skarby archiwów polskich i archiwalia miast polskich w internecie

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Krystyna Litewka
Archiwum Państwowe w Krakowie
e-mail: [email protected]
SKARBY ARCHIWÓW POLSKICH I ARCHIWALIA MIAST
POLSKICH W INTERNECIE
[TREASURES OF POLISH ARCHIVES AND ARCHIVAL MATERIALS REGARDING TOWNS AND
CITIES ON THE INTERNET]
Abstrakt: Na podstawie udziału w ogólnopolskim projekcie Autorka omówiła akcje przybliżenia przez Internet
polskich zasobów archiwalnych.
ARCHIWA – DOKUMENTACJA ELEKTRONICZNA – INTERNET – MIASTA – POLSKA – ZBIORY
Abstract: The author describes the action aimed at making Polish archival resources more visible and available
on the Internet basing on her own experience as a participant in an all-Polish project.
ARCHIVES – CITIES – COLLECTIONS – ELECTRONIC DOCUMENTATION – INTERNET – POLAND
*
*
*
W celu przybliżenia ogółowi społeczeństwa, a zwłaszcza młodzieży, oryginalnych dokumentów historycznych, Centralny Ośrodek Informacji Archiwalnej przy Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie (NDAP), przy współpracy z Naukowa Akademicką Siecią Komputerową (NASK) zapoczątkował w maju
2002 r. prezentacje archiwaliów w Internecie. Na stronie NASK www.polska.pl w dziale „Dziedzictwo Narodowe”, w serwisie zatytułowanym „Skarby archiwów polskich” zaprezentowano materiały archiwalne, przechowywane w dwóch centralnych archiwach państwowych, tj. w Archiwum Głównym Akt Dawnych (AGAD)
i Archiwum Akt Nowych (AAN). Dotyczyły one najważniejszych wydarzeń z historii Polski. Pod koniec 2002
roku ten serwis został poszerzony o archiwalia przechowywane w innych archiwach polskich podległych NDAP.
Krakowskie archiwum przedstawiło wówczas 7 propozycji, spośród których do prezentacji przyjęto trzy, tj.
„Działalność teatralna Karola Wojtyły” „Katyń – niemiecki afisz propagandowy i „Filmówka – Warsztaty Młodych”. Działalność teatralna przyszłego Papieża ilustruje afisz okolicznościowy z Wadowic z 1936 r., upamiętniający obchody 145 rocznicy ogłoszenia Konstytucji 3 Maja i 15 rocznicy odzyskania Śląska.
120
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
W ramach tych uroczystości Karol Wojtyła, uczeń gimnazjum im. Wadowity, wystąpił w dramacie Żeromskiego „Sułkowski” w roli Zawilca. Komentarz do tego obiektu zawiera informacje na temat środowiska teatralnego przy gimnazjum w Wadowicach, w którym główną rolę odgrywał Mieczysław Kotlarczyk, późniejszy założyciel, inspirator i dyrektor Teatru Rapsodycznego w Krakowie. W konspiracyjnym Teatrze Rapsodycznym
w czasie okupacji wielką rolę odgrywał Karol Wojtyła.
121
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Afisz propagandowy „Katyń” przedstawia scenę egzekucji polskich oficerów strzałem w tył głowy.
Komentarz informuje o okrutnym mordzie w lesie katyńskim na oficerach polskich przetrzymywanych
w obozie w Kozielsku i wyjaśnia motywy publikacji tego plakatu przez okupantów. Niemcy chcieli w ten sposób przyciągnąć Polaków do walki ze Związkiem Radzieckim w czasie, gdy sami przegrywali na wszystkich
frontach.
122
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Plansze „Filmówki” miały społeczeństwu przypominać o początkach szkoły filmowej polskiej, zorganizowanej w Krakowie zaraz po II wojnie światowej. Zapoczątkowała ona działalność Wyższej Szkoły Filmowej
w Łodzi.
Zainteresowanie projektem „Skarbów” i wysoka ocena prezentacji spowodowały, że NDAP i NASK postanowiły w roku 2004 rozszerzyć serwis „Skarby archiwów polskich” o prezentacje materiałów archiwalnych
przechowywanych nie tylko w archiwach państwowych, ale również w archiwach uniwersyteckich i kościelnych, bibliotekach naukowych i muzeach. Dokumenty wybierano według tematów: Corpus iuris, Demokracja
szlachecka, Stosunki religijne i wyznaniowe, Rzeczpospolita w Europie, Nauka i kultura oraz inne. Oprócz materiałów o wartości historycznej, wytypowanych w AGAD oraz w archiwach państwowych w Gdańsku, Krakowie, Lublinie, Poznaniu, Przemyślu, Szczecinie, Toruniu i Wrocławiu wytypowano do prezentacji ważne dokumenty, akta itp. Materiały z Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Biblioteki Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Fundacji Książąt
Czartoryskich przy Muzeum Narodowym w Krakowie, Muzeum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Zamku Królewskiego w Warszawie i Państwowego Muzeum na Majdanku w Lublinie. Z Archiwum Państwowego
w Krakowie wybrano dokument lokacji miasta na prawie magdeburskim, wystawiony przez księcia Bolesława
Wstydliwego w 1257 r. W komentarzu wyjaśniono znaczenie tego aktu dla rozwoju Krakowa i jego samorządu1.
Drugim, zapoczątkowanym w 2003 r., odrębnym programem w dziale „Dziedzictwo Narodowe”, choć ściśle związanym z poprzednim, są „Miasta w dokumencie archiwalnym” – prezentacja archiwaliów kilkudziesięciu miast, a właściwie miasteczek z całej Polski, wytypowanych przez poszczególne archiwa państwowe. Z założenia należało do opracowania i prezentacji wybrać miasteczka o ciekawej historii i znaczeniu dla regionu oraz
kierować się kompletnością materiału i – jak w poprzednich prezentacjach – wyglądem obiektu. W tym programie baza źródłowa rozszerzona została o materiały archiwalne związane z miastami, przechowywane także
w innych archiwach, bibliotekach i muzeach.
Z Archiwum krakowskiego i jego oddziału w Bochni wytypowano do prezentacji następujące miasta: Bochnia, Chrzanów, Kęty, Skawina i Wiśnicz. Każde miasto opracowywała jedna osoba lub grupa osób (Bochnia,
Skawina). Nad całością czuwał wyznaczony w danym archiwum koordynator programu2. Z ramienia COIA całością projektu zajmowała się mgr Izabela Mazur. Przy prezentacji poszczególnych obiektów obowiązywał
ustalony schemat opisu, taki jak zastosowany w dziale „Skarby archiwów polskich”. Przy poszczególnych miastach prezentacje dokumentów, ksiąg, akt, pieczęci, herbów planów, widoków, kartek itp. poprzedził rys historyczny miasta podzielony na epoki oraz słownik specjalistycznych terminów użytych w tekstach. W miarę możliwości do prezentacji dołączano galerie współczesnych fotografii danego miasta.
Schemat opisu każdego obiektu wymagał od autora podania hasła zawierającego najważniejsze cechy dokumentu w formie równoważnika zdania, tytuł dokumentu, miejsce przechowywania, datę i miejsce wystawienia, krótką treść (regest), pełną treść dokumentu lub szczegółowe omówienie, komentarz, w którym należało
umiejscowić źródło historyczne w czasie i w miarę możliwości nakreślić okoliczności jego powstania i kontekst
polityczny. W dalszych punktach należało przytoczyć wartą przeczytania literaturę, ograniczoną do najważniejszych pozycji dotyczących danego zagadnienia, zaznaczyć miejsce ewentualnej publikacji obiektu, sporządzić
opis zewnętrzny prezentowanego obiektu z zaznaczeniem miejsca przechowywania, przynależności do zespołu
1
2
W momencie opracowywania niniejszej informacji w Internecie jeszcze nie zaprezentowano tego dokumentu.
W Krakowie pisząca te słowa
123
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
lub zbioru archiwalnego, wreszcie sygnatury archiwalnej. Na końcu należało wymienić autora komentarza, autora fotografii, skanu lub slajdu wraz z kodem, określić epokę, do której obiekt się zalicza i podać słowa kluczowe
(indeks).
Historia każdego miasta, mimo wyraźnych różnic i specyficznych uwarunkowań, ma pewne wspólne dzieje
związane z okresami historycznymi, dotyczącymi całej Polski. Głównymi okresami chronologicznymi były:
okres staropolski do upadku Rzeczypospolitej, okres rozbiorów do odzyskania niepodległości, okres II Rzeczypospolitej, okres II wojny światowej i dzieje powojenne do czasów nam współczesnych. Wszystkie te epoki odcisnęły swe piętno na historii miast, szczególnie zabory, okupacja hitlerowska i okres Polski Ludowej.
Początki miast są ogromnie ciekawe. Ich rozwój zależał nie tylko od warunków geograficznych, ale także
od sytuacji prawnej miasta, czyli od typu własności. Inaczej kształtował się w miastach królewskich, inaczej
w prywatnych (duchownych, szlacheckich). Sytuacja miast królewskich była zdecydowanie lepsza. Do XV wieku miasta królewskie i prywatne były traktowane wobec prawa równorzędnie, ale od ok. połowy XVI wieku
uprawnienia właścicieli prywatnych zaczęły wyraźnie wzrastać. Daje się w miastach prywatnych zauważyć
ograniczenie samorządów miejskich. Miasta prezentowane przez Archiwum krakowskie reprezentują różne typy
własności: królewską (Bochnia, Skawina, – choć z pewnymi zmianami), duchowną (Kęty) i szlachecką (Chrzanów, Wiśnicz). W początkach miasta najistotniejszą sprawą jest jego lokacja, z czym wiążą się uprawnienia samorządowe. Stąd we wszystkich prezentacjach staraliśmy się zamieścić fotografię dokumentu lokacyjnego (o ile
się zachował) i przytoczyć jego treść w formie opisowej lub w pełnym brzmieniu, niejednokrotnie z tłumaczeniem na język polski.
8 VI 1616, Warszawa
Zygmunt III, król polski, zezwala Stanisławowi Lubomirskiemu, hrabiemu na Wiśniczu, staroście sandomierskiemu, spiskiemu i
dobczyckiemu, lokować na prawie niemieckim miasto pod zamkiem Wiśnicz.
Z powstaniem miast i ukształtowaniem się ich władz samorządowych i sądowniczych łączy się działalność
kancelarii miejskiej. Przytoczono więc przykłady prowadzonych przez nią ksiąg ławniczych czy radzieckich
oraz pieczęcie miast, ciekawe z uwagi na wizerunek napieczętny, napis w otoku i zmiany zaistniałe w ciągu
dziejów.
124
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Kęty, 25 IX 1697 r.
Pieczęć z herbem Kęt.
Z wyobrażeniem napieczętnym ściśle łączy się herb miasta. Przykłady herbów miast również prezentowane
są w programie.
Wiedeń, 3 X 1793 r.
Cesarz Franciszek II zatwierdza miastu Skawinie jej posiadłości w ówczesnych granicach, przyznaje własne sądownictwo, prawo propinacji, cztery jarmarki rocznie oraz własny herb. W środkowej części dokumentu kolorowy wizerunek herbu: w błękitnym
polu litera S koloru złotego pod złotą koroną, opleciona wokół czarnego miecza z ostrzem skierowanym w dół z głownią nad
literą S. Wokół tarczy herbowej cztery małe kolorowe tarcze z herbami krajów korony habsburskiej. Pieczęć cesarska w czerwonym wosku w puszce drewnianej, przywieszona na czarno-żółtym sznurku jedwabnym.
125
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
W prezentacji pokazano też siedziby władz miejskich.
Ratusz w Wiśniczu
Widok z 1864 r.
Ratusz w Skawinie
Widok z początku XX wieku
Miasta otrzymywały liczne przywileje królewskie, zgodę na prowadzenie handlu, ustalenie dni jarmarków
i targów. W miastach ważną rolę odgrywali rzemieślnicy różnych zawodów, zgrupowani w cechach. Każdy cech
126
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
starał się, aby jego artykuły (statuty) potwierdził król lub właściciel miasta. W prezentacji przytoczono szereg
dokumentów cechowych.
Kraków, 1 I 1558 r.
Zygmunt August potwierdza statut cechu krawieckiego miast Oświęcimia, Kęt, Zatora i Wadowic
Bogate życie religijne związane było z parafią. Prezentowane archiwalia zwracają uwagę na wygląd kościołów, ukazują działalność bractw religijnych, szpitali, przytułków, licznych fundacji religijnych itp.
Kraków, 1598 r.
Materiały z wizytacji duszpasterskiej kardynała Jerzego Radziwiłła parafii w Skawinie.
127
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
1927 r., Chrzanów - Widok kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Mikołaja w Chrzanowie
128
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Skawina, pocz. XX w.
Fotografia kościoła parafialnego w Skawinie z wieżą przerobioną wg projektu architekta Władysława Ekielskiego oraz fotografia
kościoła szpitalnego
W omawianej prezentacji starano się również uwypuklić specyfikę każdego miasta. W przypadku
Bochni wytypowano materiały związane ze złożami soli i zarządem salinami. Uwzględniono też rolę przedstawicieli miasta w sądzie odwoławczym od wyroków sądów miejskich, tzw. sądzie 6 miast.
1632 r., Kraków
Pieczęć sądu sześciu miast złożonego z przedstawicieli miast małopolski, w tym Bochni
129
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Przy prezentacji Kęt zwrócono uwagę na pochodzących z tego miasta: profesora Akademii Krakowskiej św.
Jana Kantego, księgarza i pierwszego historyka Krakowa Ambrożego Grabowskiego i dyrektora Archiwum
Aktów Dawnych M. Krakowa i profesora UJ Stanisława Krzyżanowskiego.
św. Jan Kanty
130
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Ścisłe związki Skawiny z klasztorem benedyktynów w Tyńcu, który był właścicielem miasta, potwierdza
Jan Długosz w Liber beneficiorum. W prezentacji zwrócono też uwagę na znakomitą postać wywodzącą się
z tego miasta, wikariusza i oficjała Rafała ze Skawiny. Zaprezentowano charakterystyczny dla Skawiny zakład
przemysłowy – fabrykę kawy Henryka Francka.
Jan Długosz – Liber beneficiorum
1460 r.
Pieczęć herbowa Rafała ze Skawiny, przywieszona do dokumentu
131
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Fabryka kawy H. Francka w Skawinie – prospekt
Prezentację Wiśnicza urozmaicono pięknym widokiem zamku oraz informacją na temat więzienia karnego
umieszczonego w dawnym klasztorze karmelitów.
132
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
W przypadku Chrzanowa zwrócono uwagę na na Pierwszą Fabrykę Lokomotyw w Polsce z 1919 r. i na szereg
ciekawych budowli, jak synagoga, budynek Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” lub kaplica – mauzoleum
Loewenfeldów na cmentarzu chrzanowskim.
Synagoga w Chrzanowie 1938
Prezentacja miast została również urozmaicona widokami i planszami. Bardzo ciekawy jest pochodzący
z XVII wieku plan Skawiny z widocznym, dziś już nie istniejącym, zamkiem królewskim, potem siedzibą wójta.
133
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Pejzażowa panorama Skawiny, ok. 1663
Galeria współczesnych widoków miast, dołączona do prezentowanych źródeł historycznych pokazuje, co
zachowało się do naszych czasów z dawnych budowli i jak rozwinęło się miasto w ciągu dziejów.
Centrum Bochni
134
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Chrzanów – Kościół św. Mikołaja
Skawina – ratusz
135
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Na koniec warto wspomnieć o stronie technicznej prezentacji. Do NASK należało przygotowanie graficzne
prezentacji każdego miasta, z określeniem jego położenia i usytuowaniem na mapie Polski oraz przygotowanie
kalendarium najważniejszych wydarzeń w oparciu o przedłożone opisy. Dobór obiektów do otwierania stron
z materiałami dotyczącymi danej epoki i rozmieszczenie wszystkich obiektów w programie jest również zasługą
NASK.
136