1. CHLEBDA B. "Czy potrzebny jest podręcznik języka rosyjskiego

VI Międzynarodowa Konferencja Edukacyjna Ustroń/Gliwice 2011
Barbara CHLEBDA, Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej, Uniwersytet Opolski, Opole
CZY POTRZEBNY JEST PODRĘCZNIK JĘZYKA ROSYJSKIEGO NA
POZIOMIE A1?
Streszczenie: W dostępnych na polskim rynku podręcznikach do nauki języka
rosyjskiego brak podziału na wyraźne poziomy zgodnie z europejskim opisem
kształcenia językowego. Co prawda autorzy większości podręczników
zwyczajowo określają poziom (np. pierwszej części jako A1/A2), ale jest to
najczęściej deklaracja, ponieważ w większości podręczników brakuje nie tylko
minimum leksykalnego dla każdego poziomu, ale również indeksu/rejestru
konkretnych umiejętności językowych.
Nie ma na naszym rynku oferty pod nazwą Podręcznik do języka rosyjskiego dla poziomu
A1. Istniejące podręczniki określają poziom dosyć swobodnie – bo tak jest przyjęte – bez
konkretnego „wsparcia”: bez indeksu jednostek leksykalnych lub rejestru środków
językowych wg umiejętności i kompetencji.
Podręczniki wydawane w wydawnictwach szkolnych zgodnie z obowiązującym
zwyczajem i wymogami mają zbyt dokładnie określonego adresata: dotyczą nie tylko wieku
uczących się ale również rodzaju szkoły i nawet klasy. Zasada, że określenie poziomu
opanowania języka jest niezależne od miejsca i formy uczenia się go (a więc od typu
szkoły, wieku uczących się, czasu trwania nauki, intensywności i innych okoliczności)
znajduje potwierdzenie w fakcie, że coraz częściej mamy do czynienia z sytuacją, gdy w
jednej grupie językowej spotykają się słuchacze w różnym wieku (np. z różnych klas i lat
studiów). Adresatami podręczników dokładnie odpowiadającym poziomom opanowania
języka z założenia nie muszą być uczniowie określonego typu szkoły lub klasy (np.
gimnazjum, klasa I), lecz uczący się języka rosyjskiego na określonym poziomie nauczania.
W latach 2004-2006 wyszła nasza (B. Chlebda, I. Danecka) seria podręczników Кл@ссно,
napisana zgodnie z założeniami wydawcy dla uczniów gimnazjum. Pomimo uniwersalności
serii, określanej jako nowatorska, pomimo dobrego przyjęcia przez nauczycieli i uczniów,
bardzo dobrych recenzji – nie tylko wydawniczych i nie tylko polskich, w tym recenzji
autorstwa wielkich autorytetów glottodydaktycznych, seria Кл@ссно była – jeśli tak można
się wyrazić - skazana na gimnazjalne podwórko: nauczyciele innej niż gimnazjum szkoły nie
mogli sięgnąć po książkę, która już w tytule odsyła do gimnazjum właśnie. Co prawda nie
zważając na tytuł i niektóre „gimnazjalne" treści i obecnie korzystamy z Кл@ссно na
zajęciach ze studentami slawistyki, którzy uczą się języka rosyjskiego jako drugiego
słowiańskiego lub na pierwszych zajęciach studentów filologii rosyjskiej dla początkujących.
Nie bez satysfakcji przekazuję, że seria nasza została potraktowana jako wzór podręcznika do
języka rosyjskiego i stanowi przedmiot analizy na zajęciach z metodyki języka rosyjskiego
jako obcego w Państwowym Instytucie Języka Rosyjskiego im. Puszkina w Moskwie.
Nawet, jeśli autorzy podręczników określają poziom podręcznika jako A1 (Самовар), to
jest to na ogół ogólna deklaracja. W nowym podręczniku Эхо (WSiP), który przeznaczony
jest dla uczniów rozpoczynających naukę języka rosyjskiego w gimnazjum (poziom III.0),
2
B. Chlebda
stykamy się ze słowami: есетственник, языковед, японист, które nie wchodzą do
minimum leksykalnego poziomu A1, a jednak ich pojawienie się w podręczniku towarzyszy
już wprowadzeniu odpowiedniej litery alfabetu.
Autor podręcznika Самовар (reklamowanego jako jedyny na rynku polskim podręcznik
dla poziomu A1) wykazał się niestety nieznajomością wymogów dotyczących tego poziomu.
Wielka szkoda, ponieważ coraz więcej osób uczy się języka rosyjskiego na kursach i
lektoratach, pragnie przystąpić do egzaminu i otrzymać stosowny certyfikat, a więc dobry
podręcznik na tym poziomie powinien się cieszyć dużym popytem. Niestety, podręcznik
Самовар jest raczej zdumiewającym wydarzeniem na rynku wydawniczym.
Poza innymi uwagami, przykład podręcznika Самовар pokazuje, że jego autоr deklarująс
poziom A1 i uwolnienie od gramatyki już od pierwszych rozdziałów używa w y ł ą c z n i e
języka rosyjskiego. Właściwie poza krótkim wstępem i fragmentami 3 recenzji w całym
podręczniku nie ma słowa po polsku, brak również dwujęzycznego słownika. Natomiast w
spisie treści i w poleceniach już od pierwszych rozdziałów czytamy na przykład takie
wyrażenia: сопутствующие упражнения, спряжение глаголов, Один задаёт вопрос,
второй отвечает по вышеприведённому образцу, Объедини соответственно в тройки.
Самовар z całą pewnością nie odpowiada poziomowi A1, co łatwo zilustrować. Wśród
wielu ćwiczeń trudno na przykład traktować jako wzorzec wypowiedzi dialogi z podrozdziału
Как обратиться к незнакомым людям:
- Дядя, у вас дым идёт из кармана.
- Ой, спасибо, друг! Это недокуренная сигарета у меня горит!
lub:
- Дедушка, у вас не найдётся пяти рублей?
- Внучка, тебе нужно работать, а не попрошайничать!
Specyficzne poczucie humoru autora znalazło odzwierciedlenie w dialogach w
podrozdziale У тебя нет часов. Как узнать время:
- У тебя есть часы?
- Да, есть, но солнечные, а теперь вечер.
- Это я и сам вижу.
lub:
- Скажите, пожалуйста, который час?
- Тот, что и вчера в это же время.
Z ośmiu dialogów zaprezentowanych w tym podrozdziale ż a d e n nie może służyć jako
wzorzec do wykorzystania w zadanej sytuacji.
W podręczniku Самовар sporo jest niestety wszelkiego rodzaju błędów: gramatycznych
(Найди 10 отличи, Слова из скобок поставь в нужную форму, Спий мой маленький!!!,
гулять по Старе-мясту), ortograficznych (кист руки, Площадь Победы,
Международный Женский день), leksykalnych (дезодорант в штифте, зимой птицы
прозябают) akcentuacyjnych (серёжка для уха) i innych. Mimo zapewnień autora, że
„akcenty zostały wydzielone w sposób bardziej utrwalający się w pamięci”, pogrubienie
akcentowanych samogłosek nie jest czytelne, poza tym zaznaczono nie wszystkie akcenty, a
czasem ten sposób wyodrębniania dotyczy innych cząstek wyrazu, na przykład fleksji. Autor
w swoim podręczniku (dla 10-latków!) miesza współczesny język rosyjski ze słownictwem
przestarzałym bądź niedostosowanym do wieku odbiorców, np. сурьмить брови, губнушка,
что ты умеешь состряпать, посеять осенью злаковые, химические загрязнители,
произношение шипящих, повелительное наклонение. Im bliżej końca podręcznika, tym
rozdziały stają się krótsze, jakby autor założył sobie, że za wszelką cenę osiągnie liczbę 60.
Od 38 rozdziału począwszy każdy następny to tylko dwie strony, ich zawartość ogranicza się
do chaotycznego nagromadzenia słownictwa, z którym nie bardzo wiadomo, co należy zrobić.
Czy potrzebny jest podręcznik języka rosyjskiego na poziomie A1?
Na przykład z rozdziału 48 uczeń dowiaduje się, że istnieją три мировые религии:
католицизм, ислам, буддизм. I dalej: Среди католицизма выделяем православие, римокатоликов, протестантизм и др. Jak można odpowiedzieć na pytanie: Кто является
посредником между верующими и Богом: у католиков, мусульман, буддистов? jeśli do
wyboru mamy tylko: ксёндз, поп, мулла? Dla wyznawców buddyzmu pozostaje tylko pop.
Jak uczeń ma odpowiedzieć na pytanie Какие цветы ты даришь ксендзу? lub zareagować
na komunikat: Потом во время антракта мы идём в буфет. Там покупаем пирожные,
конфеты, а иногда программу спектакля.
Powyższe pobieżne uwagi w wystarczającym stopniu demaskują zbyt liczne uchybienia
omawianego podręcznika, według naszej oceny nie spełnia on pod wieloma względami
podstawowych wymogów deklarowanego podręcznika i potwierdza tezę, że określenie
poziomu A1 jest w przypadku tego podręcznika wyłącznie deklaracją.
Dlatego w naszym przekonaniu należy zaproponować podręczniki do języka rosyjskiego
odpowiadające rzeczywistym wymogom poziomów opanowania języka, na początek więc
odpowiednio do udokumentowanego pod każdym względem poziomu A1. Proponujemy
wydanie czterech pozycji odpowiednio do poziomów A1, A2, B1, B2. Poziom użytkownika
zaawansowanego C1 i C2 wykracza poza poziom szkolnego lub kursowego nauczania języka,
dotyczy studiów filologicznych lub kursów specjalistycznych.
Naszą serię podręczników chcemy polecić zarówno uczniom w starszym wieku szkolnym
(16+), jak też studentom, ale nie wykluczamy jego wykorzystanie również przez uczniów w
wieku gimnazjalnym. Wyznając wspomnianą już zasadę, że określenie poziomu opanowania
języka jest niezależne od miejsca i formy uczenia się go, stwierdzamy, że coraz częściej
mamy do czynienia z sytuacją, gdy w jednej grupie językowej spotykają się słuchacze w
różnym wieku, dlatego adresujemy nasze podręczniki nie tyle uczniom określonej klasy lub
typu szkoły, lecz uczącym się języka rosyjskiego na określonym poziomie nauczania.
W proponowanej przez nas serii zasoby leksykalne w ramach minimum będą zapisane w
postaci indeksu pojedynczych jednostek i wyrażeń na końcu każdego podręcznika i
zweryfikowane z następującymi źródłami: 1) Лексические минимуммы по русскому языку
как иностранному, wydane przez Ministerstwo Oświaty Rosyjskiej Federacji i Państwowe
Centrum Testowania z Języka Rosyjskiego dla Obcokrajowców, Moskwa-Petersburg 2004; 2)
Система лексических минимумов современного русского языка pod redakcją prof.
Morkovkina, wydany przez Państwowy Instytut Języka Rosyjskiego im. Puszkina, Moskwa
2003.
Czytanie – to nadrzędna umiejętność bodaj na każdym poziomie opanowania języka
rosyjskiego z powodu żmudnego uczenia się odmiennego kodu graficznego języka
rosyjskiego. Dlatego od pierwszych zajęć/lekcji należy tę umiejętność ćwiczyć, a można tylko
wtedy, jeżeli U poznają alfabet rosyjski na pierwszym spotkaniu. Doświadczenie Кл@ссно
pozwala z całym przekonaniem stwierdzić, że tylko globalne wprowadzenie alfabetu na
pierwszych zajęciach może przynieść spodziewane efekty, ponieważ pozwala na
wprowadzenie tekstów autentycznych, nieadaptowanych i daje swobodę w doborze materiału
leksykalnego.
Obserwujemy nie bez zdumienia, jak autorzy podręczników, w których alfabet
wprowadzany jest „porcjami” (zawsze ograniczającymi dobór leksyki) stosują karkołomne
zabiegi dla zastąpienia słów używanych automatycznie nawet w prostych kontekstach innymi,
dlatego że uczący się nie poznał jeszcze potrzebnej litery. Prowadzi to jednak do tworzenia
kontekstów mniej lub bardziej wyimaginowanych, albo „niezwykłych” w rodzaju odpowiedzi
na odwieczne pytania na początku nauki: Кто это? Что это? Это торт мамы. Это
ноутбук (zamiast powszechnie używanego компьютер, ponieważ trzeba „poczekać” na
miękki znak, który jest wprowadzany na ogół w czwartej lub piątej porcji liter).
W założeniu planowanej serii zamierzamy – wykorzystując doświadczenie serii Кл@ссно:
4
B. Chlebda
wprowadzić globalnie wszystkie litery rosyjskie na pierwszym spotkaniu, w kolejności ich
występowania w alfabecie. Uczący się zapamiętuje kolejność liter, a ta orientacja ma
znaczenie dla biegłości posługiwania się słownikami lub indeksami.
Doświadczenie uczy, że nawet miękki znak zwyczajowo wprowadzany w ostatniej porcji
liter jest bardzo potrzebny, żeby od samego początku zilustrować uczniom sposoby
zmiękczania głosek w języku rosyjskim obok и i tzw. samogłosek jotowanych.
Poszczególne litery alfabetu ilustrujemy wyrazami brzmiącymi podobnie lub identycznie
w języku polskim i rosyjskim i posiadającymi to samo znaczenie leksykalne. Ucząc języka
rosyjskiego Polaków mamy do czynienia z tzw. „kapitałem początkowym” – pozwalam sobie
tak właśnie nazwać te jednostki leksykalne, które każdy Polak rozumie, mimo że ich postać
fonetyczna czasem trochę odbiega od brzmienia polskich ekwiwalentów. Przyjrzyjmy się
dokładnie jednostkom leksykalnym zapisanym w tzw. drugim indeksie zawierającym 1000
najważniejszych słów języka rosyjskiego Indeks, o którym mowa zaczerpnięto ze
wspomniane już słownika Система лексических минимумов современного русского языка
(10 лексических списков от 500 до 5000 самых важных русских слов). Każdy kolejny
poziom/indeks zawiera wszystkie elementy poprzedniego, co znacznie ułatwia
identyfikowanie poszczególnych jednostek i ustalanie, na jakim poziomie opanowania języka
powinny być obecne. Analiza jednostek leksykalnych wspomnianego indeksu pozwala odkryć
bardzo sugestywną informację: otóż wśród 1000 słów II poziomu ponad 1/3 należy do grupy
słów umownie nazwanej „kapitałem początkowym”, są to dokładnie 374 jednostki. Taki
kapitał pozwala pominąć lub ograniczyć do minimum objaśnianie znaczeń, a jest znakomitym
materiałem leksykalnym i bazą przydatną nie tylko dla ilustrowania liter alfabetu ale również
czytania i pisania, a co najważniejsze, pozwala uniknąć infantylnych treści, nieprzydatnych,
sztucznych połączeń wyrazowych i wprowadzania przypadkowych słów, ponieważ z małej
porcji liter nie da się zbudować logicznych kontekstów. W znanych nam podręcznikach
mamy od pierwszych kroków stawianych przez uczącego się języka rosyjskiego taką na
przykład „komunikację”: - Кто это? Это он. Что это? Это дом. Это дом? Да, это
дом. Это окно.
Obok 10 poziomów gradualnych, autorzy słownika zamieszczają indeks zerowy,
zawierający tzw. jednostki strukturalne, są to zaimki, przyimki, partykuły, spójniki,
wykrzyknienia, wtrącenia, przysłówki, liczebniki i inne. Spis ten zawiera 767 pozycji, wśród
których 108 jest zrozumiała dla uczącego się języka rosyjskiego Polaka, na przykład: толькоtylko, недалеко-niedaleko, итак-i tak, если-jeśli, словом-słowem, восемь-osiem, dziesięćдесять. под-pod, над-nad, он-on, быть может-być może, добрый вечер-dobry wieczór,
мои-moi, по-моему-po mojemu, то есть-to jest.
Warto również wykorzystać kolekcję tzw. międzyjęzykowych homonimów, nazywanych
potocznie „fałszywymi przyjaciółmi” tłumacza. Dobrze to zjawisko ilustruje z rozbawieniem
przyjmowane przez słuchaczy powiedzenie: Странный народ эти поляки: в ложке спят, а
кровать на шее носят i ułożone w odpowiedzi Dziwni są ci Rosjanie: śpią w krawacie,
siedzą na stole i cały tydzień mają niedzielę.
Na zakończenie pozwalam sobie wyrazić przekonanie, że pierwszy podręcznik z
proponowanej przez nas serii pod roboczym tytułem Оптимально spełni wszystkie wymogi
dla poziomu A1, określi nie tylko minimum leksykalne, lecz i rejestr konkretnych
umiejętności językowych, niezbędnych na tym poziomie, zapewni realizację zamierzonych
celów dydaktycznych, zapewni osiągnięcie sukcesu.
Czy potrzebny jest podręcznik języka rosyjskiego na poziomie A1?
НУЖЕН ЛИ УЧЕБНИК РУССКОГО ЯЗЫКА НА УРОВНЕ А1?
Резюме: В доступных на польском рынке учебниках русского языка
отсутствует чёткое деление на уровни владения языком согласно
Общеевропейским компетенциям владения иностранным языком. По правде,
авторы большинства учебников определяют, как это принято, уровень
(напр., серия Вот и мы по указаниям авторов должна довести до уровня А2B1), но это чаще всего лишь декларация. В большинстве учебников
остутствуют не только списки лексических минимумов для каждого уровня,
но также реестр конкретных языковвых компетенций.