docPortal jako istotny element elewacji
download 
Reklamacja Transkrypt
Portal jako istotny element elewacji
Portal jako istotny element elewacji Usytuowanie portali Do kościołów trzynastowiecznych, w zależności od ich wielkości, prowadziło pierwotnie od jednego do kil− ku portali. Wejścia dla wiernych umieszczano w nawie, mogło być też oddzielne wejście do prezbiterium zw. kapłańskim. W jednonawowych wiejskich kościołach parafialnych usytuowanie głównego wejścia zależało od położenia kościoła w stosunku do zabudowy i główne− go kierunku napływu wiernych. Stwierdzono, że naj− częściej umieszczano je od południa (w 58 kościołach), rzadziej od zachodu (w 25 kościołach) lub północy (w 22 kościołach). W 16 kościołach zachowały się po dwa wejścia pro− wadzące do nawy (il. 3). W większości budowli jeden z portali umieszczano w ścianie zachodniej, a drugi w południowej (Gościszowice, Małujowice, Pogorzela, Przecław, Sady Dolne, Stary Grodków, Świerzawa, Bie− drzychowice) lub w północnej (Kondratów, Pastuchów, Pielgrzymka, Szewce, Zbylutów). Najczęściej zachodni portal był portalem głównym, w trzech obiektach po− traktowano portale równorzędnie: w Przecławiu, praw− dopodobnie w Pielgrzymce i w Zbylutowie, gdzie por− tal zachodni i północny są prawie identyczne. Tylko w Kondratowie z dwóch podobnych portali północny wyróżniono dodatkową dekoracją, nadając mu w ten sposób większe znaczenie. W trzech kościołach dwa wejścia znajdowały się w dwóch dłuższych ścianach nawy (il. 3). Obydwa by− ły usytuowane w centralnej części ściany, ale jedno z nich przesunięto bardziej ku wschodowi. W Czernicy główny duży portal umieszczono w ścianie północnej, jest nieco przesunięty w kierunku wschodnim, nato− miast drugi, zdecydowanie mniejszy, znajduje się po stronie południowej. W kościele w Pożarzysku duży portal usytuowano na osi poprzecznej nawy, ale nie na osi elewacji, ponieważ po wschodniej stronie nawy pierwotnie były dwie półkoliste kaplice, wysunięte na podobieństwo transeptu. Drugi, mniejszy portal wystę− pował po stronie północnej, na osi ściany, przesunięty w stosunku do poprzedniego w kierunku zachodnim. Trzecim obiektem z dwoma portalami umieszczonymi prawie na osi poprzecznej nawy jest kościół w Racibo− rowicach. Przypuszczalnie portale były podobne, lecz południowy (obecnie przysłonięty kruchtą) został wy− różniony poprzez wysunięcie przed ścianę, tworząc por− tal ryzalitowy. W kościołach miejskich i zakonnych, najczęściej trój− nawowych, mimo zdecydowanie większej powierzchni, przeznaczonej dla liczniejszej grupy wiernych, liczba wejść do korpusu nawowego nie była proporcjonalnie większa w stosunku do liczby wejść w kościołach jed− nonawowych. Główny portal znajdował się w tych obiektach najczęściej w elewacji zachodniej (il. 4). W Głubczycach, Żaganiu i w kościele św. Mikołaja w Złotoryi drugi portal umieszczono w elewacji połu− dniowej, a w kościele dominikańskim w Cieszynie, w kościołach parafialnych w Szprotawie i Ziębicach (za− 3. Usytuowanie wejść w kościołach wiejskich Element elewacji ❙ 11 Kompozycje elewacji z portalem 4. Usytuowanie wejść w kościołach miejskich i zakonnych murowany) – po stronie północnej. W kościołach z transeptem w Kamieńcu Ząbkowickim (zamurowany), Trzebnicy i kościele NM Panny w Złotoryi dodatkowe portale usytuowano w ramionach transeptów. We wro− cławskich kościołach św. Idziego i św. Macieja wystę− pują portale w elewacjach południowych, zostały one jednak przeniesione z pierwotnego położenia ze ściany zachodniej nawy. Stan zachowania przebudowanych w późniejszym okresie niektórych kościołów miejskich nie pozwala na odtworzenie miejsca usytuowania wejść w ścianach podłużnych korpusów nawowych. Oddzielne portale mogły prowadzić do prezbiterium oraz z prezbiterium do zakrystii (il. 3). Były to portale zdecydowanie mniejsze, zwłaszcza w kościołach jedno− nawowych. W kościołach w miastach, także w wej− ściach kapłańskich, znajdowały się portale rozbudowa− ne, czego przykładem są zachowane portale w koście− le parafialnym w Grodkowie (portal odwrócony) oraz w kościele dominikańskim we Wrocławiu. Skromne por− tale umieszczano w wejściach do klatek schodowych (Wrocław – katedra, Grodków) lub na wieżę (Wierzbna). 12 ❙ Element elewacji Kościoły wielonawowe miejskie i zakonne w więk− szości zostały przebudowane w późniejszych okresach. Z tego powodu w niewielu z nich można odtworzyć układ pierwotnych elewacji podłużnych, częściej zacho− wały się mniej zmienione fasady zachodnie. Spośród kościołów bazylikowych elewację zachodnią można zrekonstruować w Rudach Raciborskich (il. 5), a w ko− ściołach halowych bezwieżowych – w Dzierżoniowie, Kożuchowie, Szprotawie i Ziębicach. W kościele w Dzierżoniowie portal był jedynym elementem deko− racyjnym na tle kamiennej ściany. W Szprotawie i Ru− dach Raciborskich nad portalem znajdowało się okrągłe okno, portal w Rudach był ryzalitowy, wysunięty z lica ściany i zwieńczony szczytem. W Kożuchowie prawdo− podobnie okno powiększono, ale otynkowanie ścian uniemożliwia sprawdzenie stanu pierwotnego. Podobnie wyglądały fasady transeptów w Złotoryi (il. 6) i Trzebnicy oraz elewacja zachodnia kościoła w Bolkowie – z portalem, ponad którym umieszczone było okrągłe okno. Portale zajmowały dolną część ele− wacji. Ich proporcje w stosunku do elewacji kościoła były inne niż w kościołach trójnawowych. W obiektach z fasadami dwuwieżowymi portale zaj− mują środkową część przestrzeni międzywieżowej (il. 6). Wszystkie zachowane portale są ryzalitowe, podwyższone wieńczącymi je trójkątnymi szczytami (Głubczyce, Głuchołazy, Lwówek). Zachowane nad ni− mi okna być może pochodzą z czasów przebudowy. W elewacjach podłużnych oprócz portalu musiały znajdować się okna. W kościołach NM Panny i św. Mi− kołaja w Złotoryi oraz w kościele franciszkańskim w Ża− ganiu (il. 5) portale były niewielkich rozmiarów i sięga− ły nieco poniżej linii parapetów okiennych. W wiejskich kościołach jednonawowych kompozy− cja elewacji zachodniej wyglądała podobnie jak w ko− ściołach miejskich i zakonnych, tzn. portal był najczęś− ciej jedynym elementem fasady (il. 7). Wyjątek stanowi kościół w Biedrzychowicach Dolnych na Łużycach, w którym portalowi towarzyszą trzy blendy okienne. Kościół w Małujowicach wyróżnia się znaczną wysoko− ścią fasady zachodniej, w której umieszczono wysoki portal ryzalitowy sięgający nieco poniżej połowy ściany. W ciągu XIII wieku niewiele zmieniały się zasady kompozycji elewacji podłużnych naw kościołów wiej− skich. Stosowano kilka rozwiązań, które w zależności od wielkości kościoła i czasu jego powstania różniły się proporcjami, wysokością, wielkością portali i okien oraz ich wzajemnym stosunkiem (il. 7). W elewacji po− łudniowej najczęściej występowały dwa okna w górnej połowie ściany, a między nimi portal. W kościele w Iła− wie, z początku XIII w. wykonano tylko jedno okno w górnej strefie wschodniej części ściany, a portal umie− szczono w partii zachodniej. Przy dłuższych nawach mogły występować trzy okna, jak w Lubiechowej. Elewacja północna mogła być całkowicie pozbawio− na okien i wówczas główny portal, jak w Czernicy, był ryzalitowy, sięgający ponad połowę wysokości ściany. Rudy Raciborskie Szprotawa Żagań 5. Kompozycje elewacji z portalem w kościołach miejskich i zakonnych W elewacjach północnych z oknami kompozycje były podobne jak po stronie południowej – dwa okna i por− tal między nimi (Bożnów, Rząśnik) lub trzy okna i por− tal (Gościszów), niekoniecznie symetrycznie. Wejście kapłańskie do prezbiterium kościołów wiej− skich znajdowało się po stronie południowej lub pół− nocnej (il. 3). Zwykle umieszczano je blisko ściany łu− ku tęczowego, a okno prezbiterium zajmowało central− ną część ściany. W kościołach miejskich i zakonnych zachowały się tylko nieliczne wejścia, ponieważ część wschodnia została najczęściej całkowicie przebudowana. Ważną rolę w kompozycji elewacji odgrywał sposób umieszczenia portalu w stosunku do lica ściany. Możli− we były trzy rozwiązania: – portal licowy, czyli osadzony w licu ściany, – portal wnękowy – umieszczony w płytkiej wnęce, – portal ryzalitowy – wysunięty przed lico ściany, zwieńczony trójkątnym szczytem. Większość portali była licowych. Portale, które umieszczano w wysokiej wnęce wydawały się wyższe, niż były w rzeczywistości. Na ogół były to skromne po− rtale węgarowe lub uskokowe (il. 8). Wznoszono je głównie w północnej części Śląska. Otrzymały one wnę− ki lekko ostrołukowe o różnej wysokości (Przecław, Ni− wiska), w Studzieńcu była wnęka prostokątna, a w Mi− rocinie – o łęku odcinkowym. Obecnie portale i wnęki są otynkowane, niektóre z opaskami pobiały wokół, w Studzieńcu z krzyżem w zwieńczeniu. Białe obramie− nie korzystnie je powiększa, ale nie ma pewności, czy tak wyglądały pierwotnie. Tylko jeden portal wnękowy znajduje się blisko Wrocławia, w Strzeszowie. Jest to portal o ceglanych ościeżach i obramieniu niszy. Naroża cegieł zostały ścię− te i wykształcone w formie wklęska odcinkowego. Po− wierzchnia wnęki jest obecnie otynkowana, prawdopo− dobnie była ceglana, jak ościeża. Wrocławski portal koś− cioła św. Idziego jest także wnękowy, ale w tej wnęce został osadzony wtórnie, po przeniesieniu z elewacji za− chodniej. Portale ryzalitowe najwcześniej pojawiły się w koś− ciołach zakonnych (Trzebnica) i miejskich parafialnych (Złotoryja) (il. 18), ale już od 2 ćw. XIII w. zaczęto je Element elewacji ❙ 13 Iława Czernica Chotków Złotoryja Głubczyce Lwówek 6. Kompozycje fasad transeptu i elewacji wieżowych wprowadzać do wiejskich kościołów parafialnych (Piel− grzymka, Świerzawa, Raciborowice) (il. 9). Stosowano je do końca XIII w. Tylko w niektórych kościołach za− chowały się trójkątne szczyty (Kałków, Tymowa, Chmielno, Czernica). Zapewne większość portali wień− czyły wimpergi, jednak nie wszystkie, czego dowodem jest portal w Jankowicach Wielkich otoczony ryzalitem ostrołukowym, odpowiadającym kształtem archiwolcie. Podobnie było przy niewielkim ryzalicie portalu w Dzierżoniowie. W kościołach miejskich i zakonnych z 2 i 3 ćwierci portale ryzalitowe występowały w Głu− chołazach, Rudach Raciborskich, Głubczycach i Lwów− ku (szczyt zmieniony w XIX w.) (il. 20, 23, 34) Portale ryzalitowe w różnym stopniu były wysunię− te przed ścianę. Wysunięcie z gładkiej powierzchni ścia− ny, kontrastującej w kolorze, a szczególnie pozbawionej okien w elewacjach północnej lub zachodniej stanowi− ło podkreślenie ich znaczenia. Odnosi się wrażenie, że portal ryzalitowy „wychodzi” w kierunku wiernych i za− prasza ich do środka, podczas gdy portal osadzony w li− cu ściany tylko zaprasza do środka. Bożnów Pożarzysko Gościszowice Gościszów Biedrzychowice Małujowice 7. Kompozycje elewacji z portalem w kościołach wiejskich 14 ❙ Element elewacji Element elewacji ❙ 15 Przecław Studzieniec 8. Portale wnękowe 16 ❙ Element elewacji Strzeszów Niwiska Niwiska Mirocin
