01 doktryny polityczno-prawne wprowadzenie

Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań
SSP I rok Doktryny polityczno-prawne
dr Michał Urbańczyk [email protected]
Zagadnienia wstępne
1.
Rozwój doktryn polityczno-prawnych jako nauki


Ukształtowała się w 2 poł. XIX wieku jako historia filozofii prawa,
Prof. Olszewski uważa, iż jej zadaniem jest podsumowywanie i rozwijanie wiedzy o mechanice władzy, o
zakresie aktywności państwa i prawach człowieka,
Możliwie pełne i kompleksowe przedstawienie najważniejszych poglądów na społeczeństwo, państwo i
prawo,
historia poglądów – zarówno wielkie dzieła filozoficzne, jak i publicystyka polityczna i religijna, a nawet
symbolika dzieł sztuki i zabytków.


2.
Doktryny, ideologie, programy polityczne, typy doktryn.
Andrew Heywood podaje szereg znaczeń terminu ideologia, m.in.:
- system przekonań politycznych,
- zbiór idei klasy rządzącej,
- sposób postrzegania świata właściwy dla konkretnej klasy lub grupy społecznej,
- całościowa doktryna polityczna, która rości sobie prawo do monopolu naprawdę,
- abstrakcyjny i wysoce usystematyzowany zbiór idei politycznych.
Samego terminu ideologia użyto po raz pierwszy w roku 1796 w czasie wielkiej rewolucji francuskiej. Jego autor –
Antoine Destutt de Tracy – rozumiał go jako termin odnoszący się do nowej nauki o ideach (uważał, że możliwe jest
odkrycie obiektywne źródeł pochodzenia idei, a sama ideologia zyska taki sam status naukowy jako np. biologia).
Ideologia, doktryna, program polityczny
 Ideologia polityczna to całokształt poglądów danej kategorii czy grupy społecznej – partii, klasy, warstwy
– na strukturę społeczeństwa, na państwo i na prawo, zawierająca przynajmniej następujące elementy:
a) wskazanie wartości, którym dana grupa uznaje za ważne w życiu politycznym, np.: państwo, naród, silna
władza, równość społeczna, wolność jednostki, pokój na świecie,
b) obraz rzeczywistości wraz z jej oceną,
c) określenie metod i środków służących osiągnięciu pożądanej rzeczywistości społecznej.
Ideologie nie muszą być usystematyzowane, ani nie muszą zawierać wszystkich ww. elementów. Istotne dla
ideologii jest wyznaczenie wartości lub zespołu wartości, którym są one podporządkowane (naród, klasa).
 Doktryna polityczna to bardziej konkretne pojęcie odnoszące się do przedstawienia bardziej konkretnych
postulatów zawierających się w jakiejś ideologii, najczęściej w odniesieniu do określonego miejsca i czasu.
Zawiera wskazówki działania politycznego – działania zmierzającego do zdobycia i sprawowania władzy lub
udziału we władzy. W każdej doktrynie musi być miejsce na twierdzenie lub oceny dotyczące władzy i jej
sprawowania, a zatem na problemy państwa i prawa. Doktrynę łączy z ideologią wspólna idea nadrzędna.
Przykładowo można mówić o ideologii liberalnej w ogólności oraz o doktrynie politycznej Johna Rawsla,
zawierającą zasadę sprawiedliwości jako bezstronności i opartej na nim liberalizmie politycznym, który jest
przykładem rozwinięcia zasad liberalnych w 2 poł. XX wieku.

Program polityczny to wykaz działań politycznych, które dana grupa polityczna (partia, ruch) zamierza
podjąć w określonym miejscu i czasie. Program bywa zazwyczaj uszczegółowieniem doktryny i opiera się na
jakiejś ideologii, chociaż może też łączyć w sobie elementy rozmaitych doktryn – wtedy mamy do czynienia
z eklektycznym programem politycznym.
Tradycyjna typologia doktryn politycznych
a)
b)
c)
doktryny reakcyjne – nawołują do przywrócenia lub utrzymania takiego społeczeństwa i jego ustroju
politycznego, który w danym momencie uznany byłby za przestarzały; teokraci francuscy z 1 poł. XIX
wieku, doktryny monarchistyczne w XX wieku, doktryna komunistyczna w Polsce po 1989 roku,
doktryny konserwatywne (zachowawcze) – głoszące konieczność utrzymania całokształtu stosunków
społecznych bez zmian, zwłaszcza organizacji politycznej, niechętne są zmianom, a jeżeli zmiany są
konieczne to godzą się na nie bez entuzjazmu,
doktryny reformistyczne – przewidują zmiany społeczne i polityczne, domagają się ich przeprowadzenia w
sposób ewolucyjny, stopniowy i wykluczając rewolucję jako metodę działania politycznego,
1
Wydział Prawa i Administracji UAM Poznań
SSP I rok Doktryny polityczno-prawne
dr Michał Urbańczyk [email protected]
d)
e)
doktryny rewolucyjne – uznają rewolucję za podstawowy sposób działania politycznego, przy czym
rozumieją przez to gwałtowny sposób likwidacji starego porządku społeczno-politycznego, najczęściej
połączony z użyciem przemocy wobec przeciwników zmian – marksizm, maoizm, leninizm
doktryny utopijne – wskazują cele polityczne niemożliwe do zrealizowania w danym momencie (Tomasz
Morus i Utopia).
Doktryny egalitarne a elitarne.
Doktryny elitarne zakładają konieczność istnienia w każdym społeczeństwie elit (grup dominujących w
różnych dziedzinach życia społecznego): politycznych, ekonomicznych, intelektualnych. Aprobują one podział
polityczny i społeczny społeczeństwa, przypisując elitom większe znaczenie i prawa wynikające ze zwiększonych
obowiązków elit.
Doktryny egalitarne propagując równość społeczną i polityczną, głoszą równość wszystkich ludzi, co
uważają za podstawową wartość w życiu społecznym i politycznym.
Swoisty charakter mają doktryny solidarystyczne, które głosząc konieczność zachowania zróżnicowanego
ekonomicznie społeczeństwa, jednocześnie podkreślają konieczność współpracy wszystkich grup społecznych dla
dobra wspólnego (solidaryzm), a zwłaszcza dla poprawy sytuacji grup najgorzej sytuowanych.
Idee polityczne wg podziału: lewica, prawica, centrum.
Prawica – istotnym elementem jest niechęć do nagłych zmian, niechętnie godzące się na zmiany społeczne,
pochwała tradycji i podstawowych wartości (kultura, religia, tradycja państwowa), podkreśla się wartość własnej
pracy, która traktowana jest jako źródło własnego bogactwa, istotnymi wartościami jest zapobiegliwość i
pracowitość. Prawica odrzuca hasła uspołecznienia własności, nacjonalizacji czy kontroli państwa nad gospodarką;
akceptują nierówności społeczne.
Lewica – głosi hasła sprawiedliwości społecznej, jak najpełniejszej realizacji hasła równości ludzi, występują w
obronie interesów słabszych i biedniejszych, nie akceptują nierówności społecznych i ekonomicznych, akcentując
konieczność wspierania przez najbogatszych słabsze warstwy – najczęściej przez podatek progresywny. Podziały
społeczne przypisują istniejącym stosunkom własnościowym, lewica tradycyjnie zwalcza wszelkie formy
dyskryminacji, domagając się np. równych praw dla kobiet. W doktrynach lewicowych wyrażana jest akceptacja
możliwości użycia siły dla przeprowadzenia pożądanych zmian społecznych.
Centrum – opowiadają się za utrzymaniem pewnej równowagi między interesami różnych grup społecznych a także
między elementami tradycji i nowatorstwa. Ideologie centrowe nie głoszą, że nierówność społeczna jest
Idee polityczne na spektrum liniowym
komunizm ---- socjalizm ----- liberalizm ----- konserwatyzm ----- faszyzm
Spektrum liniowe stanowi odzwierciedlenie rozmaitych wartości politycznych, odzwierciedlenie poglądów na
gospodarkę,
Słabość tego spektrum polega na:
- jednowymiarowości,
- komunizm i faszyzm przejawiają szereg podobieństw,
- gdzie umieścić anarchizm,
a)
spektrum podkowy,
komunizm
nazizm
b) spektrum dwuwymiarowe,
władza/państwo
lewica
prawica
Ryciny pochodzą z A. Heywood, Ideologie polityczne. Wprowadzenie
Wolność/jednostka
2