) Identyfikację ryzyka. W etapie tym określane są zdarzenia, które w przypadku, gdy zaistnieją spowodują wystąpienie odchylnia określonych wielkości finansowych. 2) Określenie poziomu prawdopodobieństwa zaistnienia zdarzeń. Poziom zawiera się w przedziale 0 – 1, gdzie 0 = „na pewno nie wystąpią”, 1 = „na pewno wystąpią”. Poziom prawdopodobieństwa określany jest w oparciu o dane historyczne, założone rozkłady statystyczne, bądź subiektywną ocenę ekspercką. 3) Pomiar ryzyka. Kolejny etap, w którym określa się wielkość odchylenia najczęściej przepływów pieniężnych (cash flow ‐ CF), które mają zostać osiągnięte w związku z podejmowaną decyzją gospodarczą w skutek wystąpienia określonego rodzaju czy kategorii ryzyka. 4) Oszacowanie wielkości ekspozycji na ryzyko. Ekspozycja na dany rodzaj ryzyka jest iloczynem prawdopodobieństwa wystąpienia ryzyka i wielkości odchylenia CF w związku z wystąpieniem ryzyka. 5) Działanie obejmujące bądź ograniczanie ekspozycji na ryzyko, bądź jego zwiększanie. W przypadku negatywnego charakteru ryzyka, bądź zwiększenie ekspozycji na ryzyko – w przypadku pozytywnego charakteru. Działania ograniczania 11 ekspozycji na ryzyko mogą obejmować te zmierzające do zmniejszenia prawdopodobieństwa wystąpienia zdarzenia lub ograniczenia skutków jego wystąpienia. W tym przypadku można m.in.: unikać ryzyka – co wiąże się z niepodejmowaniem decyzji obarczonej ryzykiem, można ryzyko transferować na inne podmioty np. poprzez ubezpieczenie, czy zakup zabezpieczających instrumentów finansowych np. opcji walutowych. 6) Monitorowanie i raportowanie efektów podjętych działań. Jest to ostatni z etapów zarządzania ryzykiem. Bardzo ważny, gdyż proces zarządzania ryzykiem jest procesem ciągłym. 2.4. Informacja w procesie zarządzania ryzykiem
Ogólnie rzecz biorąc, informacja spełnia w procesach decyzyjnych rozmaite funkcje – między innymi te wymienione na Schemacie. Funkcje informacji w procesach zarządzania przedsiębiorstwem Weryfikacja poprawności intuicji Wsparcie procesów podejmowania decyzji Wsparcie w wyznaczaniu celów operacyjnych, taktycznych i strategicznych FUNKCJE INFORMACJI W PROCESACH ZARZĄDZANIA Wsparcie w opracowaniu planu budowania przewagi konkurencyjnej i jego realizacji Pomiar wykonania celów i koordynacja strategii Redukcja ryzyka działalności Możliwość wdrożenia koncepcji organizacji uczącej się – usprawnienie działań i poprawa wyników Poprawa wyników przedsiębiorstwa w oparciu o działania na zasadzie sprzężenia zwrotnego firma‐rynek Źródło: Opracowanie własne na podstawie T. Mendel, J. Przeniczka, Badanie i ocena wiarygodności partnera gospodarczego: czyli jak zbadać wiarygodność kredytobiorcy, leasingobiorcy, kontrahenta handlowego, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2000, s. 63. Informacje te, aby były przydatne w procesach biznesowych muszą odznaczać się nie tylko rzetelnością (zgodnością z rzeczywistym obrazem sytuacji), aktualnością i pełnością (informacja fragmentaryczna daje często mylny obraz sytuacji), ale też spełniać dodatkowe kryteria. Muszą być:  Kompletne – zakres i poziom szczegółowości i informacji zaspokaja potrzeby informacyjne;  Jednoznaczne – obiektywnie sformułowane (dzięki temu każdy odbiorca informacji rozumie i interpretuje ją w ten sam sposób); 12  Operatywne – dostępne w formie, która umożliwia ich natychmiastowe wykorzystanie, bez konieczności przetwarzania;  Ciągłe – cecha odnosi się do procesu dostarczenia informacji i oznacza, że powinny być one gromadzone w sposób nieprzerwany i podlegać systematycznej aktualizacji. Z uwagi na rosnący poziom ryzyka działalności w zmiennym otoczeniu gospodarczym, potrzeba opierania procesów decyzyjnych o obiektywne informacje stale rośnie. Aktualna, rzetelna, pełna i właściwie wykorzystana, prowadzi do podejmowania trafnych i efektywnych decyzji gospodarczych. Informacja posiadająca te cechy pozwala monitorować otoczenie – przez co umożliwia dostosowanie się do jego zmian, budować przewagę konkurencyjną – poprzez wykorzystanie informacji o rynku i pójście „o krok w przód”, weryfikować intuicję decydentów – poprzez poparcie lub zaprzeczenie przypuszczeniom, itd. Informacje wykorzystywane są w bieżącej kontroli procesów i wykonania zadań, w identyfikowaniu niezgodności sytuacji rzeczywistej z planowaną, w procesach identyfikowania potencjalnych zagrożeń, w planowaniu przyszłej działalności i pozycjonowaniu firmy na rynku. 3. Ograniczenie ryzyka z wykorzystaniem informacji
finansowych
W Polsce obecnie funkcjonuje rozbudowana instytucjonalna infrastruktura informacji finansowej. Obejmuje m.in. BIK, BIG‐i, wywiadownie gospodarcze. Oferują one szereg produktów i usług, które z powodzeniem mogą być wykorzystywane w procesie ograniczania ryzyka działalności gospodarczej. Ciekawą charakterystykę produktów informacyjnych zaproponował K. Markowski1. W kolejnych rozdziałach szerzej i dokładniej zostaną zaprezentowane zarówno zasady wymiany informacji finansowej, systemy wymiany informacji, a także produkty i usługi tworzone w oparciu o te systemy. 1 K. Markowski, Rola informacji w zarządzaniu ryzykiem, [w:] Zarządzanie zintegrowanym ryzykiem przedsiębiorstwa w polskich firmach, Wolters Kluwer, Kraków 2010, s. 9 ‐ 22 13 II Informacje w działalności gospodarczej
1. Rynek wymiany informacji w Europie i na świecie
dr Tadeusz Białek, Patrycjusz Rozpiątkowski Rynek informacji finansowej, funkcjonujący we wszystkich krajach UE, z wyjątkiem Luksemburga, to zróżnicowana sieć rejestrów nie tylko o charakterze kredytowym. Wszystkie rejestry kredytowe czy gospodarcze podlegają ściśle regulacjom dotyczącym ochrony danych osobowych, określonym w Dyrektywie 95/46/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 24 października 1995 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w zakresie przetwarzania danych osobowych i ich swobodnego przepływu. Część rejestrów objęta jest przynajmniej częściowo także reżimem tajemnicy bankowej (jak w Polsce). Rynek informacji finansowej w Europie jest zdominowany w części przez korporacje międzynarodowe. Największy rynek informacji kredytowej funkcjonuje w Wielkiej Brytanii i Niemczech. W niektórych państwach członkowskich UE rejestry kredytowe prowadzone są przez banki centralne, np. Narodowy Bank Francji prowadzący jedyny tam rejestr kredytowy lub Narodowy Bank Belgii, obok którego funkcjonuje jednakże również rejestr komercyjny. W pozostałych państwach rejestry kredytowe czy też gospodarcze tworzone są z inicjatywy banków lub też innych uczestników sektora finansowego lub prowadzone są przez krajowe związki banków (np. rejestr Sisbon prowadzony przez Słoweńską Asocjację Bankową). W Polsce funkcjonują dwa rejestry kredytowe utworzone przez Związek Banków Polskich i banki, na podstawie przepisów art. 105 ust. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tj. z Dz. U. z 2002, Nr 72 poz. 665 ze zm.). Biuro Informacji Kredytowej S.A. oraz System BANKOWY REJESTR (w ZBP). Z sektorem bankowym współpracuje Biuro Informacji Gospodarczej InfoMonitor S.A. przetwarzające informacje gospodarcze, które umożliwia wymianę informacji kredytowej i gospodarczej pomiędzy bankami a przedsiębiorcami z innych sektorów gospodarki. Ze względu na strukturę własnościową rejestrów kredytowych na świecie, rejestry (biura) można podzielić na: publiczne i prywatne. Istnienie jednego rodzaju biura nie wyklucza istnienia drugiego i tak na przykład we Włoszech istnieje zarówno publiczny jak i prywatny rejestr. W innych krajach, takich jak Francja i Belgia, występują jedynie rejestry publiczne. W końcu w wielu innych (np. Wielka Brytania) są tylko prywatne biura kredytowe. 14 Publiczne biura kredytowe prowadzone są przez Banki Centralne lub inne władze nadzorcze (gł. nadzór bankowy). Większość prywatnych biur kredytowych to instytucje komercyjne natomiast publiczne biura kredytowe są z reguły organizacjami non‐profit. Strukturę własności prywatnych biur kredytowych można podsumować następująco:  biura kredytowe, w których akcjonariuszami przekazującymi informacje są kredytodawcy i inni usługodawcy;  biura kredytowe będące własnością wyspecjalizowanych firm, bez żadnego udziału kredytodawców;  biura kredytowe utworzone w formie stowarzyszeń. Obowiązek przekazywania danych do publicznych biur kredytowych sprawia, że pokrywają one blisko 100% informacji, która może być przedmiotem wymiany. Oznacza to również, że informacje gromadzone pokrywają wszystkie pożyczki powyżej minimalnej wartości (progu) określonej przez prawo. Prywatne biura kredytowe mają zwykle niższy próg. Gromadzą i przetwarzają bardziej szczegółowe informacje często z różnych prawnie dozwolonych źródeł. Jakkolwiek fakt, iż przekazywanie danych jest dobrowolne sprawia, że pokrycie rynku kredytowego może być znacznie mniejsze. Większość biur kredytowych na świecie, podobnie jak w Polsce Biuro Informacji Kredytowej, funkcjonują w oparciu o zasadę wzajemności, która leży u podstaw systemu wymiany informacji. Zasada oznacza, że członkowie rejestru kredytowego mogą otrzymywać informacje kredytowe jedynie, jeśli sami przekazują do niego dane. Jak wspomniano wyżej, przekazywanie danych do państwowych biur kredytowych przez kredytodawców jest obowiązkowe z mocy prawa, natomiast przekazywanie danych w oparciu o zasadę wzajemności jest kluczowym punktem umów pomiędzy prywatnymi biurami kredytowymi i ich klientami. 15 2. Możliwości transgranicznej wymiany informacji finansowych
2.1. Transgraniczna wymiana informacji kredytowej
dr Tadeusz Białek Patrycjusz Rozpiątkowski Rozstrzygnięcie zagadnienia możliwości wymiany danych przetwarzanych przez polskie rejestry kredytowe z zagranicznymi wymaga przypomnienia zamkniętego katalogu podmiotów, na rzecz których instytucje, o których mowa w art. 105 ust. 4 Prawa bankowego (rejestry kredytowe) mogą udostępniać dane na rzecz innych podmiotów: 4. Banki mogą, wspólnie z bankowymi izbami gospodarczymi, utworzyć instytucje upoważnione do gromadzenia, przetwarzania i udostępniania: 1) bankom – informacji stanowiących tajemnicę bankową w zakresie, w jakim informacje te są potrzebne w związku z wykonywaniem czynności bankowych oraz w związku ze stosowaniem metod statystycznych, o których mowa w art. 128 ust. 3 oraz w art. 128d ust. 1, 2) innym instytucjom ustawowo upoważnionym do udzielania kredytów – informacji stanowiących tajemnicę bankową w zakresie, w jakim informacje te są niezbędne w związku z udzielaniem kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń. 4a. Instytucje utworzone na podstawie ust. 4 mogą udostępniać biurom informacji gospodarczej działającym na podstawie ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych (Dz. U. Nr 50, poz. 424), dane w zakresie i na warunkach określonych w tej ustawie. 4b. Banki mogą udostępniać biurom, o których mowa w ust. 4a, dane o zobowiązaniach powstałych z tytułu umów związanych z dokonywaniem czynności bankowych, jeżeli umowy te zawierają klauzule informujące o możliwości przekazania danych do tych biur. 4c. Klauzule, o których mowa w ust. 4b, zawierają informacje o warunkach, na jakich banki przekazują dane, o których mowa w art. 7 ust. 2 i art. 8 ust. 1 ustawy, o której mowa w ust. 4a, do biura. 4d. Instytucje, utworzone zgodnie z ust. 4, mogą udostępniać instytucjom finansowym, będącym podmiotami zależnymi od banków, informacje o zobowiązaniach powstałych z tytułu umów związanych z wykonywaniem czynności bankowych, jeżeli umowy te zawierają klauzule informujące o możliwości przekazania danych do tych instytucji finansowych. Z tak określonego katalogu wynika jednoznaczna konkluzja, że z uwagi na reżim tajemnicy bankowej i bezwzględnie obowiązujące przepisy Prawa bankowego, określające podmioty i sytuacje, w których następuje zwolnienie od obowiązku 16 zachowania tajemnicy bankowej, polskie rejestry kredytowe nie mogą udostępniać i przekazywać sobie nawzajem z zagranicznymi rejestrami danych. Uprawnień i kompetencji do przekazywania danych objętych tajemnicą bankową do zagranicznych biur informacji kredytowej nie mają także banki, ponieważ biura nie znajdują się w zamkniętym i enumeratywnym katalogu podmiotów, którym bank może udostępniać tajemnicę bankową. Przedstawiony stan prawny będzie musiał ulec zmianie w związku implementacją Dyrektywy 2008/48/WE w sprawie kredytu konsumenckiego, która nakazuje, aby w razie konieczności ocena zdolności kredytowej mogła być dokonywana przez kredytodawcę konsumenckiego (a więc także firmy pożyczkowe) na postawie informacji uzyskanych z odpowiedniej bazy danych (art. 8 Dyrektywy). Zgodnie z art. 9 Dyrektywy, każde państwo członkowskie zapewnia, na warunkach niedyskryminujących kredytodawcom z innych państw członkowskich, dostęp do baz danych wykorzystywanych w tym państwie członkowskim do oceny zdolności kredytowej konsumentów. Rozstrzygnięcie problemów interpretacyjnych Dyrektywy w zakresie transgranicznej wymiany informacji kredytowej powierzono powołanej przez Komisję Europejską Grupie Ekspertów do spraw historii kredytowej. W wyniku prac Grupy zaproponowano cztery modele wymiany informacji kredytowej:2 1) bezpośredni model dostępu (direct access model) zakłada, że kredytodawca z kraju A bezpośrednio sięga po dane kredytowe dotyczące kredytobiorcy z kraju B, przetwarzane w rejestrze kredytowym w kraju B. Po udzieleniu kredytu takiemu kredytobiorcy z kraju B, kredytodawca z kraju A byłby zobowiązany do przesyłania raportów na temat danych dotyczących tego kredytobiorcy, zawierających historię kredytową dotyczącą zaciągniętego zobowiązania, 2) pośredni model dostępu (indirect access model) zakłada, że w celu uzyskania danych kredytowych dotyczących kredytobiorcy z kraju B, kredytodawca z kraju A sięga po dane kredytowe dotyczące tego kredytobiorcy do rejestru kredytowego w kraju B, za pośrednictwem rejestru kredytowego w kraju A (wzajemne pośrednictwo transgraniczne biur kredytowych). Po udzieleniu kredytu takiemu kredytobiorcy z kraju B, kredytodawca z kraju A byłby zobowiązany do przesyłania do rejestru kredytowego z kraju A raportów na temat danych dotyczących tego kredytobiorcy zawierających historię kredytową dotyczącą zaciągniętego zobowiązania. Rejestr kredytowy z kraju A przekazywałby następnie dane do rejestru kredytowego z kraju B, 3) model przepływu raportów (the report portability model) zakłada własną inicjatywę kredytobiorcy, który samodzielnie dostarcza raport kredytowy. Innymi 2
“Report of the Expert Group on Credit Histories”, May 2009, DG Internal Market and Services 17 słowy kredytobiorca z kraju B samodzielnie dostarcza kredytodawcy z kraju A raport o sobie otrzymany bezpośrednio z rejestru z kraju B, 4) model oparty na prawie dostępu do rejestru (the right of access model) zakłada, że kiedy kredytobiorca z kraju B aplikuje o kredyt u kredytodawcy w kraju A, kredytodawca ten może zażądać od kredytobiorcy zwrócenia się do właściwego rejestru kredytowego w kraju B, aby ten rejestr wysłał autoryzowany przez siebie raport kredytowy bezpośrednio do kredytodawcy z kraju A. Jednocześnie Grupa zaleciła, aby kredytodawcy mogli dokonywać swobodnego wyboru między wszystkimi udostępnionymi modelami, w zależności od prowadzonej działalności oraz z uwzględnieniem zasad dotyczących ochrony danych. Grupa zastrzegła, że model pośredniego dostępu może być najwłaściwszy, jako pierwszy krok w tworzeniu rynku transgranicznego. Grupa zaleciła, aby przestrzeganie wymogu dotyczącego niedyskryminacyjnego dostępu do baz danych, określonego w art. 9 Dyrektywy było uważane w szczególności, za umożliwiające zagranicznym kredytodawcom dostęp na takim samym poziomie oraz warunkach, jak miejscowym kredytodawcom, tj. bez dodatkowych barier lub przywilejów, oraz przy poszanowaniu zasady wzajemności, bez szkody dla zasad dotyczących ochrony danych, jak określono w art. 9 ust. 4 Dyrektywy. Szczególną rolę w transgranicznej wymianie informacji kredytowych w rekomendacjach Grupy przypisano zasadzie wzajemności (principle of reciprocity), którą określono jako ,,kluczowy wymóg’’, podkreślając jednocześnie, że należy ją stosować w sposób zapewniający niedyskryminacyjny dostęp do danych kredytowych oraz ich wymianę. W tym zakresie Grupa zaleciła, aby wymogi dotyczące wzajemności były proporcjonalne. W konsekwencji, zagraniczny kredytodawca, mający dostęp do danych kredytobiorcy zawartych w rejestrze, powinien składać raport dotyczący wyłącznie danych takiego konkretnego kredytobiorcy. 2.2. Transgraniczna wymiana informacji gospodarczej
dr Tadeusz Białek Nowa ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 roku (ustawa o BIG) wprowadza nowe pojęcie wymiany danych gospodarczych, w odróżnieniu od wymiany informacji gospodarczych, ponieważ zagraniczne biura i instytucje nie przetwarzają informacji gospodarczych w rozumieniu tej ustawy (nie zawierają koniecznych elementów składających się na informację gospodarczą). Przez wymianę danych gospodarczych rozumie się według nowej ustawy wymianę danych o wiarygodności płatniczej między biurami informacji gospodarczej a instytucjami dysponującymi takimi danymi z państw członkowskich Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państwach członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) ‐ stronach umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym (Norwegia, Islandia, Liechtenstein), jak również dane udostępniane 18 biurom informacji gospodarczej przez instytucje utworzone na podstawie art. 105 ust. 4 ustawy Prawo bankowe (rejestrami kredytowymi). Materia wymiany informacji gospodarczych i kredytowych nie jest przedmiotem prawa europejskiego, gdyż nie została uregulowana w odpowiedniej dyrektywie, zatem w państwach członkowskich UE takimi odpowiednikami mogą być różne instytucje (zarówno bardzo zbliżone do biur informacji gospodarczej, przetwarzające dane pochodzące od przedsiębiorstw z różnych sektorów gospodarki, jak i te odpowiadające ściśle biurom informacji kredytowej, gromadzące dane wyłącznie z sektora bankowego). Po podpisaniu porozumienia, biuro przyjmuje oraz ujawnia dane dotyczące wiarygodności płatniczej od zagranicznej instytucji, w celu realizacji złożonych w biurze wniosków o ujawnienie tych danych. W przypadku konsumentów warunkiem ujawnienia danych dotyczących jego wiarygodności płatniczej jest posiadanie przez podmiot występujący z wnioskiem o ujawnienie upoważnienia tego konsumenta. Upoważnienie określa zakres danych przeznaczonych do ujawnienia. 3. Charakterystyka polskiego rynku wymiany informacji i danych
gospodarczych
dr Tadeusz Białek 3.1. Aspekty prawne
9 kwietnia 2010 r. Sejm uchwalił nową ustawę o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (Dz.U. Nr 81, poz.530), która weszła w życie 14 czerwca 2010 r. (ustawa o BIG). Jej zasadniczym celem jest poprawa funkcjonowania systemu wymiany informacji gospodarczych i usprawnienie warunków funkcjonowania biur informacji gospodarczej (BIG) oraz lepsza ochrona wierzycieli. Podstawowym założeniem (celem) funkcjonowania BIG‐ów jest wzrost transparentności obrotu gospodarczego, likwidacja zatorów płatniczych oraz tzw. „miękka windykacja”, służąca poprawie dyscypliny płatniczej i wzmocnieniu procesu ściągania wierzytelności. Zgodnie z ustawą przedmiotem działalności gospodarczej biura może być wyłącznie: 1. pośrednictwo w udostępnianiu informacji gospodarczych polegające na: a) przyjmowaniu informacji gospodarczych od wierzycieli, b) przechowywaniu tych informacji przez biuro, c) ujawnianiu tych informacji (w odpowiedzi na zapytanie), 2. przetwarzanie archiwalnych informacji dla celów statystycznych (z wyłączeniem informacji o konsumentach), 3. zarządzanie majątkiem biura, 4. prowadzenie działalności szkoleniowej w zakresie objętym działalnością biura. 19 INFORMACJE GOSPODARCZE – to w rozumieniu ustawy dane dotyczące podmiotu (przedsiębiorcy lub innej jednostki organizacyjnej), osoby fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą oraz konsumenta (ze wskazaniem szczegółowych danych identyfikujących), w powiązaniu z danymi dotyczącymi zobowiązania pieniężnego, określonymi poprzez wskazanie m.in.: tytułu prawnego, kwoty i waluty, w tym kwoty samej zaległości, daty jej powstania, stanu postępowań dotyczących zobowiązania (windykacyjnych, sądowych, egzekucyjnych lub innych, w tym informacji o kwestionowaniu przez dłużnika istnienia całości lub części zobowiązania). Są nimi także tzw. informacje pozytywne, czyli dane o wywiązywaniu się przez konsumenta lub przedsiębiorcę ze zobowiązań, które przedsiębiorca‐kontrahent obowiązany jest przekazać do biura informacji gospodarczej na żądanie konsumenta albo przedsiębiorcy lub z własnej inicjatywy. Jedynie biura są upoważnione do udostępniania informacji gospodarczych osobom trzecim. WIERZYCIELEM – według ustawy, może być osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadającą osobowości prawnej, której w związku z wykonywaną działalnością gospodarczą lub stosunkiem prawnym przysługuje wierzytelność, osoba fizyczna wykonującą działalność gospodarczą lub osoba fizyczna, której wierzytelność potwierdzono tytułem wykonawczym. Wierzyciel może przekazywać informacje gospodarcze w celu ich ujawnienia, jeżeli zawarł z BIG umowę. 1. Wierzyciel może przekazać do biura informacje gospodarcze o zobowiązaniu dłużnika będącego konsumentem (art. 14) wyłącznie wówczas, gdy są spełnione łącznie następujące warunki: Warunki przekazania informacji przez wierzyciela o dłużniku będącym konsumentem zobowiązanie powstało w związku z określonym stosunkiem prawnym (katalog otwarty w przeciwieństwie do starej ustawy), w szczególności z tytułu umowy o kredyt konsumencki oraz umów związanych z dostawcami tzw. usług masowych (usługi pocztowe i telekomunikacyjne, przewóz osób i bagażu w komunikacji masowej, dostarczanie energii cieplnej, elektrycznej, gazu i oleju opałowego, dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków, wywóz nieczystości); łączna kwota wymagalnych zobowiązań dłużnika będącego konsumentem wobec wierzyciela wynosi co najmniej 200 złotych oraz są one wymagalne od co najmniej 60 dni; upłynął co najmniej miesiąc od wysłania przez wierzyciela listem poleconym albo doręczenia dłużnikowi będącemu konsumentem do rąk własnych, na adres do doręczeń wskazany przez dłużnika będącego konsumentem, a jeżeli nie wskazał takiego adresu – na adres miejsca zamieszkania, wezwania do zapłaty, zawierającego ostrzeżenie o zamiarze przekazania danych do biura, z podaniem firmy i adresu siedziby tego biura. Źródło: opracowanie własne 20 2. Wierzyciel może przekazać do biura informacje gospodarcze o zobowiązaniu dłużnika niebędącego konsumentem (art. 15) wyłącznie wówczas, gdy są spełnione łącznie następujące warunki: Warunki przekazania informacji przez wierzyciela o dłużniku niebędącego konsumentem zobowiązanie powstało w związku z określonym stosunkiem prawnym (katalog otwarty w przeciwieństwie do starej ustawy), w szczególności z tytułu umowy o kredyt konsumencki oraz umów związanych z dostawcami tzw. usług masowych (usługi pocztowe i telekomunikacyjne, przewóz osób i bagażu w komunikacji masowej, dostarczanie energii cieplnej, elektrycznej, gazu i oleju opałowego, dostarczanie wody i odprowadzanie ścieków, wywóz nieczystości); łączna kwota wymagalnych zobowiązań dłużnika niebędącego konsumentem wobec wierzyciela wynosi co najmniej 500 złotych oraz są one wymagalne od co najmniej 60 dni; upłynął co najmniej miesiąc od wysłania przez wierzyciela, na warunkach jak w przypadku konsumentów, wezwania do zapłaty, zawierającego ostrzeżenie o zamiarze przekazania danych do BIG. Źródło: opracowanie własne Poza przypadkami określonymi powyżej, wierzyciel może przekazać do biura informacje gospodarcze o zobowiązaniu dłużnika, gdy są spełnione łącznie następujące warunki: zobowiązanie zostało stwierdzone tytułem wykonawczym, a więc przede wszystkim prawomocnym orzeczeniem sądu, innymi orzeczeniami (np. sądów polubownych), ugodami i aktami, które z mocy ustawy podlegają wykonaniu w drodze egzekucji sądowej, także aktami notarialnymi, w których dłużnik poddał się egzekucji, Inne przypadki upłynęło co najmniej 14 dni od wysłania przez wierzyciela na zasadach jak wskazanych w ww. przypadkach, pisma, zawierającego ostrzeżenie o zamiarze przekazania danych do biura z podaniem firmy i adresu siedziby tego biura; wierzyciel przekazał do biura informację określającą dane organu orzekającego, datę wydania i sygnaturę tytułu wykonawczego stwierdzającego to zobowiązanie. Źródło: opracowanie własne 3.2. Wymiana informacji gospodarczych a ochrona danych
osobowych
W sprawach nieuregulowanych w ustawie o BIG stosuje się przepisy ustawy z 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (tj. Dz.U. z 2002 r. nr 101, poz. 926 z późn. zm.). Oznacza to, iż interesy osób fizycznych, których dane są przetwarzane w BIG‐ach, są chronione zgodnie z przepisami tej ustawy. 21 3.3. Wymiana informacji finansowych a tajemnica bankowa
TAJEMNICA BANKOWA – Zgodnie z art. 104 ust. 1 ustawy Prawo bankowe (tj. Dz. U. z 2002 r., Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) obejmuje wszystkie informacje dotyczące czynności bankowej, uzyskane w czasie negocjacji oraz w trakcie zawierania i realizacji umowy, na podstawie której bank tę czynność wykonuje. Zgodnie z art. 105 ust. 4 b‐c ustawy Prawo bankowe, banki mogą udostępniać BIG‐om dane o zobowiązaniach powstałych z tytułu umów związanych z dokonywaniem czynności bankowych, jeżeli umowy zawierają klauzule o możliwości przekazania danych do tych biur. Jednocześnie klauzule muszą zawierać informację o warunkach określonych odpowiednio dla konsumenta w art. 14 i dla przedsiębiorcy w art. 15 ustawy z 9 kwietnia 2010 roku o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych. BIG InfoMonitor, realizując przepis art. 105 ust. 4a o możliwości udostępniania danych przez instytucje, o których mowa w art. 105 ust. 4 do biur informacji gospodarczych w zakresie i na warunkach określonych w ustawie o BIG, wymaga od przedsiębiorców, aby przy składaniu zapytań o konsumentów przez osoby niebędące konsumentami posiadali upoważnienie osoby, o którą pytają do uzyskania informacji o jej zobowiązaniach wobec banków, w celu zapewnienia ochrony danych objętych tajemnicą bankową. 3.4. Biuro Informacji Gospodarczej (BIG)
Instytucja, która przyjmuje, przechowuje i udostępnia informacje gospodarcze, tj. dane o niespłaconych zobowiązaniach dłużnika, jak również informacje o wywiązywaniu się ze zobowiązań albo o posłużeniu się podrobionym lub cudzym dokumentem. Obecnie w Polsce funkcjonuje 5 biur, są to: 1. BIG InfoMonitor S.A. – współpracujący na stałe z BIK oraz ZBP, 2. Krajowy Rejestr Długów BIG S.A., 3. Rejestr Dłużników ERIF BIG S.A., 4. Krajowe Biuro Informacji Gospodarczej S.A., 5. Krajowa Informacja Długów Telekomunikacyjnych Biuro Informacji Gospodarczej S.A. 22 4. Systemy wymiany informacji kredytowych w Polsce
dr Tadeusz Białek W Polsce funkcjonują dwa rejestry kredytowe utworzone przez Związek Banków Polskich i banki, na podstawie przepisów art. 105 ust. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe: a) system Biura Informacji Kredytowej SA, b) System BANKOWY REJESTR, prowadzony przez Związek Banków Polskich. 4.1. Biuro Informacji Kredytowej
BIK S.A. powołane zostało przez banki i Związek Banków Polskich w celu ułatwienia i obniżenia kosztów procesu wymiany informacji o kredytobiorcach. Biuro wspomaga podejmowanie decyzji kredytowych przez banki, instytucje kredytowe oraz instytucje finansowe będące podmiotami zależnymi od banków, tworząc i rozwijając efektywne narzędzia oceny zdolności kredytowej i wiarygodności płatniczej klientów wskazanych instytucji. Przechowując i przetwarzając głównie pozytywne dane, obrazujące historię kredytową wszystkich klientów banków, BIK umożliwia łatwiejsze i szybsze uzyskanie kredytu. Dane w BIK podlegają szczególnej ochronie z tytułu tajemnicy bankowej. Z usług BIK korzysta kilkanaście tysięcy placówek bankowych należących do 45 banków komercyjnych, Krajowej Kasy Oszczędnościowo‐Kredytowej (zrzeszającej kilkadziesiąt spółdzielczych kas oszczędnościowo‐kredytowych) oraz kilkuset banków spółdzielczych. Ocenia się, że instytucje współpracujące z BIK obejmują ponad 98% ogółu rynku kredytów detalicznych. Dane w Systemie Informacji BIK cechuje bardzo wysoka jakość. Zgodnie z prawem bankowym szczególny nacisk kładziony jest na uzyskiwanie pisemnych zgód kredytobiorców na przetwarzanie ich danych po wygaśnięciu zobowiązania. To szczególnie korzystne dla blisko 95% klientów banków rzetelnie spłacających zobowiązania. Często nie mają oni świadomości, że pozytywna historia kredytowa umożliwi w przyszłości szybsze uzyskanie kredytu na dogodniejszych warunkach. 4.2. System BANKOWY REJESTR (System BR)
Ogólnopolski System BR jest narzędziem wykorzystywanym w pierwszej fazie oceny ryzyka związanego z potencjalnym klientem banku od 1992 r. System w istotny sposób ogranicza liczbę osób oraz czas potrzebny na wykonanie wstępnej oceny klienta w aspekcie spełniania podstawowych kryteriów stosowanych w banku. Dane są dostępne on‐line i aktualizowane co najmniej raz dziennie. Baza danych, to zbiór ponad 2,3 miliona informacji o konsumentach i przedsiębiorcach (grudzień 2015 r.). System umożliwia wymianę informacji identyfikujących klientów nie wywiązujących się ze zobowiązań wobec banków, gdy ich łączna wartość przekracza 200 zł (w przypadku 23 konsumentów) i 500 zł (wobec przedsiębiorców), a świadczenie lub świadczenia powstałe w wyniku tych zobowiązań są wymagalne od co najmniej 60 dni, przy czym zgłaszający, co najmniej na 30 dni przed wykonaniem czynności umieszczenia klienta w Systemie BR jest zobowiązany do poinformowania go w formie pisemnej o takim zamiarze. Zgodnie z Regulaminem do Centralnej Bazy Danych Systemu BANKOWY REJESTR (CBD‐
BR), przekazywane są informacje o klientach w razie zaistnienia m.in. następujących okoliczności: a) niezapłacenia trzech kolejnych rat kredytu lub równowartości trzech miesięcznych rat kredytu lub gdy opóźnienie w spłacie zadłużenia wynosi co najmniej trzy miesiące, b) nieuregulowania trzech kolejnych płatności z tytułu należnych zgłaszającemu odsetek lub równowartości trzech kolejnych płatności z tytułu należnych odsetek, c) pięciokrotnego (w przypadku konsumentów trzykrotnego) dopuszczenia do powstania na rachunku bankowym niedopuszczalnego zadłużenia w ciągu kolejnych dwunastu miesięcy, d) nieuregulowania zobowiązań wobec zgłaszającego z tytułu gwarancji bankowej lub akredytywy, e) wszczęcia postępowania upadłościowego lub naprawczego, f) przedkładania fałszywych dokumentów lub składania nieprawdziwych oświadczeń w celu uzyskania kredytu, pożyczki, poręczenia lub gwarancji lub mogących w inny sposób narazić zgłaszającego na straty, g) wystawienia bankowego tytułu egzekucyjnego. Ponadto, w przypadku konsumentów niezależną podstawą przekazania danych do Systemu przez bank może być dopuszczenie się zwłoki w spełnieniu świadczenia wynikającego z umowy zawartej ze Zgłaszającym, przekraczającej 60 dni, h) nabycia wierzytelności wymagalnych. Usunięcia informacji o kliencie z CBD‐BR dokonać może co do zasady wyłącznie zgłaszający bank: a) w razie śmierci osoby fizycznej, b) po wykreśleniu z właściwego rejestru przedsiębiorcy, osoby prawnej nie prowadzącej działalności gospodarczej lub jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej, o ile posiada ona zdolność prawną – przepis ten odnosi się także do działających w ich imieniu osób fizycznych, c) po upływie maksymalnie pięciu lat od daty wygaśnięcia zobowiązania konsumenta, d) po ustaniu przyczyny zgłoszenia do CBD‐BR, w zależności od oceny Zgłaszającego, e) w przypadkach innych niż określone powyżej, po upływie dziesięciu lat od daty wpisu do CBD‐BR. 24 25 III Wymiana informacji gospodarczych na polskim
rynku
1. Rola Informacji Gospodarczej
1.1. Definicja Informacji Gospodarczej
Informacja gospodarcza (IG) to szczegółowe dane na temat zobowiązania pieniężnego podmiotu gospodarczego bądź osoby fizycznej, stanu postępowań dotyczących jego egzekwowania oraz kwestionowania przez dłużnika istnienia zobowiązania. Informacja gospodarcza dotyczy:  dłużnika,  wierzyciela,  zobowiązania,  posłużenia się podrobionym lub cudzym dokumentem. Dłużnik ‐ jest to osoba zobligowana do spełnienia świadczenia na rzecz innej osoby (wierzyciela) na mocy łączącego obie strony stosunku zobowiązaniowego. Wierzyciel ‐ osoba uprawniona do żądania spełnienia świadczenia od innej osoby (dłużnika) na mocy stosunku zobowiązaniowego, który łączy obie strony czyli np. umowa lub obowiązek naprawienia szkody wynikający z czynu niedozwolonego. W kodeksie cywilnym nie ma ściśle określonej definicji pojęcia wierzyciela. Kodeks cywilny definiuje jedynie stosunek zobowiązaniowy. IG dotycząca dłużnika i wierzyciela składa się z następujących danych: dla osób fizycznych jest to nazwisko, obywatelstwo, PESEL, rodzaj, seria i numer dokumentu tożsamości oraz adres; dla przedsiębiorców: pełna nazwa jego działalności gospodarczej, NIP, REGON, siedziba i adres jego firmy oraz przedmiot działalności. IG o zobowiązaniu to informacje o: tytule prawnym, walucie, kwocie zobowiązania, kwocie zaległości, dacie powstania zaległości, statusie kwestionowania zobowiązania oraz o dacie wysłania wezwania do zapłaty. Na IG można dokonywać różnych operacji, m.in. dodawać aktualizować, usuwać, zamrażać, odmrażać ujawniać, zastrzegać. Wszystkie możliwości szczegółowo określa Ustawa z 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (ustawa o BIG). 26 Nawet roszczenie przedawnione może istnieć w rejestrze dłużników BIG, dokąd nie zostanie spłacone, gdyż dług wciąż istnieje. 2. Zasady działania biur informacji gospodarczej
Ustawa o BIG określa zasady i tryb postępowania z informacjami gospodarczymi dotyczącymi wiarygodności płatniczej przedsiębiorców i konsumentów. Jednym z BIG‐ów jest InfoMonitor Biuro Informacji Gospodarczej S.A. 2.1. Kto i jakie informacje gospodarcze może przekazywać do BIG
InfoMonitor?
BIG‐i stanowią platformę wymiany informacji gospodarczej (IG). Uczestnikami tego systemu są wszystkie podmioty rynku, które wprowadzają lub pobierają informacje gospodarcze. Dodatkowo BIG InfoMonitor wymienia informacje pomiędzy sektorem bankowym i przedsiębiorcami wszystkich branż. Źródło: opracowanie własne BIG InfoMonitor S.A. Dane z BIG‐ów mogą pobierać wszystkie podmioty gospodarcze (należy wspomnieć, że osoby fizyczne mają dostęp jedynie do informacji o przedsiębiorcach, bądź do danych na swój temat). Jeżeli chodzi o wprowadzanie danych do systemu, to katalog podmiotów 27 uprawnionych jest szerszy. Uprawnienia mają praktycznie wszyscy, w tym konsumenci. Wyjątkiem są wierzytelności publiczno‐prawne, tj. mandaty czy podatki. IG do BIG może przekazywać szeroki krąg wierzycieli, w tym konsumenci oraz wierzyciele wtórni (tj. firmy windykacyjne, faktoringowe, fundusze sekurytyzacyjne czy też inne podmioty, które nabyły wierzytelności):  dostawcy energii elektrycznej, gazu, wody i innych przedsiębiorstw użyteczności publicznej,  operatorzy telefonii stacjonarnej i komórkowej,  operatorzy telewizji satelitarnej i naziemnej,  firmy windykacyjne, faktoringowe, leasingowe,  zarządcy nieruchomości,  wynajmujący powierzchnie biurowe, magazynowe,  gminy, urzędy miasta i podległe im zakłady komunalne,  sądy,  firmy ubezpieczeniowe,  hurtownie oraz inni przedsiębiorcy,  firmy pożyczkowe. 2.2. Sposoby przekazywania danych dłużników do BIG
Istnieją dwa sposoby przekazywania danych dłużników do BIG. Pierwszy dotyczy przekazywania wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego, zaś drugi zaległości z tytułem wykonawczym. Każde z tych rozwiązań jest przeznaczone dla określonej grupy podmiotów i wymaga spełnienia określonych przez Ustawę o BIG warunków. 2.2.1. Warunki przekazywania IG wynikających z określonego stosunku
prawnego (najczęściej z umowy)
 do przekazywania IG są uprawnione podmioty funkcjonujące na rynku (z wyjątkiem konsumentów),  zobowiązanie powstało w związku z określonym stosunkiem prawnym,  łączna kwota wymagalnych zobowiązań dłużnika, będącego konsumentem, wobec wierzyciela wynosi co najmniej 200 zł, zaś dłużnika nie będącego konsumentem co najmniej 500 zł,  od terminu płatności upłynęło co najmniej 60 dni, 28  upłynął co najmniej miesiąc od wysłania przez wierzyciela (listem poleconym albo do rąk własnych) wezwania do zapłaty, zawierającego ostrzeżenie o zamiarze przekazania danych do BIG. 2.2.2. Warunki przekazywania IG potwierdzonych tytułem wykonawczym
 do przekazywania IG są uprawnione wszystkie podmioty funkcjonujące na rynku, w tym konsumenci,  wierzytelność została potwierdzona tytułem wykonawczym (czyli prawomocnym wyrokiem sądu lub ugodą zawartą przed sądem, które zostały opatrzone klauzulą wykonalności),  kwota i okres zaległości są bez znaczenia,  upłynęło co najmniej 14 dni od wysłania przez wierzyciela listem poleconym albo doręczenia dłużnikowi do rąk własnych wezwania do zapłaty, zawierającego ostrzeżenie o zamiarze przekazania danych do BIG. Tytuł wykonawczy to np.:  wyrok sądowy opatrzony klauzulą wykonalności  ugoda zawarta przed sądem, opatrzona klauzulą wykonalności 3. Obszary działalności BIG InfoMonitor
Działalność BIG służy prewencji i odzyskiwaniu należności. Należy w tym miejscu wyjaśnić pojęcia:  System BIG – system informatyczny służący do przyjmowania, przechowywania, przetwarzania oraz ujawniania informacji gospodarczych.  Rejestr dłużników – baza negatywnych i pozytywnych informacji gospodarczych o konsumentach i przedsiębiorcach, stworzona na podstawie informacji przekazanych przez podmioty uprawnione, posiadające podpisaną umowę z BIG. 3.1. Jakie dane znajdują się w rejestrze dłużników BIG InfoMonitor?
BIG przechowuje i udostępnia informacje o zadłużeniu osób fizycznych i przedsiębiorców. Już dług w wysokości 200 zł, niespłacany przez 60 dni wystarczy, aby konsument znalazł się w Rejestrze Dłużników BIG. Dane o zadłużeniu firm muszą opiewać na kwotę minimum 500 zł. Wierzyciel może przekazać informację o swoim dłużniku, gdy zobowiązanie wynika z zawartej między nimi umowy lub innego istniejącego między nimi stosunku prawnego (np. sądowy tytuł wykonawczy). W przypadku konsumentów przekazujących IG do BIG, zawsze musi to być tytuł wykonawczy. 29 3.1.1. Czemu służy pobieranie raportów z systemu BIG InfoMonitor?
Z Rejestru Dłużników BIG regularnie korzystają instytucje w celu oceny wiarygodności płatniczej firmy lub konsumenta – BIG InfoMonitor udostępnił ponad 16,6 mln raportów w 2015 r. Raporty pobierają banki, firmy pożyczkowe, leasingowe, operatorzy telefonii komórkowej, dostawcy telewizji kablowej i Internetu, inni przedsiębiorcy. Osoba fizyczna lub firma, której dane o niespłaconym zobowiązaniu znajdują się w BIG, jest uważana za niewypłacalną lub niewiarygodną. Może nie otrzymać kredytu czy pożyczki lub otrzyma je na mniej korzystnych warunkach (np. wymóg dodatkowych zabezpieczeń), może też napotkać trudności w zakupach na raty, abonamentu telefonicznego, telewizji kablowej i Internetu. Tylko spłata należności spowoduje, że dane dłużnika są usuwane z Rejestru. Źródło: opracowanie własne BIG InfoMonitor S.A. 30 3.2. Rodzaje raportów
IG zgromadzone w BIG InfoMonitor przekazywane są klientom w formie raportów. W sumie w ofercie można znaleźć kilka rodzajów tego typu dokumentów:  Raport o konsumencie,  Raport o przedsiębiorcy,  Raport o dokumencie,  Raport o sobie,  Raport z rejestru zapytań. 3.2.1. Raport o konsumencie
Zawiera informacje dotyczące osoby fizycznej (konsumenta). Aby pobrać dokument konieczna jest zgoda osoby będącej przedmiotem zapytania. Upoważnienie jest ważne 30 dni od dnia udzielenia. Osoba sprawdzająca wiarygodność konsumenta powinna posiadać następujące dane:  imię i nazwisko konsumenta,  PESEL (jeżeli konsument jest obywatelem polskim) lub numer dokumentu potwierdzającego tożsamość (jeśli konsument nie jest obywatelem polskim),  datę urodzenia,  rodzaj dokumentu tożsamości oraz jego serię i numer. Raport informuje o liczbie zobowiązań oraz o kwotach na jakie opiewają. Dodatkowo dokument może zawierać pozytywne informacje o zobowiązaniach spłacanych w terminie. Pobierając raport można uzyskać informację, czy PESEL i dokument tożsamości ze składanego zapytania dotyczą osoby, która się nimi posługuje oraz poznać dane osoby/firmy przekazującej do BIG informacje gospodarcze o konsumencie. Raport o Konsumencie z BIG InfoMonitor może zawierać informacje z trzech baz: BIG InfoMonitor, Biura Informacji Kredytowej (BIK) oraz Systemu BANKOWY REJESTR ZBP (System BR). Konsument musi określić, czy zgadza się na przeszukanie wszystkich baz, czy tylko Rejestru Dłużników w BIG InfoMonitor. Daty wydania upoważnień na przeszukanie poszczególnych rejestrów są wyszczególnione w raporcie. 3.2.2. Raport o przedsiębiorcy
Zawiera informacje dotyczące jednoosobowej działalności gospodarczej bądź firmy. Można go pobrać bez zgody podmiotu, o który pytamy. Upoważnienie (w formie pisemnej) jest wymagane, gdy chcemy uzyskać dodatkowe informacje z BIK lub Systemu BR. Zgoda jest ważna przez cały czas obowiązywania umowy. 31 Osoba sprawdzająca wiarygodność przedsiębiorcy może pobrać raport, jeżeli zna:  formę prawną podmiotu (jednoosobowa działalność gospodarcza, podmiot posiadający osobowość prawną, jednostka nieposiadająca osobowości prawnej),  pełną nazwę firmy,  NIP (zapisany w formie ciągłej, bez kresek i innych separatorów),  REGON (nie jest wymogiem koniecznym, dodatkowo można po nim przeszukać System BR). Podobnie, jak w przypadku Raportu o konsumencie, Raport o przedsiębiorcy może zawierać informacje negatywne i pozytywne. Wyszczególnione są w nim dane podmiotów przekazujących informacje do BIG InfoMonitor. 3.2.3. Raport o dokumencie
Zawiera informacje o posłużeniu się cudzym lub podrobionym dokumentem, przekazane do rejestru przez klientów BIG InfoMonitor (nie mylić z Systemem DOKUMENTY ZASTRZEŻONE ZBP). Informacje w raporcie pochodzą tylko z bazy BIG. Osoba sprawdzająca wiarygodność dokumentu powinna mieć informacje o:  rodzaju dokumentu,  serii i numeru dokumentu,  danych osoby, do której dokument należy. 3.2.4. Raport o sobie
Zawiera informacje, czy podmiot występujący do BIG o taki raport widnieje w Rejestrze Dłużników BIG. Zgodnie z ustawą o BIG, raz na pół roku można go pobrać za darmo, bez potrzeby podpisywania umowy. Podmiot, który chce uzyskać Raport o sobie powinien przedstawić:  w przypadku osób fizycznych: o wypełniony wniosek o udostępnienie Raportu, o dowód osobisty (może być kserokopia, potwierdzona za zgodność z oryginałem, gdy wniosek wysyłany jest pocztą, bądź skan przy pobieraniu raportu przez Internet),  w przypadku przedsiębiorców: o wypełniony wniosek o udostępnienie raportu, o NIP, o REGON, o zaświadczenie o wpisie do Ewidencji Działalności Gospodarczej lub wypis z KRS (może być kserokopia, potwierdzona za zgodność z oryginałem, gdy wniosek wysyłany jest pocztą, bądź skan przy pobieraniu raportu przez Internet). 32 Raport o sobie może zawierać zarówno informacje negatywne, jak i pozytywne. Dodatkowo znajdują się w nim dane podmiotu wprowadzającego informacje do Rejestru Dłużników BIG. 3.2.5. Raport z rejestru zapytań
Zawiera informacje, kto w przeciągu ostatnich 12 miesięcy pytał o dany podmiot i jakie informacje na jego temat otrzymał. Można go pobrać w ten sam sposób jak Raport o sobie. Uzyskanie informacji raz na pół roku jest bezpłatne. Dodatkowo Raport z rejestru zapytań może zawierać informacje z Systemu BR oraz BIK. 3.3. Windykacja – wpisywanie dłużnika do BIG
BIG‐i zajmują się analizą ryzyka biznesowego oraz wsparciem odzyskiwania należności. Drugi obszar działalności, skupia się wokół tzw. miękkiej windykacji – czyli łagodnego sposobu odzyskiwania pieniędzy. Jego głównym narzędziem jest wpisanie dłużnika do Rejestru Dłużników. BIG InfoMonitor dysponuje odpowiednimi narzędziami, które pomagają wierzycielom w egzekwowaniu zaległych należności. Są nimi:  naklejki informujące o współpracy z BIG InfoMonitor,  pieczątka do wykorzystywania na własnych dokumentach finansowych z informacją o możliwości umieszczenia dłużnika w Rejestrze (ostrzeżenie, mówiące o konsekwencji zalegania z płatnością jeszcze zanim dojdzie do zaległości),  formularz wezwania do zapłaty z ostrzeżeniem o wpisie do BIG InfoMonitor,  umieszczenie inf. gosp. o niespłacanych zobowiązaniach dłużnika w BIG,  powiadomienie o umieszczeniu informacji gosp. w BIG wysyłane do dłużnika. Stosowana przez BIG miękka windykacja jest skutecznym, szybkim i mało stresującym sposobem odzyskiwania zaległych płatności. Według danych BIG InfoMonitor:  w 40% przypadków samo wysłanie wezwania do zapłaty z informacją o zamiarze umieszczenia danych dłużnika w BIG i o konsekwencjach tego działania skutkuje zwrotem należności,  kolejne 35% dłużników zwraca zaległości po umieszczeniu ich danych w Rejestrze Dłużników BIG InfoMonitor. 3.4. Potwierdzanie wiarygodności
Trzecim obszarem funkcjonowania BIG InfoMonitor jest potwierdzanie wiarygodności finansowej przedsiębiorców. Możliwe jest zarówno potwierdzanie własnej wiarygodności finansowej jak również sprawdzanie wiarygodności innych firm jako aktualnych bądź przyszłych kontrahentów. Narzędziem, które to umożliwia jest Certyfikat Firmy Wiarygodnej Finansowo aktualizowany on‐line. Potwierdza, że dana firma nie posiada zaległych zobowiązań finansowych. 33 34 35 36 IV Rynek wymiany informacji kredytowych
w Polsce
1. Geneza i rola BIK S.A.
Biuro Informacji Kredytowej S.A. gromadzi, przetwarza, udostępnia informacje na temat klientów banków i SKOK‐ów oraz innych instytucji upoważnionych do udzielania kredytów. Są to dane osobowe umożliwiające identyfikację danego klienta, informacje o złożonych wnioskach kredytowych oraz aktualnych bądź spłaconych zobowiązaniach kredytowych, z uwzględnieniem terminowości ich spłat. Informacje dotyczące zobowiązań to:  data powstania,  rodzaj kredytu,  okres na jaki kredyt został udzielony,  waluta kredytu,  terminowość spłat, a także informacje o zadłużeniu, podjętej przez bank windykacji czy egzekucji należności oraz o zamknięciu rachunku (i powodach tego zamknięcia). Informacje znajdujące się w BIK dotyczą wszystkich rachunków kredytowych, a więc zarówno tych obsługiwanych prawidłowo, jak i tych, które są lub były spłacane nieterminowo. Innymi słowy: BIK przetwarza wszystkie informacje kredytowe zarówno pozytywne (kredyty spłacane terminowo), jak i negatywne (kredyty spłacane z opóźnieniem). BAZA BIK TO BAZA POZYTYWNA. Blisko 90% danych w bazie BIK to informacje pozytywne, które świadczą o rzetelnie spłacanych zobowiązaniach i pozwalają klientom budować pozytywną historią kredytową. Dzięki BIK kredytobiorcy:  mogą legitymować się dobrą historią kredytową potwierdzającą ich wiarygodność,  dzięki potwierdzonej wiarygodności finansowej otrzymują lepszą ofertę kredytową,  oszczędzają czas dzięki zautomatyzowaniu i uproszczeniu procedury kredytowej,  są chronieni przed nadmiernym zadłużeniem,  mogą chronić swoją tożsamość i uniknąć wyłudzenia kredytu na swoje dane. 37 Dzięki BIK kredytodawcy:  mogą precyzyjnie szacować ryzyko i udzielać kredytów w sposób odpowiedzialny,  chronią swoich klientów przed nadmiernym zadłużeniem,  dopasowują ofertę do możliwości swoich klientów,  uzyskują lepszą jakość portfela kredytowego,  chronią oszczędności klientów depozytowych. Źródło: opracowanie własne BIK S.A. BIK nie jest czarną listą. Większość zgromadzonych informacji to dane pozytywne, pokazujące, że Jan Kowalski miał lub ma zobowiązanie i je rzetelnie spłacał lub spłaca. Błędem jest w związku z tym myślenie, że do BIK przekazywane są tylko informacje negatywne. Z danych przekazywanych do BIK powstaje finansowy obraz klienta. Każdy klient ma więc wpływ na to, jak będzie wyglądała jego historia kredytowa. Jeśli kredyt spłaca terminowo, w bazie BIK znajdują się dane pozytywne. Jeśli jest spłacany z opóźnieniem, w bazie BIK znajdują się również dane negatywne. 38 39 2. Dane klienta w bazie BIK
Biuro Informacji Kredytowej S.A. w ramach prowadzonej działalności gromadzi, przetwarza i udostępnia informacje na temat klientów banków, SKOK‐ów oraz innych instytucji finansowych. W Biurze gromadzone są informacje dotyczące kredytów gotówkowych, ratalnych, hipotecznych, odnawialnych i zobowiązań na karcie kredytowej. Dane klienta trafiają do BIK z chwilą złożenia przez niego wniosku o produkt o charakterze kredytowym. Bank nie musi pozyskiwać zgody na przeszukanie baz BIK, wystarczy jedynie klienta o tym poinformować. Instytucje współpracujące z BIK co najmniej raz na miesiąc przekazują zaktualizowane dane dotyczące najważniejszych parametrów zobowiązania, przede wszystkim:  kwotę do spłaty,  wysokości limitu w przypadku kart kredytowych,  typu kredytu,  raty kredytu,  statusu opóźnienia,  liczby dni opóźnienia,  statusu windykacji. Dane dotyczą zarówno klientów indywidualnych jak i przedsiębiorców i gromadzone są w dwóch zbiorach:  System Informacji BIK – Klient Indywidualny  System Informacji BIK – Przedsiębiorca Dzięki danym zawartym w tych Systemach kredytodawcy mogą oceniać wiarygodność swoich klientów. System Informacji BIK – Klient Indywidualny to największa baza BIK zawierająca informacje na temat klientów indywidualnych i ich zobowiązań (np. kredyty konsumpcyjne, mieszkaniowe, odnawialne). Jest cennym źródłem wiedzy na temat kredytobiorców, co stwarza możliwość oferowania bardziej atrakcyjnych produktów kredytowych na preferencyjnych warunkach dla wiarygodnych klientów. System Informacyjny BIK – Przedsiębiorca to drugi co do wielkości zbiór informacyjny BIK. Dzięki danym zawartym w tym systemie podmioty współpracujące z BIK mają dostęp do informacji o przeszłych i aktualnych zobowiązaniach kredytowych zaciąganych przez:  osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą,  rolników,  spółki osobowe,  spółki kapitałowe,  inne jednostki organizacyjne. 40 Należy podkreślić, że BIK jest tylko i wyłącznie administratorem danych o klientach, które uzyskuje od banków i SKOK‐ów i innych instytucji finansowych. Rola BIK ogranicza się wyłącznie do przekazywania zgromadzonych informacji w uzgodnionym formacie. Decyzję kredytową zawsze podejmuje bank lub SKOK bądź inna instytucja w której wnioskujemy. BIK przekazuje wyłącznie informacje na temat osoby, o którą instytucja składa zapytanie i jej historię kredytową. Informacje te są następnie wykorzystywane przez te instytucje w procesie podejmowania decyzji kredytowej. Ocena taka dokonywana jest w oparciu o obowiązujące w banku, SKOK‐u lub instytucji finansowej wewnętrzne zasady i politykę w zakresie przyznawania kredytów i pożyczek. W prowadzonej bazie danych BIK nie może:  usuwać danych,  wprowadzać zmian w informacjach dotyczących klienta. Powyższe nie jest możliwe nawet na wniosek klienta w udokumentowanych przez niego przypadkach. Jeśli w ocenie banku lub SKOK‐u zaistnieje podstawa prawna lub faktyczna do usunięcia danych – może to nastąpić tylko na pisemny wniosek tego banku lub SKOK‐u – jako dysponenta danych i pierwotnego administratora. Za poprawność i wiarygodność informacji dostarczonych do baz danych BIK odpowiedzialność ponoszą instytucje, które te dane przekazują. BIK odpowiada wyłącznie za zgodność informacji przekazywanych do użytkowników z danymi źródłowymi uzyskanymi od banków, SKOK‐ów i innych instytucji finansowych. 3. Okresy przetwarzania przez BIK danych o zobowiązaniach
Podstawą przetwarzania danych przez BIK są Prawo bankowe oraz Ustawa o ochronie danych osobowych, która rozróżnia zasadniczo dwa tryby przechowywania uzależnione od terminowości spłat. Tak więc możemy mówić o okresach przechowywania danych pozytywnych i negatywnych. Dane pozytywne są przetwarzane:  od chwili ich przekazania do BIK, aż do wygaśnięcia zobowiązania,  jeśli klient wyraził zgodę na przetwarzanie jego danych po wygaśnięciu zobowiązania, są przechowywane przez okres wskazany przez klienta. Dane negatywne mogą być przetwarzane i udostępniane bez zgody klienta w celu oceny zdolności kredytowej przez okres nie dłuższy niż 5 lat po wygaśnięciu zobowiązania, jeżeli zostały przekazane do BIK i spełniają łącznie następujące warunki:  klient dopuścił się zwłoki w spłacie powyżej 60 dni 41 oraz  upłynęło co najmniej 30 dni od poinformowania klienta przez bank, SKOK lub inną instytucję finansową o zamiarze przetwarzania dotyczących klienta informacji stanowiących tajemnicę bankową bez jego zgody. Dla celów związanych ze stosowaniem przez banki metod statystycznych dane dotyczące zobowiązań klientów mogą być przetwarzane w BIK przez okres 12 lat od dnia wygaśnięcia zobowiązania. W takim przypadku nie są podawane dane osobowe klienta, a jedynie dane statystyczne. Przetwarzanie danych dla tego celu nie wymaga zgody klientów. Do systemu BIK przekazywane są przez banki dwa rodzaje zgody udzielonej przez klienta na przetwarzanie danych po wygaśnięciu zobowiązania:  zgoda indywidualna oraz  zgoda ogólna. W obu przypadkach:  konieczne jest świadome wyrażenie zgody przez klienta,  istnieje możliwość odwołania zgody w każdym czasie. Zgoda indywidualna – zgoda udzielana przez klienta na podstawie art. 105a ust. 2 ustawy Prawo bankowe, dotycząca możliwości przetwarzania danych dotyczących konkretnego zobowiązania kredytowego po jego wygaśnięciu. Jeżeli klient wyraził zgodę na przetwarzanie danych po wygaśnięciu zobowiązania i informacja o tym została przekazana do BIK, takie informacje są udostępniane wszystkim uczestnikom wymiany przez okres, na który została udzielona zgoda (nie dłużej niż 5 lat). Zgodę indywidualną można wyrazić już w chwili podpisywania umowy kredytowej lub w trakcie spłacania kredytu. Zgoda ta może być w każdym czasie odwołana. Jeżeli klient nie wyraził zgody na przetwarzanie danych po wygaśnięciu zobowiązania i informacja o tym została przekazana do BIK, takie informacje nie będą udostępniane innym uczestnikom wymiany. Zgoda ogólna – zgoda na przetwarzanie przez BIK informacji, stanowiących tajemnicę bankową, dotyczących wszystkich zobowiązań klienta po ich wygaśnięciu oraz zobowiązań już wygasłych (na dzień udzielenia zgody) wobec banków oraz instytucji ustawowo upoważnionych do udzielania kredytów w celu oceny zdolności kredytowej i analizy ryzyka kredytowego. Udzielenie zgody ogólnej przez klienta umożliwia bankom i innym instytucjom upoważnionym do udzielania kredytów pełną ocenę historii kredytowej i wiarygodności kredytowej klienta oraz analizę ryzyka kredytowego. Zgoda ta może być w każdym czasie odwołana. 42 Każda osoba, która chce być postrzegana, jako wiarygodny uczestnik rynku finansowego powinna wyrazić zgodę na przetwarzanie informacji o swoich spłaconych zobowiązaniach. Dzięki temu pozytywna historia spłat jej zobowiązań będzie dostępna dla innych instytucji sektora finansowego, nie tylko w trakcie, ale również po spłaceniu zobowiązań. Kredytobiorcy, którzy posiadają pozytywną historię kredytową, są dla banków klientami godnymi zaufania. Pozytywna historia kredytowa może przełożyć się na:  skrócenie lub uproszczenie procedur,  korzystniejsze warunki finansowe, tj.: o niższe oprocentowanie kredytu, o obniżenie opłat i prowizji. Brak lub niepełna wiedza o historii kredytowej klientów ogranicza bankom zastosowanie premii za posiadanie pozytywnej historii kredytowej. Wyrażając zgodę na przetwarzanie danych po wygaśnięciu zobowiązania, każdy tworzy wspólnie z BIK swój pozytywny portret finansowy, tak wysoko ceniony przez wiele instytucji. Zgody można udzielić w banku, który udzielał kredytu oraz w Centrum Obsługi Klienta BIK. 4. Ocena punktowa
Ocena punktowa jest wykorzystywana zarówno w procesie podejmowania decyzji kredytowych, jak i w późniejszym monitorowaniu wiarygodności kredytowej klienta. Z punktu widzenia banków i SKOK‐ów główna zaleta oceny punktowej to możliwość oszacowania ryzyka związanego z udzieleniem kredytu danej osobie. Ponieważ scoring znajduje coraz szersze zastosowanie w bankowości, dotyczy on praktycznie wszystkich klientów posiadających lub ubiegających się o kredyty. Czym jest scoring? Scoring jest metodą punktowej oceny ryzyka kredytowego. Polega ona na określeniu wiarygodności kredytowej klienta na podstawie porównania jego profilu z profilem klientów, którzy już otrzymali kredyty. Im bardziej profil danego klienta jest podobny do profilu klientów terminowo spłacających swoje kredyty w przeszłości, tym wyższą ocenę punktową otrzyma ten klient. Wyższa ocena punktowa oznacza większe prawdopodobieństwo, że dany klient będzie terminowo spłacał swoje kredyty. Ocena punktowa (score) to liczba punktów uzyskanych przez klienta w wyniku zastosowania metody punktowej oceny ryzyka kredytowego. Ocena punktowa wyliczana jest na podstawie danych o kliencie. W przypadku scoringu oferowanego przez biura 43 kredytowe (takie jak BIK) dane te pochodzą ze zbiorów przekazywanych przez banki (w przypadku BIK również przez SKOK‐i.) Do wyliczania ocen punktowych stosowana jest odpowiednia, starannie opracowana formuła matematyczna. Źródło: opracowanie własne BIK S.A. 5. Prawo do wglądu i korekty danych
Na całym świecie bardzo popularną formą sprawdzania, jakie informacje znajdują się o nas samych w biurach kredytowych są tak zwane raporty o sobie. Raporty te spełniają zarówno rolę informacyjną jak również służą uwiarygodnieniu się przed innymi osobami/instytucjami. Powszechnym zjawiskiem w wielu krajach na świecie jest sytuacja, w której klienci, wynajmując mieszkanie, kupując samochód czy kupując towar na raty legitymują się takim raportem, przez co otrzymują korzystniejsze warunki płatności i pokazują tym samym, że są rzetelni i wiarygodni. 44 Wszystkie dane zgromadzone w BIK są dostępne dla osób, których dotyczą. Biuro Informacji Kredytowej umożliwia nieograniczony dostęp do danych, udostępniając różnego rodzaju Raporty i Alerty. Każdy może zwrócić się do BIK o udostępnienie informacji ustawowej, raz na 6 miesięcy. Informacja ustawowa – to zbiór informacji dotyczących osoby wnioskującej zawierający dane osobowe wnioskodawcy, przetwarzane w zbiorach BIK – udostępniana jest wnioskodawcy w trybie art. 33 ust. 1 Ustawy o ochronie danych osobowych nie częściej niż raz na 6 miesięcy (art. 32 ust. 5). Zgodnie z zapisami Ustawy o ochronie danych osobowych informacja ustawowa udostępniana jest przez BIK w terminie do 30 dni. Historia kredytowa to najlepsza rekomendacja, aby uwiarygodniać się przed instytucjami finansowymi i potencjalnymi partnerami biznesowymi. 6. Historia dobrze widziana
Historia kredytowa to finansowy „portret” każdego z nas, do którego dostęp mają banki i inne instytucje upoważnione do udzielania kredytów. To, w jaki sposób banki postrzegają nas jako kredytobiorców, decyduje o tym, czy i w jaki sposób udzielą nam kredytu w przyszłości. Dlatego warto dbać o swoją historię kredytową i na bieżąco ją monitorować. 45 Źródło: opracowanie własne BIK S.A. Jak sprawdzić swoją historię kredytową? Najszybciej można zrobić to za pośrednictwem portalu internetowego www.bik.pl, wybierając produkt, który najlepiej odpowiada zapotrzebowaniu danej osoby. Jeśli:  przygotowujemy się do wzięcia kredytu,  chcemy poznać swoją ocenę punktową,  chcemy sprawdzić, czy kredyt, który poręczaliśmy jest spłacany terminowo,  otrzymaliśmy odmowną decyzję kredytową i chcemy sprawdzić, czy historia kredytowa była tego powodem,  spłaciliśmy kredyt i chcemy sprawdzić czy bank zaktualizował dane w BIK,  chcemy upewnić się czy nikt nie wyłudził kredytu, bądź nie dokonał zakupów na nasze nazwisko, warto skorzystać z Raportu BIK. Informacja o Raportach BIK dostępna jest w serwisie na www.bik.pl/klienci‐indywidualni 6.1. Certyfikat wiarygodności
Zaufanie w sferze finansowej to podstawa. Nie jest łatwo je wzbudzić, gdy nie mamy dowodów czy potwierdzenia naszej rzetelności. Budując własną historię kredytową, każdy z nas dowodzi swojej wiarygodności finansowej. Dzięki BIK możemy ją potwierdzić. Jeśli chcemy potwierdzić swoją wiarygodność finansową, warto skorzystać z BIK Pass. Ten prosty raport zawiera dane osobowe, ocenę punktową (jeżeli może zostać naliczona) oraz informacje o terminowości spłat kredytów. Aby przedstawić innej osobie swój BIK Pass, możemy go wydrukować jako dokument lub wysyłać kod dostępu do niego e‐mailem lub SMS‐em. Więcej informacji na ten temat znajduje się w serwisie na www.bik.pl/bik‐pass 46 6.2. Ochrona tożsamości
Dobra historia kredytowa to podstawa dobrej opinii w bankach i innych instytucjach finansowych. Niestety zdarza się, że czyjeś zaniedbanie lub oszustwo może ją popsuć. Każdego roku odnotowuje się tysiące prób wyłudzeń kredytów na setki milionów złotych. Jest to realne zagrożenie, które dotknąć może każdego z nas. Aby uniknąć takiej sytuacji, warto skorzystać z Alertów BIK. Dzięki nim można kontrolować na bieżąco swoje bezpieczeństwo i aktualność historii kredytowej. Alert otrzymujemy w formie SMS‐a oraz e‐maila zawsze, gdy do BIK wpłynie zapytanie o nas w związku ze złożonym wnioskiem kredytowym. Jeśli nie staramy się o żaden kredyt, nie kupujemy niczego na raty ani nie poręczamy kredytu, pojawienie się Alertu może oznaczać, że ktoś zgłosił się do banku i próbuje wyłudzić kredyt na nasze dane, albo kupić coś na raty. To bardzo istotne szczególnie w sytuacji, kiedy utracimy dokument tożsamości lub podejrzewamy, że ktoś mógł wejść w posiadanie naszych danych osobowych. W sytuacji utraty dokumentu tożsamości możliwe jest jego zastrzeżenie3 m.in. za pośrednictwem serwisu www.bik.pl. Więcej informacji znajduje się na www.bik.pl/zastrzeganie‐dokumentow. Dzięki swobodnemu dostępowi do danych zgromadzonych w BIK, każdy ma możliwość:  sprawdzania własnej historii kredytowej w dogodnym dla siebie czasie,  kontroli poprawności danych, jakie banki przekazują do BIK,  poznania oceny punktowej, liczonej w ten sam sposób jak dla banków,  obserwacji zmian wysokości oceny punktowej,  kontroli spłaty poręczonych przez siebie kredytów,  ochrony przed wyłudzeniem kredytu,  otrzymywania informacji o opóźnieniach w spłacie. 7. Mechanizm i zasady wymiany informacji kredytowej – BIK jako
element infrastruktury sektora finansowego
Mechanizm działania systemu wymiany informacji kredytowej jest niezwykle prosty: uczestnicy systemu przekazują cyklicznie (co najmniej raz w miesiącu) do BIK informacje na temat klientów i ich rachunków kredytowych (gotówkowych, ratalnych, 3
Zastrzeżenie polega na przekazaniu danych o utraconym dokumencie do Systemu DOKUMENTY ZASTRZEŻONE Związku Banków Polskich (patrz rozdział VI). 47 mieszkaniowych, kartowych). Jednocześnie, dzięki zasadzie wzajemności mogą ze zgromadzonych danych korzystać. BIK dostarcza bankom, SKOK‐om i innym instytucjom finansowym produkty, które mogą być wykorzystywane w wielu obszarach działalności bankowej, w szczególności przy:  podejmowaniu decyzji kredytowych,  monitorowaniu zadłużenia klientów,  ograniczaniu ryzyka wyłudzeń kredytów. Pamiętać należy, że BIK nie podejmuje decyzji kredytowych. Przekazuje zgromadzone w swojej bazie informacje, które są analizowane przez kredytodawcę zgodnie z jego własną polityką kredytową. Działalność BIK prowadzona jest w oparciu o zasady:  Wzajemności: Prawo do korzystania z informacji mają wszystkie banki oraz instytucje ustawowo upoważnione do udzielania kredytów zobowiązując się przekazywać do BIK regularnie pełne i kompletne dane swoich kredytobiorców, zgodnie z zawartymi umowami.  Wiarygodności: Za poprawność i wiarygodność informacji dostarczonych do baz danych BIK odpowiedzialność ponoszą banki/SKOK‐i. BIK odpowiada za zgodność informacji przekazywanych do użytkowników z danymi źródłowymi oraz zobowiązuje się do nie zmieniania ani modyfikowania przekazywanych danych.  Neutralności: BIK nie udziela bankom informacji, które mogłyby stanowić tajemnicę handlową, np. nie jest podawana nazwa instytucji, z której pochodzi informacja o kliencie. Zapytanie zawsze dotyczy konkretnej osoby, a pytający musi podać niezbędne dane identyfikacyjne klienta, odnośnie którego sformułowane jest zapytanie.  Maksymalnego bezpieczeństwa: Wszelkie informacje gromadzone i wymieniane pomiędzy BIK a użytkownikami mają charakter tajemnicy bankowej. Zwrócić należy również uwagę na istniejące zabezpieczenia w postaci odpowiedniego sprzętu oraz procedur wewnętrznych i zewnętrznych, które uniemożliwiają dostanie się przechowywanych przez BIK danych w niepowołane ręce. 48 Źródło: opracowanie własne BIK S.A. Warto nadmienić, iż przepływ informacji pomiędzy instytucjami funkcjonującymi na rynku wymiany informacji niesie korzyści nie tylko dla tych podmiotów, które w nim uczestniczą ale również dla samych klientów. Dzięki tak sprawnej wymianie informacji uległa skróceniu i uproszczeniu procedura kredytowa, zminimalizowano obowiązki leżące po stronie klienta, związane z koniecznością dostarczania dużej liczby dokumentów. Istotną korzyścią z funkcjonowania systemu jest ochrona klientów przed nadmiernym zadłużeniem. Na podstawie informacji pozyskiwanych z BIK kredytodawca jest w stanie ocenić sytuację klienta, szacując precyzyjnie jego zdolność kredytową i udzielając tylko takiego kredytu ze spłatą którego klient może sobie poradzić. W procesie kredytowym, poza sprawdzeniem danych klienta w BIK, weryfikowane są również inne źródła informacji:  System BANKOWY REJESTR prowadzony przez Związek Banków Polskich,  Biura Informacji Gospodarczej (BIG) celem sprawdzenia czy klient nie posiada długów wobec innych podmiotów oraz czy płaci regularnie rachunki, np.: za telefon, światło czy gaz. Ponieważ wielu Polaków mieszka i pracuje poza granicami kraju i właśnie tam korzysta z kredytów, BIK nawiązuje współpracę z biurami kredytowymi w innych krajach Europy. Dzięki temu również Polacy starający się o kredyt za granicą będą mogli za pośrednictwem BIK i jego partnerów prowadzących analogiczną działalność w innych krajach wylegitymować się swoją pozytywną historią kredytową. 49 Kwestię transgranicznej wymiany danych definiuje dyrektywa UE 2008/48/WE określająca warunki umożliwiające kredytodawcom z innych państw członkowskich dostęp do baz danych wykorzystywanych w danym państwie do oceny zdolności kredytowej swoich klientów (konsumentów). Dyrektywa realizuje jedno z zasadniczych założeń jednolitego rynku usług finansowych, czyli zapewnienie możliwości korzystania przez konsumenta z kredytów detalicznych w dowolnym kraju Unii Europejskiej (zintegrowany rynek kredytów detalicznych). W Polsce przepisy tej dyrektywy implementuje Ustawa o kredycie konsumenckim. Aktualnie w ramach wymiany transgranicznej BIK współpracuje z następującymi biurami kredytowymi Schufa (Niemcy), Equifax (Wielka Brytania), Crif (Włochy). 8. Podstawy prawne
Podstawową regulacją mającą wpływ na funkcjonowania Biura Informacji Kredytowej jest Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe – art. 105, ust. 4 (Dz.U. z 2002 r., nr 72, poz. 665, z późniejszymi zmianami). 4. Banki mogą, wspólnie z bankowymi izbami gospodarczymi, utworzyć instytucje upoważnione do gromadzenia, przetwarzania i udostępniania: 1) bankom – informacji stanowiących tajemnicę bankową w zakresie, w jakim informacje te są potrzebne w związku z wykonywaniem czynności bankowych oraz w związku ze stosowaniem metod statystycznych, o których mowa w art. 128, ust. 3 oraz w art. 128d, ust. 1, 2) innym instytucjom ustawowo upoważnionym do udzielania kredytów – informacji stanowiących tajemnicę bankową w zakresie, w jakim informacje te są niezbędne w związku z udzielaniem kredytów, pożyczek pieniężnych, gwarancji bankowych i poręczeń, 4a. Instytucje utworzone na podstawie ust. 4 mogą udostępniać, z zastrzeżeniem ust. 4a1 i 4a2, biurom informacji gospodarczej działającym na podstawie ustawy z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych (Dz.U. nr 81, poz. 530) dane w drodze teletransmisji. 4a1. Udostępnianie danych na podstawie ust. 4a może nastąpić, jeżeli wierzyciel występujący o udostępnienie tych danych uzyskał pisemne upoważnienie osoby, której dotyczą te dane. Upoważnienie określa zakres danych przeznaczonych do udostępnienia. 4a2. Sposób udostępniania danych określa umowa o współpracy między instytucją utworzoną na podstawie ust. 4 a biurem informacji gospodarczej. Umowa zawiera wzór upoważnienia, o którym mowa w ust. 4a1. 4b. Banki mogą udostępniać biurom, o których mowa w ust. 4a, dane o zobowiązaniach powstałych z tytułu umów związanych z dokonywaniem 50 czynności bankowych, jeżeli umowy te zawierają klauzule informujące o możliwości przekazania danych do tych biur. 4c. Klauzule, o których mowa w ust. 4b, zawierają informacje o warunkach, na jakich banki przekazują dane, o których mowa w art. 14 ust. 1 i art. 15 ust. 1 ustawy, o której mowa w ust. 4a. 4d. Instytucje, utworzone zgodnie z ust. 4, mogą udostępniać instytucjom finansowym, będącym podmiotami zależnymi od banków, informacje o zobowiązaniach powstałych z tytułu umów związanych z wykonywaniem czynności bankowych, jeżeli umowy te zawierają klauzule informujące o możliwości przekazania danych do tych instytucji finansowych. Informacje gromadzone i udostępniane przez Biuro Informacji Kredytowej S.A. obejmują dane osobowe chronione przepisami Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz.U. nr 133, poz. 883, z późniejszymi zmianami). Zgodnie z zapisami tej ustawy, przetwarzanie danych osobowych jest dopuszczalne między innymi wtedy, kiedy zezwalają na to przepisy prawa. Takim szczególnym upoważnieniem ustawowym jest przytoczona powyżej ustawa Prawo bankowe. Wejście w życie Ustawy o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych wpłynęło na możliwość nawiązania współpracy z biurami informacji gospodarczej i związanym z tym poszerzeniem zawartości informacyjnej raportów kredytowych o dane zgromadzone w tych biurach. Ponadto, Biuro Informacji Kredytowej S.A. jako instytucja, której funkcjonowanie reguluje Prawo bankowe, może na podstawie art. 68, ust.4 Ustawy o elektronicznych instrumentach płatniczych zbierać i udostępniać ich wydawcom informacje dotyczące posiadaczy elektronicznych instrumentów płatniczych. Istotny wpływ na funkcjonowanie Biura Informacji Kredytowej oraz całego systemu wymiany informacji miała nowelizacja Ustawy o kredycie konsumenckim, która nakłada na wszystkich kredytodawców obowiązek dokonania oceny ryzyka kredytowego konsumenta przed zawarciem umowy o kredyt konsumencki. Ocena ryzyka może być dokonywana na podstawie informacji uzyskanych od konsumenta lub na podstawie informacji zawartych w bazie danych lub zbiorze danych kredytodawcy (art. 9). Przez bazy danych rozumie się m.in. zbiory prowadzone dla celów oceny ryzyka kredytowego przez instytucje, o których mowa w art. 105, ust. 4 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe. Bazą taką są zasoby informacyjne BIK dotyczące zobowiązań kredytowych konsumentów. Podmioty spoza sektora bankowego mogą uzyskać dostęp do informacji o historii kredytowej klienta tylko na podstawie jego zgody. 51 52 9. Różnice pomiędzy BIK a BIG
Biuro Informacji Kredytowej (BIK) oraz Biuro Informacji Gospodarczej (BIG) często są mylone ze względu na podobny skrót. W obu przypadkach podstawową działalnością jest gromadzenie, przetwarzanie i udostępnianie informacji o zobowiązaniach finansowych, jednak są to odrębne instytucje, działające na podstawie różnych przepisów prawa. Liczba instytucji na rynku Podstawa prawna Kto przekazuje informacje? Kto korzysta z informacji zgromadzonych w biurze? Jakiego rodzaju zobowiązania notowane są w bazie? Podstawowe różnice w funkcjonowaniu BIK BIG Istnieje tylko jedno W Polsce działa 5 Biur Informacji Biuro Informacji Gospodarczej, ale tylko BIG InfoMonitor Kredytowej współpracuje z BIK Ustawa z dnia Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. 29 sierpnia 1997 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych Prawo bankowe i wymianie danych gospodarczych Informacje przekazują m.in.: zakłady  banki  Spółdzielcze kasy ubezpieczeń, banki i SKOK‐i, świadczący usługi oszczędnościowo leasingu, factoringu lub forfaitingu, operatorzy telekomunikacyjni, świadczący usługi dostawy ‐kredytowe energii elektrycznej, instytucje pośrednictwa (SKOK‐i) kredytowego, spółdzielnie i wspólnoty  Inne instytucje mieszkaniowe, domy maklerskie, operatorzy finansowe telewizji kablowej i satelitarnej, sądy, jednostki samorządu terytorialnego oraz spółki miejskie i gminne, mali i średni przedsiębiorcy wszystkich branż, os. fizyczne Przedsiębiorstwa, instytucje i konsumenci,  banki którzy zawarli z BIG umowę (także banki)  SKOK‐i  Inne instytucje finansowe Wszelkie zobowiązania wynikające z zawarcia umowy kredytowej z bankiem lub SKOK‐
iem – partnerem BIK, zarówno spłacane regularnie (ok. 90% danych w bazie), jak również przeterminowane (ok. 10%) Zobowiązania przeterminowane – od terminu minęło przynajmniej 60 dni, min. kwota wymagalnego zobowiązania dla konsumentów to 200 zł, dla przedsiębiorców 500 zł (w przypadku tytułu wykonawczego termin i kwota nie mają znaczenia) i w obu przypadkach upłynął co najmniej miesiąc od wysłania wezwania do zapłaty, zgodnie z art. 14, ust. 1, pkt. 3 Ustawy z 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych. Dodatkowo dane pozytywne o terminowo regulowanych zobowiązaniach. Źródło: opracowanie własne BIK S.A. 53 54 V Informacje o rynku nieruchomości – System
Analiz i Monitorowania Rynku Obrotu
Nieruchomościami (AMRON)
Agnieszka Gołębiowska 1. Wprowadzenie – znaczenie dostępu do informacji dla rozwoju
rynku nieruchomości w Polsce
Rynek nieruchomości należy w naszym kraju do jednego z najbardziej dynamicznie rozwijających się sektorów gospodarki narodowej. Udział budownictwa w PKB od kilku lat systematycznie wzrasta i przekroczył poziom 7%. Udział rynku nieruchomości – nakładów na budynki i budowle – od kilku lat stanowi ponad 50% nakładów inwestycyjnych na środki trwałe i wykazuje stałą tendencję wzrostową. Każdego roku na rynku nieruchomości przeprowadzonych jest ponad 600 tys. transakcji skutkujących przepływem strumienia pieniądza na poziomie przekraczającym 100 mld zł. Nieruchomości to towar kluczowy dla gospodarki narodowej, a w coraz większym wymiarze również podstawowy filar stabilizacji majątkowej polskich rodzin. Coraz większego znaczenia dla bezpieczeństwa obrotu na rynku nieruchomości nabiera dostęp do wiarygodnej, pełnej i aktualnej informacji o nieruchomościach. Wzrost zainteresowania informacją o nieruchomości, zwłaszcza w zakresie weryfikacji jej wartości i monitorowania ryzyka związanego z kredytowaniem, został dostrzeżony już pod koniec lat 90. XX w., kiedy finansowanie zakupu nieruchomości kredytem bankowym stawało się coraz łatwiej dostępne zarówno od strony formalnej, jak i kosztowej, natomiast dostęp do wiarygodnej informacji o wartości nieruchomości nabrał zupełnie innego, dużo poważniejszego znaczenia po ostatnim globalnym kryzysie finansowym zapoczątkowanym amerykańskim kryzysem subprime na rynku nieruchomości mieszkaniowych. 2. Publiczny zasób informacji o nieruchomościach
Historia tworzenia systemu gromadzenia informacji o nieruchomościach w Polsce zaczyna się w pierwszej połowie XIX w., kiedy to powstały pierwsze katastry gruntowe 55 (później również budynkowe), czyli zbiory dokumentów dotyczących nieruchomości, w tym map oraz rejestrów gruntowych zawierających informacje o użytkownikach/ /właścicielach4. Już wówczas zdawano sobie sprawę z wagi przejrzystej i wiarygodnej informacji o nieruchomościach, między innymi dla celów fiskalnych czy ustalania granic. Po roku 1955 kataster zastąpiony został ogólnopaństwową ewidencją gruntów i budynków, służącą za „(…) podstawę planowania gospodarczego, wymiaru podatków i świadczeń, skupu i obowiązkowych dostaw…” (§ 1 ust. 2 Dekretu o ewidencji gruntów i budynków5). Idea rejestru usprawniającego rynkowy obrót nieruchomościami ustąpiła miejsca zasadom gospodarki planowej. Nowoczesny system zapewniający dostęp do aktualnej i wiarygodnej informacji wszystkim podmiotom działającym na rynku obrotu nieruchomościami był jednym z obszarów prac i przygotowań związanych z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa w UE przyjęty przez Radę Ministrów 12 czerwca 2001 r. wśród licznych priorytetów wymienia tworzenie zintegrowanego systemu katastralnego (priorytet 30.86). W uzasadnieniu zwrócono uwagę na „(…) znaczącą rolę obrotu nieruchomościami w rozwoju gospodarki rynkowej. Sprawność w gospodarowaniu majątkiem, w tym w wykorzystywaniu nieruchomości, jest uwarunkowana możliwością szybkiego dostępu do informacji. Znaczenie zasobów tego typu informacji będzie stale wzrastało, stąd konieczność zbudowania infrastruktury informacyjnej o nieruchomościach, będącej podstawowym elementem systemu katastralnego.”7 Zakładanym stanem docelowym miało być stworzenie bazy danych o nieruchomościach będącej źródłem rzetelnej i aktualnej informacji o wartości i o właścicielach gruntów, budynków i lokali oraz powiązania tej bazy z księgami wieczystymi i ewidencją podatkową jako komponentami zintegrowanego systemu informacji o nieruchomościach (ZSIN). Dokument zakładał wprowadzenie jednolitego w skali kraju systemu informatycznego zapewniającego łączność pomiędzy rejestrami wchodzącymi w skład systemu katastralnego oraz tego systemu z innymi rejestrami i ewidencjami publicznymi w roku 2005. 4
Por. Wolski Jacek, Zakład Geoekologii i Klimatologii, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, „Kataster podatku gruntowego na ziemiach polskich – rys historyczny oraz geodezyjne i kartograficzne zasady sporządzania” http://www.igipz.pan.pl/geoekoklimat/wolski/wolski3.pdf 5
Dekret z 2 lutego 1955 r. o ewidencji gruntów i budynków (Dz. U. z 1955r., Nr 30, poz. 163) 6
Lista dokumentów przyjętych w ramach Narodowego Programu Przygotowania do Członkostwa w Unii Europejskiej dostępne są pod adresem: http://archiwum‐
ukie.polskawue.gov.pl/WWW/dok.nsf/0/A040340D2A6A5863C1256E86004E7C8C?Open&
RestrictToCategory= 7
Źródło: Narodowy Program Przygotowania do Członkostwa w Unii Europejskiej, priorytet 30.8, http://archiwum‐ukie.polskawue.gov.pl/HLP/files.nsf/0/ B2944158DD8AA50FC 1256E7B0048C09A/$file/nppc2001_30.pdf 56 22 lutego 2013 r. w „Dzienniku Ustaw RP” opublikowano Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 17 stycznia 2013 r. w sprawie zintegrowanego systemu informacji o nieruchomościach8. Rozporządzenie stanowi akt wykonawczy do ustawy Prawo geodezyjne i kartograficzne i określa sposób, tryb oraz standardy techniczne tworzenia i prowadzenia zintegrowanego systemu informacji o nieruchomościach. Zadaniem systemu będzie poprawa wiarygodności rejestrów publicznych poprzez usprawnienie procesów pozyskiwania, wymiany, aktualizacji i udostępniania informacji o nieruchomościach. W ramach ZSIN współpracować będą: ewidencja gruntów i budynków, KW, PESEL, REGON, TERYT, państwowy rejestr granic i powierzchni jednostek podziałów terytorialnych kraju, krajowy system ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności. Akt wszedł w życie 9 marca 2013 r. Do stworzenia ZSIN niezbędne jest ujednolicenie danych zawartych w powiatowych bazach Ewidencji Gruntów i Budynków (EGiB) oraz ich harmonizacja z innymi rejestrami, dlatego obecnie prowadzone są prace nad nowelizacją Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z dnia 29 marca 2001r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków. Do dziś system nie powstał. Obecnie informacje o nieruchomościach zapewnia dostęp do publicznych zbiorów prowadzonych w ramach:  Ewidencji Gruntów i Budynków (EGiB) prowadzonej w starostwach powiatowych (przez powiatowe ośrodki dokumentacji geodezyjnej i kartograficznej) lub urzędach miast na prawach powiatu, w wydziałach geodezji/gospodarki nieruchomościami/ /katastru lub podobnych na podstawie ustawy Prawo geodezyjne i kartograficzne9 oraz Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 29 marca 2001 r.10 w sprawie ewidencji gruntów i budynków. Ewidencja prowadzona jest zazwyczaj w kilku/kilkunastu rejestrach, w tym czterech rejestrach składających się na operat ewidencyjny (rejestr gruntów, rejestr budynków, rejestr lokali oraz rejestr cen i wartości nieruchomości).  Rejestru cen i wartości nieruchomości (RCiWN) prowadzonego przez starostę w ramach operatu ewidencyjnego na postawie art. 74 Rozporządzenia Ministra Rozwoju Regionalnego i Budownictwa z 29 marca 2001 r. w sprawie ewidencji gruntów i budynków. Starosta prowadzi rejestr cen nieruchomości określonych w aktach notarialnych oraz wartości nieruchomości określonych przez rzeczoznawców majątkowych w operatach szacunkowych, których wyciągi 8
Tekst rozporządzenia dostępny jest pod adresem: http://dziennikustaw.gov.pl/du/2013/249/1 9 Dz.U. z 2010 r., nr 193, poz. 1287, z późn. zm.
10
Dz.U. z 2001 r., nr 38, poz. 454, z późn. zm. 57 przekazywane są do ewidencji gruntów i budynków. Rejestracji podlegają ceny oraz wartości, a także m.in. adres, numery działek ewidencyjnych wchodzących w skład nieruchomości, rodzaj nieruchomości, pole powierzchni nieruchomości gruntowej, data zawarcia aktu notarialnego lub określenia wartości oraz inne dostępne dane o nieruchomościach i ich częściach składowych.  Centralnej Bazy Danych Ksiąg Wieczystych (EKW), czyli elektronicznego systemu dostępu do ksiąg wieczystych prowadzonych na mocy Ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece11. Księgi wieczyste prowadzone są w celu ustalenia stanu prawnego nieruchomości i są jawne, co oznacza, że każdy ma prawo przeglądać zawartość ksiąg. Co więcej, rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych gwarantuje, iż w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, treść księgi rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe. 3. Nieznajomość rynku szkodzi
O znaczeniu jawnej, przejrzystej oraz przede wszystkim wiarygodnej informacji o nieruchomościach (w tym o ich cenach i wartościach) i tym samym o znaczeniu wiedzy dotyczącej rozwoju lokalnego rynku nieruchomości nie trzeba nikogo przekonywać. Możliwość szybkiego dostępu do informacji i umiejętność korzystania z informacji jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania i rozwoju ekonomicznego regionu oraz zachowania przewagi konkurencyjnej, sprawności i efektywności w gospodarowaniu majątkiem gminnym czy powiatowym. Znajomość rynku to również podstawa zaufania do władz regionu zarówno ze strony mieszkańców, jak i potencjalnych inwestorów. Prace nad wprowadzeniem ogólnopolskich rozwiązań na miarę pierwotnych założeń na szczeblu rządowym trwają i nic nie zapowiada ich szybkiej finalizacji. A tymczasem chaos informacyjny niesie ze sobą wiele niebezpieczeństw, jak chybione decyzje, utracone szanse inwestycyjne czy spadek zaufania mieszkańców. Na różnych poziomach administracji rządowej i samorządowej, a także w ramach poszczególnych grup zawodowych związanych z obsługą rynku nieruchomości, podejmowane są inicjatywy mające na celu budowanie „własnych” baz danych o nieruchomościach, zwłaszcza w zakresie cen i wartości nieruchomości. Nie tworzą one jednak wiarygodnego i reprezentatywnego systemu informacji o wartościach nieruchomości w skali całego kraju. Generują natomiast ogromne koszty, finansowane czy to ze środków europejskich, czy też budżetów poszczególnych instytucji i agend administracji państwowej oraz samorządowej. 11 Dz.U. z 1982 r., nr 19, poz. 147, z późn.zm. 58 Na obecnym stanie informacji publicznej o rynku nieruchomości tracimy wszyscy. Trudności w dostępie do wiarygodnej informacji sprzyjają nadużyciom i przestępstwom. Udzielenie informacji zależy z jednej strony od dobrej woli urzędnika, a z drugiej – od stanu informacji będącej w zasobach rejestrów publicznych, w tym również zakresu cech i atrybutów nieruchomości oraz danych o transakcji będącej przedmiotem zapytania. Z przeprowadzonych próbnych zapytań złożonych w kilkudziesięciu powiatowych rejestrach cen i wartości nieruchomości wynika, iż proces uzyskania przez obywatela informacji trwa z reguły kilka tygodni. 4. System Analiz i Monitorowania Rynku Obrotu
Nieruchomościami
4.1. Informacje podstawowe
Rekomendacja J dotycząca tworzenia przez banki baz danych odnoszących się do rynku nieruchomości, uchwalona przez Komisję Nadzoru Bankowego 20 lipca 2000 r. była odpowiedzią nadzorcy na rosnącą aktywność banków w dziedzinie finansowania rynku nieruchomości i związane z tym ryzyko. Cele prowadzenia baz danych wskazane przez nadzorcę przyświecały również przedsięwzięciu międzybankowemu realizowanemu w ramach Związku Banków Polskich od roku 2002 – budowie ogólnopolskiego Systemu Ewidencji Nieruchomości i Cen Transakcyjnych, międzybankowej bazy danych gromadzącej informacje zarówno o nieruchomościach, jak i transakcjach, których przedmiotem były nieruchomości. W prace nad budową Systemu (wówczas pod roboczą nazwą Ewidencji Nieruchomości i Cen Transakcyjnych – ENCT) zaangażowanych było wielu specjalistów, którzy znając specyfikę rynku nieruchomości zaprojektowali bazę danych wraz z zaimplementowanymi modelami analitycznymi. W pracach Grupy Roboczej w latach 2001–2003 obok ekspertów bankowych i przedstawicieli środowisk naukowych Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu i Akademii Górniczo‐Hutniczej w Krakowie, uczestniczyli przedstawiciele Generalnego Inspektoratu Nadzoru Bankowego, Urzędu Głównego Geodety Kraju, Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Polskiej Federacji Stowarzyszeń Rzeczoznawców Majątkowych. System Analiz i Monitorowania Rynku Obrotu Nieruchomościami (AMRON) to ogólnopolska, wystandaryzowana baza danych o cenach i wartościach nieruchomości wyposażona w narzędzia statystyczne i analityczne pozwalające na przeprowadzanie szczegółowych analiz rynku nieruchomości, zarówno w skali ogólnopolskiej, jak również lokalnej. System udostępniony został bankom we wrześniu 2004 r., jednak dopiero dyskusja nad pierwszą Rekomendacją S w roku 2006 uświadomiła potrzebę korzystania z tego typu instrumentu, przyczyniając się do znacznego wzrostu zainteresowania 59 uczestnictwem w Systemie. Obecnie12 w Systemie uczestniczy 31 banków komercyjnych i ponad 50% działających banków spółdzielczych. Od roku 2010 System AMRON dostępny jest dla wszystkich uczestników rynku obrotu nieruchomościami. Administrowaniem i rozwojem Systemu AMRON zajmuje się Centrum AMRON, jednostka organizacyjna Centrum Prawa Bankowego i Informacji Sp. z o.o. – spółki będącej 100% własnością ZBP powołaną do obsługi bankowych systemów wymiany informacji gospodarczych i finansowych. Centrum AMRON pełni rolę specjalistycznego ośrodka analityczno‐badawczego oferującego dostęp do informacji oraz szeroko rozumiane analizy wszystkim uczestnikom rynku nieruchomości. Oferta Centrum AMRON to cykliczne, standardowe raporty o rynku nieruchomości i publikacje analityczne, a także specjalistyczne raporty opracowywane na indywidualne zamówienie, dotyczące określonego segmentu rynku, lokalizacji i przedziału czasowego. Centrum AMRON świadczy usługi analityczno‐badawcze m.in. na rzecz firm deweloperskich i doradczych, jednostek administracji państwowej i samorządowej oraz dla Policji, a także pośredniczy w realizacji wycen wartości nieruchomości przez ponad 200 rzeczoznawców13. Centrum AMRON współpracuje z towarzystwami ubezpieczeniowymi, Agencją Nieruchomości Rolnych, rzeczoznawcami majątkowymi i pośrednikami w obrocie nieruchomościami, a także z deweloperami, firmami doradczymi i jednostkami administracji samorządowej. Z bazy korzysta również Narodowy Bank Polski, Prokuratura Generalna oraz Urząd Komisji Nadzoru Finansowego. 4.2. Przepisy nadzorcze regulujące zakres i zasady uczestnictwa
banków w Systemie AMRON
W 2000 r. nadzór bankowy uchwalił Rekomendację J dotyczącą tworzenia przez banki baz danych odnoszących się do rynku nieruchomości. Wśród celów tworzenia i prowadzenia bazy danych nadzorca wskazywał:  możliwość oceny aktualnego stanu rynku nieruchomości oraz wyznaczanie trendów i prognoz wartości nieruchomości,  poprawę jakości wycen nieruchomości na potrzeby banków – baza stanowić powinna narzędzie wspomagające przeprowadzanie wycen bądź weryfikację ekspertyz zewnętrznych,  wypracowanie i upowszechnienie standardów i ujednolicenie gromadzonych informacji o nieruchomościach, 12 13
Stan na dzień 23 listopada 2015 r. Stan na 23 listopada 2015 r. 60  weryfikację i aktualizację wartości nieruchomości stanowiących zabezpieczenia ekspozycji kredytowych dla potrzeb zarządzania ryzykiem z wykorzystaniem metod statystycznych,  wzrost przejrzystości rynku nieruchomości i łatwiejsze rozpoznanie związanego z nim ryzyka. Rekomendowana baza danych powinna stanowić na bieżąco aktualizowany zbiór informacji, zapewniający jednak dostęp do informacji historycznych. Duży nacisk położono na rzetelność i kompleksowość bazy – w opinii nadzorcy w bazie powinny być gromadzone różnorodne informacje z możliwie wszystkich dostępnych źródeł, a także odpowiednia wielkość i dobór próby statystycznej, która umożliwiać powinna rejestrację informacji obejmujących cały rynek. W bazie powinny być gromadzone dane dotyczące charakterystyki nieruchomości, jej otoczenia (w skali mikro i makro), jak również ogólnej sytuacji ekonomiczno‐prawnej. Podjęte przez nadzór i konsultowane z sektorem bankowym prace nad nową Rekomendacją J miały na celu doprecyzowanie zasad prowadzenia baz danych, oceniania ich wiarygodności oraz wykorzystywania baz w procesie oceny i monitorowania wartości zabezpieczeń hipotecznych. Co istotne, przy projektowaniu założeń do nowej rekomendacji, zwłaszcza podczas prac nad załącznikiem stanowiącym zestaw informacji, które powinny być w bazie gromadzone, Komisja Nadzoru Finansowego wykorzystała dotychczasowe doświadczenia sektora bankowego i wiele rozwiązań wypracowanych i zaimplementowanych dotychczas w Systemie AMRON stanowiło podstawę zaleceń sformułowanych w ostatecznej wersji rekomendacji. We wstępie do nowej Rekomendacji J nadzorca wskazuje na konieczność prowadzenia – niezależnie od posiadanych baz wewnętrznych – jednej, wspólnej dla całego sektora bankowego bazy danych systematycznie zasilanej zarówno ze źródeł bankowych przez wszystkie banki finansujące nieruchomości, jak również ze źródeł pozabankowych. To stanowisko powtórzone zostało w Rekomendacji 6, gdzie stwierdzono, iż „Banki powinny aktywnie włączać się w system zewnętrznej (międzybankowej) wymiany informacji, tworząc w tym celu wspólną dla wszystkich banków zewnętrzną (międzybankową) bazę danych, która powinna być systematycznie zasilana przez wszystkie banki objęte Rekomendacją” – czyli te banki, w których udział ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie (zarówno na nieruchomościach mieszkaniowych, jak i komercyjnych) we własnych portfelach kredytowych przekracza 10%. Zewnętrzna (międzybankowa) baza danych zdefiniowana została w słowniczku pojęć jako niezależny od banku wystandaryzowany system gromadzenia i przetwarzania danych, w którym gromadzone są systematycznie dane o rynku nieruchomości, obejmujące w szczególności charakterystyki nieruchomości oraz informacje dotyczące cen i wartości nieruchomości umożliwiające przeprowadzanie analiz i monitorowanie rynku nieruchomości. 61 Rekomendowane bazy danych o nieruchomościach powinny służyć przede wszystkim do weryfikacji wartości zabezpieczeń na nieruchomości i ich aktualizacji w całym okresie obowiązywania umowy kredytowej. Z punktu widzenia porównywalności danych, kluczowe znaczenie mają ujednolicone standardy w zakresie gromadzenia informacji w bazach. Załącznik do Rekomendacji J definiuje informacje, które powinny być w bazie gromadzone, dzieląc je na dane obligatoryjne, fakultatywne warunkowo oraz fakultatywne:  obligatoryjne – obowiązujące od dnia wejścia w życie Rekomendacji J (tj. od 1 października 2013 r.),  fakultatywne warunkowo – w ciągu 3 lat od przyjęcia uchwały dot. Rekomendacji J KNF rozważy zmianę na obligatoryjne (po weryfikacji poprawy możliwości pozyskiwania przez banki tych informacji),  fakultatywne – bank wprowadzający ma dowolność wprowadzania ich do bazy. Wiarygodność wykorzystywanej przez bank bazy danych zdefiniowana została w Rekomendacji 7. Wymienione cechy wiarygodnej bazy można podzielić na dwie kategorie. Pierwsza to kategorie obiektywne, czyli:  wiarygodna baza jest systematycznie zasilana informacjami ze źródeł uznanych za wiarygodne, określonych w samej rekomendacji,  posiada odpowiednio duży zasób informacji historycznych oraz aktualnych o poszczególnych, lokalnych rynkach,  informacje gromadzone są w sposób wystandaryzowany,  baza gwarantuje wysoką jakość informacji zwrotnych,  system informatyczny obsługujący bazę jest wydajny i bezpieczny. Natomiast pozostałe warunki uznania bazy za wiarygodną dotyczą każdego indywidualnego banku i związane są z wewnętrznymi procedurami i regulacjami:  dane zgromadzone w wiarygodnej bazie pozwalają na dokonywanie oceny i monitorowania wartości zabezpieczenia na nieruchomości – sposób przeprowadzania oceny oraz monitorowania wartości zabezpieczenia definiowanych przez KNF jako „zbiór możliwych do wykorzystania przez bank instrumentów, metod, technik itd. (np. metody statystyczne, baza danych, wycena innego rzeczoznawcy majątkowego, ocena opracowana przez osobę posiadającą odpowiednie kwalifikacje), które pozwoliłyby na wiarygodną weryfikację wartości nieruchomości przyjmowanej jako zabezpieczenie” należy do banku i powinno być zdefiniowane w wewnętrznych procedurach i regulacjach,  baza danych jest obsługiwana przez osoby/komórki organizacyjne o odpowiednich kompetencjach, a zasady wykorzystywania oraz weryfikowania informacji pochodzących z bazy regulowane są w wewnętrznych procedurach bankowych. Zgodnie z Rekomendacją 2, gromadzone dane powinny pozwolić na ocenę i monitorowanie wartości zabezpieczenia na nieruchomości, prowadzenie analiz rynku 62 oraz w przypadku banków istotnie zaangażowanych (czyli takich, dla których udział portfela ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie przekracza 2% wartości ekspozycji kredytowych zabezpieczonych hipotecznie dla całego sektora bankowego w Polsce) – na ocenę ryzyka zmiany wartości zabezpieczeń. Rekomendacja J definiuje również zalecane źródła pochodzenia gromadzonych w bazie informacji, do których zaliczono wiarygodne, dostępne i możliwe do pozyskania dane, w szczególności o:  cenach transakcyjnych, dla których banki oceniały wartość nieruchomości, w oparciu o umowę sprzedaży nieruchomości (umowę przedwstępną i przyrzeczoną, zawartą w formie aktu notarialnego),  wartościach nieruchomości ujawnionych w operatach szacunkowych zamówionych u rzeczoznawcy majątkowego,  wartościach zabezpieczenia hipotecznego na podstawie dokonanej przez bank oceny wartości zabezpieczenia na nieruchomości. Rekomendację J należy odnosić do wszystkich rodzajów i typów nieruchomości, które stanowią lub stanowić będą przedmiot zabezpieczenia ekspozycji kredytowej. Klasyfikacja typów nieruchomości umieszczona została w załączniku do rekomendacji. Rekomendacja dotyczy wszystkich kredytów zabezpieczonych hipotecznie na nieruchomościach udzielonych od daty rozpoczęcia obowiązywania Rekomendacji J, jednak niezależnie od tego zdaniem nadzorcy banki powinny dążyć do tego, aby wszystkie dane dotyczące nieruchomości, na których zostało ustanowione zabezpieczenie hipoteczne, spełniały kryteria określone w Rekomendacji J. Zalecenia KNF weszły w życie z dniem 1 października 2013 r. Obowiązek korzystania z baz danych w celu monitorowania ryzyka wierzytelności hipotecznych nakłada na banki również Rekomendacja S dotycząca dobrych praktyk w zakresie zarządzania ekspozycjami kredytowymi zabezpieczonymi hipotecznie, której czwarta wersja przyjęta została przez Komisję Nadzoru Finansowego 18 czerwca – dokument wszedł w życie 1 stycznia 2014 r. Rekomendacja nakłada na banki obowiązek korzystania z baz danych o nieruchomościach, śledzenia zmian zachodzących na rynku nieruchomości, a także oceny i monitorowania wartości zabezpieczenia na nieruchomości z wykorzystaniem metod statystycznych w oparciu o bazy danych o nieruchomościach, przy czym definicje obu pojęć zostały ujednolicone z brzmieniem wprowadzonym w Rekomendacji J. Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 2008 r. (z późn.zm.) w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków14 dopuszcza wykorzystanie metod statystycznych przy określaniu podstawy 14
Dz.U. z 2008 r., nr 235, poz. 1589, z późn. zm. 63 tworzenia rezerw celowych na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi – bank może dokonywać przeglądów i aktualizacji wartości zabezpieczeń, o które pomniejsza się podstawę tworzenia rezerw celowych, na podstawie własnych lub międzybankowych baz danych i w sytuacji, gdy spadek rynkowych cen zabezpieczeń od daty dokonania ostatniej wyceny przez rzeczoznawcę może mieć znaczący wpływ na wartość zabezpieczenia, bank powinien zlecić ponowną wycenę. 4.3. Struktura bazy danych AMRON
W bazie danych AMRON gromadzone są informacje dotyczące charakterystyki nieruchomości, ich lokalizacji oraz informacje dotyczące cen transakcyjnych pochodzących z aktów notarialnych, wartości z wycen, ofert i innych wiarygodnych źródeł. Liczba danych w zasobach bazy AMRON przekroczyła poziom 2,35 mln rekordów.15 Podstawowym elementem bazy jest nieruchomość, do której dopisywane są kolejne zdarzenia dotyczące danej nieruchomości i generujące informację o jej cenie lub wartości. Opis każdej nieruchomości i transakcji odbywa się poprzez wprowadzenie informacji kwalifikowanych jako dane obligatoryjne (bez których System nie zaakceptuje nowego rekordu) i pozostałe dane opisowe. Wystandaryzowany, szczegółowy opis każdej nieruchomości i wbudowane słowniki umożliwiają precyzyjne filtrowanie zasobów bazy danych i przeprowadzanie analiz specyficznych, dokładnie sparametryzowanych segmentów rynku nieruchomości, wyodrębnionych zarówno ze względu na lokalizację, typ nieruchomości, rok budowy czy też inne, bardziej szczegółowe atrybuty bądź czynniki zewnętrzne o charakterze lokalnym. Baza AMRON to dane o wszystkich 23 typach nieruchomości, m.in.:  nieruchomości gruntowe (grunt leśny, grunt pod zabudowę, grunt rolny),  nieruchomości mieszkalne (budynek mieszkalny jednorodzinny/rezydencja, budynek mieszkalny wielorodzinny/kamienica),  nieruchomości lokalowe (lokal mieszkalny, lokal użytkowy),  nieruchomości komercyjne (biurowe/handlowe/usługowe),  obiekty użyteczności publicznej (szpitale/ZOZ, szkoły/przedszkola, obiekty sportowo‐rekreacyjne),  nieruchomości rolnicze i zaplecza rolniczego, 15
Stan na dzień 31 października 2015 r. 64  nieruchomości komunalne (stacje uzdatniania wody, wysypiska śmieci, oczyszczalnie ścieków),  nieruchomości przemysłowe (magazyny/centra logistyczne, stacje paliw, obiekty zaplecza motoryzacji). Opis każdej nieruchomości i transakcji odbywa się poprzez wprowadzenie przez użytkownika informacji kwalifikowanych jako dane obligatoryjne (czyli takie, bez których System nie zaakceptuje nowego rekordu) i pozostałe dane opisowe. Pełen zakres danych opisujący nieruchomość i transakcję obejmuje ponad 30 cech i jest zróżnicowany ze względu na typ nieruchomości. Wystandaryzowany, szczegółowy opis każdej nieruchomości i wbudowane słowniki umożliwiają precyzyjne filtrowanie zasobów bazy danych i przeprowadzanie analiz specyficznych, dokładnie sparametryzowanych segmentów rynku nieruchomości, wyodrębnionych zarówno ze względu na lokalizację, typ nieruchomości, rok budowy czy też inne, bardziej szczegółowe atrybuty bądź czynniki zewnętrzne o charakterze lokalnym. Każda informacja wprowadzona do bazy ma zdefiniowane źródło pochodzenia, a administrator Systemu jest w stanie zidentyfikować użytkownika i ma prawo – dla weryfikacji wprowadzonych danych – zażądać przedłożenia dokumentu źródłowego, który był podstawą wpisu. W bazie zdefiniowano szereg źródeł informacji o wartości nieruchomości:  przedwstępna umowa sprzedaży (rynek pierwotny/rynek wtórny),  umowa sprzedaży (rynek pierwotny/rynek wtórny),  wycena zabezpieczenia bankowego – wartość nieruchomości określona przez bank na potrzeby zabezpieczenia wierzytelności,  operat szacunkowy – informacja o wartości nieruchomości określonej w operacie szacunkowym sporządzonym przez rzeczoznawcę majątkowego,  darowizna,  oferta,  wartość ubezpieczeniowa,  raport do spółki,  przetarg,  sprzedaż przez komornika,  sprzedaż przez syndyka,  inne (niezdefiniowane powyżej). Link do EKW to nowa funkcjonalność Systemu AMRON umożliwiająca przejście do przeglądarki EKW na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości. Nieruchomości zarejestrowane w bazie AMRON mogą być flagowane i opisywane jako nieruchomości „podejrzane” (czyli takie, których stan faktyczny nie jest zgodny ze stanem opisanym w dokumentach, będące przedmiotem podejrzanych transakcji lub takich, 65 których dokumenty budzą podejrzenia). Wpis na „czarną listę” dokonywany jest przez administratora Centrum AMRON na wniosek użytkowników. 4.4. Charakterystyka Systemu AMRON
Zasady funkcjonowania Systemu (w tym w szczególności zasada wzajemności oraz odpowiedzialność każdego z uczestników za jakość i kompletność wprowadzanych danych) pozostały niezmienne od początku funkcjonowania Systemu. Jednak sam System jest nieustannie rozwijany i dostosowywany do zmieniającej się rzeczywistości rynkowej i regulacyjnej. Obecnie System zapewnia dostęp do szesnastu typów standardowych raportów – w tym raportu umożliwiającego aktualizację wartości nieruchomości przyjętej jako zabezpieczenie kilka lat wcześniej, funkcjonalność mapy cyfrowej, bazę wewnętrzną stworzoną na potrzeby monitorowania portfela zabezpieczeń hipotecznych wyposażoną w raporty zabezpieczeń hipotecznych, rozwiązania ułatwiające zasilanie bazy danych – w tym szczegółowe, wystandaryzowane słowniki. System AMRON stanowi istotne źródło informacji na temat stanu rynku nieruchomości w Polsce. Umożliwia rejestrację, przechowywanie i przetwarzanie danych o nieruchomościach, w tym w szczególności:  gromadzenie i udostępnianie wybranych danych dotyczących nieruchomości, przeglądanie danych w postaci tabelarycznych raportów,  przedstawianie (wykresy) informacji na temat kształtowania się jednostkowych cen na rynku,  udostępnianie analiz prezentujących statystyki oraz aktualne trendy zmian wartości nieruchomości, budowanie modeli służących prognozowaniu wartości nieruchomości,  możliwość aktualizowania, o nieruchomościach, uzupełniania i weryfikowania danych  wiarygodną weryfikację wartości nieruchomości – możliwość monitorowania różnego rodzaju ryzyka związanego z kredytowaniem, uwzględniając przy tym współczynniki ryzyka pozyskiwania szacowanej wartości rynkowej. Każdy podmiot uczestniczący w AMRON ma możliwość tworzenia w Systemie bazy danych własnych – zbioru informacji dotyczących nieruchomości będących zabezpieczeniem udzielonych kredytów hipotecznych bądź będących przedmiotem finansowania. Identyfikacja danych własnych oraz danych wprowadzonych przez innych uczestników umożliwia porównywanie informacji o wartościach, precyzyjne analizowanie własnego portfela zabezpieczeń w podziale na indywidualnie określone segmenty, według indywidualnie dobranych kryteriów i w porównaniu z analogicznymi podbazami danych obcych. Dzięki wystandaryzowaniu cech opisujących nieruchomości oraz zdefiniowaniu źródeł informacji, możliwy jest bardzo precyzyjny dobór nieruchomości i transakcji, które mają być przedmiotem analizy oraz podstawą do wygenerowania jednego ze standardowych 66 raportów. System umożliwia przeglądanie danych o nieruchomościach prezentowanych w postaci tabelarycznej oraz wykonywanie analiz statystycznych na zdefiniowanej próbie danych:  Raporty tabelaryczne – w zależności od typu raportu (podstawowy lub rozszerzony) zawierają informacje o nieruchomościach i transakcjach, z podziałem na typy nieruchomości i lokalizacje.  Raporty statystyczne – analiza średnich cen w funkcji czasu lub lokalizacji, analizy ilościowe i przekrojowe raporty prezentujące stan rynku, uwzględniające dane mikro i makroekonomiczne.  Raporty analityczne – m.in. raport trendu zmian cen jednostkowych nieruchomości oraz predykcja wartości – aktualizacja wartości nieruchomości.  Funkcjonalność mapy GIS – wyszukiwanie nieruchomości poprzez zaznaczenie interesującego obszaru oraz wizualizację danych własnych uczestnika zgromadzonych w Systemie na mapie. Funkcjonalność map cyfrowych wykorzystana została również w raportach statystycznych dostępnych w Systemie. System jest aplikacją internetową. Każdy użytkownik korzystający z przeglądarki internetowej może mieć dostęp do aplikacji, przy minimalnych wymaganiach technicznych stacji roboczej. Kompetencje użytkownika określane są indywidualnie poprzez zdefiniowanie uprawnień biznesowych i przypisanych grup uprawnień. Mogą one być dodatkowo ograniczone przez definiowanie dostępu do poszczególnych typów nieruchomości, źródeł informacji oraz zakresu terytorialnego. 4.5. Usługi dodatkowe świadczone przez Centrum AMRON
Centrum AMRON prowadzi szeroko rozumianą działalność analityczno‐badawczą. Wyniki badań są publikowane w raportach dostępnych na stronie internetowej www.amron.pl. Kwartalny „Ogólnopolski raport o kredytach mieszkaniowych i cenach transakcyjnych nieruchomości” (powszechnie znany jako Raport AMRON‐SARFIN) ugruntował już swoją pozycję lektury obowiązkowej dla wszystkich uczestników rynku nieruchomości. Ogólnopolski charakter tych raportów sprawia, że dają one poglądowy obraz zjawisk zachodzących na rynku mieszkaniowym w skali całego kraju. Informacje na temat kształtowania się średnich cen nieruchomości na lokalnych rynkach prezentowane są w cyklu publikacji analitycznych. W ofercie Centrum AMRON znajdują się raporty dotyczące cen lokali mieszkalnych, działek budowlanych oraz gruntów rolnych dla 120 lokalizacji. Analizę poszczególnych rynków otwierają raporty prezentujące dane historyczne od roku 2006. Raporty bieżące zawierają informacje o średnich cenach transakcyjnych lokali mieszkalnych w ostatnich czterech kwartałach na największych rynkach mieszkaniowych, w miastach wojewódzkich oraz miastach powiatowych, a także 67 o lokalnych rynkach działek budowlanych oraz gruntów rolnych aktualizowanych w cyklu kwartalnym. Raporty Centrum AMRON to również raporty specjalistyczne przygotowywane na indywidualne zamówienie, w tym m.in.:  analiza lokalizacji pozwalająca ocenić potencjał wybranej działki i określić właściwy segment rynku planowanej inwestycji,  raport cen transakcyjnych mieszkań w wybranej lokalizacji, pomocny zwłaszcza w fazie weryfikacji założeń inwestycyjnych, fazie planowania inwestycji, a także jako narzędzie do monitorowania sytuacji rynkowej,  kwartalny raport cen mieszkań dla wybranego miasta – doskonałe narzędzie monitorowania sytuacji rynkowej,  raport o rynku kredytów hipotecznych w wybranym mieście,  raport o rynku gruntów pod zabudowę jedno‐ bądź wielorodzinną w wybranych lokalizacjach. Centrum AMRON kompleksowo obsługuje proces wyceny nieruchomości, od zlecenia poprzez kontrolę jakości wykonanego operatu szacunkowego, weryfikację wartości i certyfikowanie operatu w oparciu o określone rygory merytoryczne. Wyceniamy wszystkie typy nieruchomości. Operaty szacunkowe zlecane za pośrednictwem Centrum AMRON wykonywane są przez osoby posiadające uprawnienia zawodowe rzeczoznawcy majątkowego w rozumieniu ustawy o gospodarce nieruchomościami – współpracujemy z siecią ponad 200 rzeczoznawców na terenie całego kraju. Operaty wykonywane są zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa oraz Powszechnymi Krajowymi Zasadami Wyceny. 68 VI Przeciwdziałanie wykorzystaniu cudzej
tożsamości do celów przestępczych
Grzegorz Kondek 1. System DOKUMENTY ZASTRZEŻONE
System powstał w 1997 r., a jego administratorem jest Związek Banków Polskich. Pozwala zidentyfikować ponad 2,6 miliona zastrzeżonych dokumentów (grudzień 2015 r.), wśród których znajdują się przede wszystkim zagubione lub skradzione dowody osobiste (też tymczasowe), paszporty polskie i zagraniczne oraz prawa jazdy. 1.1. Cele prowadzenia Systemu DOKUMENTY ZASTRZEŻONE
 eliminowanie z obrotu zagubionych, skradzionych i sfałszowanych dokumentów, aby ograniczyć wykorzystywanie cudzej tożsamości w celu dokonana oszustwa,  wzmacnianie bezpieczeństwa i rzetelności w obrocie gospodarczym i podnoszenie poziomu zaufania,  ograniczanie ryzyka oraz obniżka kosztów działalności i cen usług,  ograniczanie szarej strefy, wyższy wzrost gospodarczy, przeciwdziałanie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu. 1.2. Podstawowe rodzaje przestępstw z użyciem cudzej tożsamości
 założenie konta bankowego na cudze nazwisko albo wyłudzenie kredytu oraz innych towarów i usług realizowanych z odroczonym terminem płatności,  wynajem mieszkań lub pokoi hotelowych z zamiarem uniknięcia opłat lub kradzieży wyposażenia,  wynajem mieszkań w celu ich dalszego „seryjnego” podnajmu (jedno mieszkanie, w krótkim czasie wynajmuje się wielu różnym chętnym, jednocześnie pobierając od nich kaucję),  ukrywanie majątku oraz obracanie pieniędzmi przy użyciu cudzej tożsamości,  kradzież wartościowych przedmiotów z wypożyczalni (np. samochody),  fikcyjna działalność gospodarcza (oszustwa wobec przedsiębiorców, wyłudzenia podatkowe). 69 Codziennie kilkadziesiąt przypadków podobnego działania jest blokowanych. To pokazuje skalę problemu. Łączna wartość zablokowanych prób wyłudzeń kredytów liczona w okresie od 2008 do 2015 r. wyniosła ponad 3,3 miliarda złotych (zablokowano ponad 61,2 tys. prób). 1.3. Zasady funkcjonowania Systemu DZ
System DZ w istotny sposób ogranicza możliwość realizacji transakcji oszukańczej:  sprawdzenie i potwierdzenie czy dokumenty tożsamości, którymi legitymuje się Kontrahent, nie zostały zgłoszone przez ich pierwotnych właścicieli, jako zagubione czy skradzione,  rozbudowany tryb przyjmowania zastrzeżeń (ponad 20 tysięcy placówek bankowych; zastrzeżenie dokonane w jednym oddziale jest błyskawicznie przekazywane do wszystkich uczestników Systemu),  dostęp do informacji o najnowszych zastrzeżeniach (częsta aktualizacja danych – co kilkanaście minut),  łatwy i szybki dostęp do danych (np. poprzez stronę www). Sprawdzenia dokumentów może dokonać każdy przedsiębiorca, który podpisał umowę na uczestnictwo w Systemie. W odpowiedzi na zapytanie otrzymuje się informację, czy dane o dokumencie tożsamości figurują lub nie figurują w Centralnej Bazie Danych Systemu DZ (czyli czy dokument został zastrzeżony czy nie). Najprostszym i najbardziej uniwersalnym sposobem pracy z Systemami jest wykorzystanie przeglądarki internetowej. Istnieje także możliwość dostępu do danych poprzez interfejs XML, co umożliwia „zaszycie” systemu ochrony bezpośrednio do systemu informatycznego używanego przez przedsiębiorcę/bank. 1.4. Co robić w sytuacji utraty dokumentów
Natychmiast, gdy zorientujemy się, że nasze dokumenty zostały skradzione albo zagubione należy: 1. Powiadomić bank: najlepiej oddział, w którym prowadzony jest rachunek. Trzeba to zrobić zarówno w przypadku zwykłego zgubienia, jak i utraty dokumentu w wyniku kradzieży. Powiadomienie polega na złożeniu wniosku o zastrzeżenie dokumentu, aby bank wpisał zastrzeżenie do Centralnej Bazy Danych Systemu DZ. Jeżeli ktoś nie jest klientem żadnego banku również może zastrzec dokumenty ‐ lista banków przyjmujących zastrzeżenia od wszystkich osób jest dostępna na stronie internetowej www.DokumentyZastrzezone.pl. 2. Powiadomić najbliższą jednostkę Policji, jeśli dokument został utracony w wyniku kradzieży. 70 3. Zawiadomić najbliższy organ gminy lub placówkę konsularną i wyrobić nowy dokument. Informacje dotyczące konieczności zawiadomienia organu gminy znajdują się na stronie internetowej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Wystarczy zastrzec dokument w jednym banku. Dane są automatycznie przekazywane do Centralnej Bazy Danych Systemu DZ. Następnie informacje o zastrzeżonych dokumentach są w trybie online udostępniane wszystkim uczestnikom Systemu. 2. System Zastrzegania Kart
System Zastrzegania Kart (SZK) to rozwiązanie pozwalające na szybkie zastrzeżenie karty płatniczej nawet jeśli nie znamy numeru telefonu do swojego banku. Kluczowym elementem systemu jest zautomatyzowana infolinia IVR, wykorzystująca technologię rozpoznawania mowy ‐ portal głosowy: (+48) 828 828 828. Portal przekierowuje posiadacza karty do właściwej infolinii wydawcy w celu zastrzeżenia. SZK działa od 1 stycznia 2014 r., a jego operatorem jest Związek Banków Polskich. Usługa jest bezpłatna, a jedyny ponoszony przez użytkownika koszt to koszt połączenia telekomunikacyjnego ‐ zgodnie z tabelą opłat swojego operatora. System nie zada żadnego innego pytania niż o nazwę banku, w którym użytkownik posiada kartę płatniczą. Nie zapyta o imię, nazwisko, PESEL ani inne dane. Numer (+48) 828 828 828 działa każdego dnia, 24h/dobę. 71 Źródło: Związek Banków Polskich 72 Notatki
73 Notatki
74 76