docoficer dypl. Tadeusz Węsierski - Wydział Zarządzania i Ekonomii
download 
Reklamacja Transkrypt
oficer dypl. Tadeusz Węsierski - Wydział Zarządzania i Ekonomii
POLITECHNIKA GDAŃSKA WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA I EKONOMII Tadeusz WĘSIERSKI MODEL ZARZĄDZANIA ADAPTACYJNEGO PROJEKTEM INFRASTRUKTURALNYM AUTOREFERAT ROZPRAWY DOKTORSKIEJ Promotor: dr hab. inż. Marek WIRKUS, prof. nadzw. PG GDAŃSK, 2016 1 Spis treści Wstęp 2 1. Rozpoznanie teoretyczno – metodologicznych podstaw badań własnych 4 2. Rozpoznanie zakresu unormowania zachowań w sytuacjach projektowych przez zasady zarządzania projektem infrastrukturalnym 10 3. Sformułowanie założeń do modelowania i opracowanie koncepcji modelu ZAPI 14 4. Weryfikacja koncepcji modelu ZAPI 20 5. Konstrukcja modelu odwzorowującego najistotniejsze cechy ZAPI 23 6. Zastosowanie modelu ZAPI w badaniach projektów infrastrukturalnych 26 7. Podsumowanie. Weryfikacja hipotez badawczych i wnioski 28 Definicje 31 Spis treści w rozprawie doktorskiej 32 2 Wstęp Praca doktorska pt. „Model zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym” dotyka problematyki zwinności, która od blisko dwu dekad nurtuje obszar zarządzania projektem. Zwinność w ujęciu prakseologicznym to zdolność do poruszania się dokładnie z powziętym zamiarem. Zwinność na poziomie ekstremalnym jest tożsama z podejściem sytuacyjnym, które zakłada adekwatność zachowań do bieżących warunków zarządzania. Postępowanie dokładnie z zamiarem w turbulentnym środowisku projektowym jest wyzwaniem dla ludzi w projekcie ze względu na zdolności adaptacji, które muszą być wystarczające, by poradzić sobie z różnorodnością sytuacji wyborów. Zjawisko „niedokładności w projektowaniu przedsięwzięć infrastrukturalnych” zostało naukowo rozpoznane1 (B. Flyvbjerg, M. Holm, S. Buhl, 2002, 2005) i powiązane ze zjawiskiem „złudzenia planowania” (D. Kahneman, A. Tversky, 1977). Wyniki badań unaoczniły jego skalę. Zachowania, których wynikiem są nierealistyczne plany i prognozy mają miejsce w 90% projektów infrastrukturalnych. Pokazuje to, w jak trudnej sytuacji znajdują się ludzie występujący w tych projektach w rolach wymagających predykcji. Wychodząc z założenia, że problematyka zarządzania projektem infrastrukturalnym jest ważna dla funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki w rozprawie poddano analizie i ocenie różne koncepcje złożoności środowiska projektowego, modele cyklu zarządzania projektem oraz zasady zarządzania projektem. Zebrane w ten sposób wnioski wskazały podstawy, na których należało oprzeć konstrukcję usprawniającą zarządzanie projektem infrastrukturalnym. Uwzględnienie w niej procesów umożliwiających zastosowanie narzędzia (technologii) informacyjnego modelowania budowy (ang. Building Information Modeling, BIM) może prowadzić do ograniczenia wpływu zjawiska „niedokładności projektowania”. Narzędzie BIM daje możliwość szybkiego poznania skutków ilościowych wprowadzanych zmian jakościowych w projekcie zanim one realnie wystąpią i może być stosowane w sytuacjach wyborów w całym cyklu rozwojowym inwestycji. Zarządzanie adaptacyjne wykorzystuje zwinne zachowania do wprowadzenia zmiany adaptacyjnej (modyfikacji) w środowisku projektowym w celu zachowania ciągłości Badania statystyczne przeprowadzone na próbach: 258 projektów infrastrukturalnych o łącznej wartości 90 mld $, zrealizowanych w 20 krajach, na pięciu kontynentach (2002) oraz 210 projektów infrastruktury transportowej o łącznej wartości 59 mld $, zrealizowanych w 14 krajach (2005). 1 3 procesu inwestycyjnego. Z prakseologicznego punktu widzenia zmiany adaptacyjne są najbardziej racjonalne oraz najlepiej dostosowują projekt do sytuacji. W tym kontekście należy widzieć problem badawczy, który ujęto w formie pytania: czy organiczna całość zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym ma w zarządzaniu projektem swój model, który byłby pomocny w standaryzowaniu zachowań projektowych adekwatnie do dynamicznej złożoności sytuacji biznesowych, administracyjno - technicznych i wykonawstwa? Celem pracy badawczej o charakterze jakościowym było opracowanie modelu zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym w warunkach podejścia sytuacyjnego, który spełniać będzie funkcje użyteczne ze względu na przeznaczenie dla praktyki menedżerskiej. Osiągnięcie tego celu wymagało sformułowania wstępnej syntezy charakteryzującej podejście sytuacyjne w zarządzaniu projektem, opracowania metodyki badań sytuacji projektowych oraz zweryfikowania w postępowaniu badawczym trzech hipotez niekierunkowych: 1) H1: pomimo różnorodności projektów infrastrukturalnych możliwe jest wskazanie zawsze do siebie podobnych zachowań projektowych adekwatnych do dynamicznej złożoności konkretnych sytuacji projektowych, 2) H2: zarządzanie adaptacyjne projektem infrastrukturalnym realizuje się przez zmiany adaptacyjne środowiska projektowego, 3) H3: odwzorowanie zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym spełnia funkcje użyteczne ze względu na praktykę menedżerską. Przedmiotem badań były sytuacje zarządzania projektem infrastrukturalnym. Podmiotem badań były organizacje realizujące duże projekty infrastrukturalne na terenie województwa pomorskiego i dla porównania na Słowacji. Charakterystyka etapów badań zajmuje w niniejszym autoreferacie najwięcej miejsca. Wyeksponowano w niej elementy, które mogą uzasadniać postępowanie badawcze oraz bronić osiągnięte w nim rezultaty. 4 1. Rozpoznanie teoretyczno – metodologicznych podstaw badań własnych Motywy, którymi się kierowano rozpoznając teoretyczne podstawy badań własnych wiązały się z potrzebą dostosowania siatki pojęciowej do współczesnej fazy rozwoju zarządzania projektem. Zbudowano ją na przesłance podejścia sytuacyjnego: sprawność zarządzania projektem zależy od sytuacji projektowych, powziętego zamiaru oraz zdolności do zachowań niezbędnych do ich rozwiązania. Siatkę pokazano na rys. 1. Rys. 1. Siatka pojęciowa związana z podejściem sytuacyjnym w zarządzaniu projektem zmienność dynamiczna złożoność złożoność różnorodność entropia współzależność sytuacje projektowe biznesowe wykonawstwa uczenie się administracyjno - techniczne zdolności i zamiary produktowe podejścia elastyczność procesowe strukturalne adaptacyjne zasady innowacyjne zachowania projektowe utrzymanie • sprawowanie kontroli nad sytuacją • adaptacja zamiaru do sytuacji • zastosowanie technologii do zmiany (przystosowania) sytuacji projektowej • scalanie i utrzymanie stabilności projektu sprawność zarządzania zwinność adaptacja synchronizacja integracja efektywność integracji 5 zmiany Źródło: opracowanie własne Siatka pojęciowa jest w istocie modelem podejścia sytuacyjnego. Do budowy siatki wykorzystano 33 różne pojęcia stosowane w prakseologii, w ekonomii, w zarządzaniu, w cybernetyce i w psychologii środowiskowej. Budując ją kierowano się zasadą ekonomii myślenia („brzytwa Ockhama”), dlatego każde z pojęć znajduje uzasadnienie w treści rozprawy. Razem wzmacniają one zbiór pojęć związanych z teorią zarządzania projektem, której podstawą pozostaje standard PMBOK, który definiuje 528 pojęć. Związki pomiędzy pojęciami w siatce przedstawionej na rys. 1 odkrywano za pomocą analogii i metafor. Zbudowana w ten sposób siatka pojęciowa umożliwiła wyznaczenie granic obszaru badawczego związanego z przedmiotem badań, ustalenie wymiarów analizy literatury (sytuacje projektowe, zdolności i zamiary, zachowania projektowe, sprawność zarządzania), a w konsekwencji - zarysowanie struktury teorii podejścia sytuacyjnego w zarządzaniu projektem potrzebnej do badań własnych. Analiza definicji zarządzania adaptacyjnego, które pojawiły się najpierw w obszarze zarządzania ekosystemami w latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku, przyniosła wynik w postaci stwierdzenia, że według stanu badań zarządzanie adaptacyjne systemami oznacza ustrukturyzowany, formalny proces podejmowania decyzji połączony z adaptacyjnym uczeniem się, czy prościej - z uczeniem się przez pracę. Analiza wybranych koncepcji złożoności środowiska projektowego umożliwiła wskazanie koncepcji dynaxity (T. Tiltmann i poz., 2006) jako najdalej idącej w interpretacji środowiska przez zwinność zachowań w grupie sześciu różnych koncepcji złożoności, które wyselekcjonowano w literaturze i przeanalizowano. Nie przyjęto jej jednak wprost, lecz poddano krytycznej analizie, w której odniesiono ją do pewnego wzorca, czyli do syntetycznego opisu zachowań organizacyjnych w warunkach turbulencji (J. Penc, 2002, P. Kotler, J.A. Caslione, 2009). W wyniku przeprowadzonej analizy spostrzeżono, że strefy zwinności zachowań projektowych łączy relacja inkluzji, gdy zarządzanie projektem traktuje je oddzielnie i rozwija dla każdej z nich odrębną klasę metodyk zarządzania projektem. Na tej podstawie wywnioskowano, że normowane przez zasady zarządzania zachowania projektowe mogą być wskaźnikami dynamicznej złożoności środowiska projektowego, które informują, że: 1) w I strefie zwinności adekwatne do sytuacji statycznych są zachowania techniczne, zachowania administracyjne oraz orientacja na struktury, 6 2) w II strefie zwinności adekwatne do sytuacji dynamicznych są zachowania związane z wykonawstwem oraz podejście procesowe, 3) w III strefie zwinności adekwatne do warunków turbulencji są zachowania biznesowe i orientacja produktowa. Analiza koncepcji zarządzania projektem pomogła znaleźć miejsce dla podejścia sytuacyjnego i modelu ZAPI w klasyfikacji podejść w zarządzaniu projektem. Podejście sytuacyjne szuka odpowiedzi na pytania: „która metoda, jakie zachowania projektowe są adekwatne do danej sytuacji?” Inaczej, niż podejście metodyczne, które w odpowiedzi na pytanie: „jak to zrobić?” proponuje zarządzanie projektem w sposób uporządkowany zgodnie z zasadami tradycyjnych lub zwinnych metodyk zarządzania projektem, czy podejście heurystyczne, które posługuje się intuicją, wyobraźnią, zdrowym rozsądkiem, twórczym myśleniem i wieloma metodami znajdowania odpowiedzi na pytanie: „jakie jest rozwiązanie?” Analiza i ocena modeli cyklu zarządzania, które wyselekcjonowano w literaturze przedmiotu za pomocą kryterium użyteczności w projektach infrastrukturalnych, polegała na ich porównaniu z trzema modelami wzorcowymi: PDCA, IPECC oraz OODA. W wyniku przeprowadzonej analizy dostrzeżono, że najnowsze modele odwzorowują zmianę nastawienia w zarządzaniu projektem na reakcję, na funkcję kontroli i na informację zwrotną. Analiza systemów oceny projektów wybranych w literaturze za pomocą tego samego kryterium, zwróciła uwagę na potrzebę kompleksowej oceny sprawności zarządzania i na problem braku miar do oceny zwinności zarządzania projektem. Wstępne wnioski, które zebrano w trakcie przeprowadzonych analiz opisują sytuację problemową w czterech wymiarach podejścia sytuacyjnego: 1) sytuacje projektowe stanowią części całościowe cyklu życia projektu, mają różną dynamiczną złożoność i różne zachowania projektowe mogą być odpowiednie, aby je rozwiązać; uzasadniają to koncepcja dynaxity zaadaptowana do potrzeb badań, koncepcja złożonego systemu adaptacyjnego tłumacząca zależności w środowisku projektowym za pomocą struktury warunkowego działania if then, a więc takiej samej jaką mają dyrektywy praktyczne, czy zasady zarządzania, 2) zdolności adaptacji oraz perspektywa zamiarów wytyczają granice pomiędzy podejściami metodycznym i sytuacyjnym w zarządzaniu projektem; zdolność do różnorodnych zachowań projektowych oraz umiejętność szybkiej orientacji w 7 sytuacji projektowej mogą być kluczem do redukowania trudności w zarządzaniu projektem, 3) zachowania adekwatne do złożoności środowiska projektowego są normowane w części przez metodyki zarządzania projektem; badane koncepcje nie ujmują złożoności w aspekcie informacyjnym, 4) sprawność zarządzania zależy od sytuacji projektowej, zdolności i zamiarów oraz zachowań projektowych; aspektem sprawności zarządzania jest zwinność, która nie ma jeszcze swoich miar; właściwą miarą sprawności zarządzania projektem infrastrukturalnym jest trwałość (zrównoważony rozwój infrastruktury). Zamiar opracowania modelu ZAPI w warunkach podejścia sytuacyjnego wymagał głębszego namysłu. Z tego względu podzielono go na trzy cele szczegółowe, które sformułowano następująco: 1) teoriopoznawczy - pogłębienie wiedzy o podejściu sytuacyjnym w zarządzaniu projektem, 2) metodologiczny - opracowanie metodyki badań sytuacji i zachowań projektowych, 3) utylitarny - zaproponowanie modelu ZAPI wraz z rekomendacjami do jego wdrożenia. Z tego samego względu sformułowano następujące pytania badawcze: 1) PB1: w jaki sposób odwzorować organiczną całość zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym ? 2) PB2: jakie rozwiązania należy przyjąć w modelu ZAPI, aby spełniał on funkcje ze względu na przeznaczenie dla praktyki menedżerskiej? 3) PB3: jakie możliwości i korzyści mogą wyniknąć z zastosowania modelu ZAPI? Pytanie badawcze P2 uzupełniono pytaniami dodatkowymi, które opracowano dla potrzeb badań praktycznych z zastosowaniem modelu ZAPI. Dotyczyły one kwestii selekcji elementów środowiska projektowego wymagających obserwacji, opisu sytuacji projektowej, wyjaśniania jej złożoności, predykcji sytuacji, projektowania właściwego podejścia do zarządzania projektem, transformacji danych oraz informacji w zdolność do adaptacji do środowiska, a także przydatności modelu jako narzędzia usprawniającego zarządzanie projektem infrastrukturalnym. Podstawą metodologiczną badań własnych był konstruktywizm, strategia jakościowa studium przypadku oraz adaptacyjne metody zbierania danych. 8 Uzasadnieniem dokonanego wyboru metody badań jakościowych była możliwość kreowania wiedzy na podstawie zróżnicowanych danych uzyskanych z niewielkiej próby badawczej, a także możliwość modyfikowania hipotez (założeń) oraz procesu badawczego. Mając na względzie wymóg intersubiektywnej komunikowalności, retorykę oraz tok postępowania badawczego zapożyczono z metody redukcji zwanej też „metodą weryfikacji” (F. Bławat, 2011). Schemat postępowania badawczego przedstawiono na rys. 2. Rys.2. Schemat postępowania badawczego etapy wyniki metody Etap I. Rozpoznanie teoretyczno – metodologicznych podstaw badań Wstępne wnioski, hipotezy Synteza wstępna Etap II. Rozpoznanie zakresu unormowania zachowań w sytuacjach projektowych przez zasady zarządzania projektem infrastrukturalnym Wnioski z badania literatury Przegląd literatury Etap III. Sformułowanie założeń do modelowania oraz opracowanie koncepcji modelu ZAPI Koncepcja modelu ZAPI Etap IV. Weryfikacja koncepcji modelu ZAPI Wnioski z weryfikacji Etap V. Konstrukcja modelu odwzorowującego najistotniejsze cechy ZAPI Model ZAPI Etap VI. Zastosowanie modelu ZAPI w badaniach projektów infrastrukturalnych Wnioski z badań, wynikowy model ZAPI Studium przypadku Etap VII. Podsumowanie. Propozycje kierunków dalszych badań Ocena końcowa, synteza wniosków Synteza końcowa Źródło: opracowanie własne 9 Studium przypadku W schemacie postępowania wyszczególniono etapy badań oraz zastosowane metody badawcze. Proces badawczy prócz pierwszego etapu przygotowania badań własnych, obejmował etap badania literatury, dwa etapy modelowania, dwa etapy badań empirycznych oraz podsumowanie. Na rys. 2 zaznaczono też elementy istotne dla procesu weryfikacji hipotez badawczych, a mianowicie: wnioski z przeglądu literatury, koncepcję modelu ZAPI, wnioski z jej weryfikacji, model ZAPI, wnioski z jego weryfikacji oraz model wynikowy. Ocena końcowa, a więc synteza informacji pochodzących z właściwych badań zamykała postępowanie badawcze. Na rys. 3 etapy badań ujęto w czasie. Rys. 3. Plan badań Etap I Etap II Etap III Etap IV X IX Etap V Etap VI XI IV Etap VII 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Źródło: opracowanie własne Przegląd literatury zastosowano w etapie drugim z zamiarem określenia stanu unormowania zachowań projektowych w ustalonych klasach sytuacji projektowych. Przedmiotem badań w tym etapie uczyniono opracowania zwarte i źródła internetowe z dziedziny zarządzania oraz zarządzania projektem. Modelowanie rozdzielono na dwa etapy po to, by uchwycić najpierw organiczną całość ZAPI, a następnie określić jej najbardziej istotną cechę. Badania empiryczne podzielono także na dwa etapy. Razem zajęły one 43 miesiące. Objęto nimi uznaniowo dobraną próbę siedmiu projektów infrastrukturalnych2 o łącznej 2 W. Czakon za K. Eisenhardt przyjmuje liczbę 4 - 10 przypadków zajmujących się tym samym problemem [w:] idem., Podstawy metodologii badań w naukach o zarządzaniu, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa, 2011, s. 55 i 59. 10 wartości 1364 mln PLN. Kryteriami doboru były: klasa dużych projektów (>15 mln PLN), profil wysokiej złożoności wg modelu K.B. Hass (2009), zróżnicowanie infrastruktury (społeczna, techniczna) oraz obszar województwa pomorskiego. Dla porównania środowisk projektowych jeden z badanych projektów, zrealizowany w Žylinie, miał charakter międzynarodowy (Szwecja, Czechy, Słowacja). Studium przypadku wybrano ze względu na użyteczność badawczą tej metody. Umożliwiła ona weryfikację modelu ZAPI i zespolenie procesów rozwijania teorii (modelu) i jej weryfikowania. Wadą tej metody okazał się „labirynt analiz” różnych sytuacji projektowych. Weryfikacja hipotez polegała na „oglądaniu” rzeczywistych sytuacji projektowych przez pryzmat modelu ZAPI. Ów „pryzmat” to nic innego, jak pytania badawcze stawiane po to, by sprawdzić dopasowanie do rzeczywistości cech, funkcji modelu oraz przyjętych w nim rozwiązań. Źródłami dowodów były: wywiady, dokumentacja, obserwacje oraz press clipping. Zebrane dowody mogły potwierdzać, bądź nie, że wyspecyfikowane elementy modelu występują w rzeczywistości w przewidzianych dla nich okolicznościach. W obu przypadkach „moc naukowego wnioskowania” jest taka sama (H.G. Adamkiewicz – Drwiłło, 2008). Wywiad indywidualny zastosowano w obu etapach badań praktycznych. Scenariusz wywiadu indywidualnego w badaniu wstępnym zbudowano w oparciu o wnioski z analizy zasad zarządzania, które są dorobkiem nauk o zarządzaniu i standardów realizacji inwestycji. Natomiast scenariusz wywiadu indywidualnego dla badań praktycznych z zastosowaniem modelu ZAPI zbudowano na podstawie pytań badawczych odnoszących się do jego funkcji użytecznych ze względu na przeznaczenie dla praktyki menedżerskiej. Badanie dokumentów systemów zarządzania, w tym procedur zachowań projektowych w określonych sytuacjach, chociaż miało charakter uzupełniający, to dostarczało znaczącej wiedzy. Obserwację ze względu na ustaloną, zewnętrzną pozycję badacza wykorzystano w badaniu sytuacji wykonawstwa takich, jak sterowanie adaptacyjne ruchem pojazdów przez służby drogowe wykonawcy. Technikę press clippingu zastosowano do zbierania informacji ze stron internetowych głównych interesariuszy badanych projektów infrastrukturalnych. 11 Ograniczenia badawcze wynikały głównie z zewnętrznej pozycji badacza względem przedmiotu badań oraz z inherentnej cechy środowisko projektowego, które jest „siecią interpretacji”, „siecią opinii” i źródłem „wiedzy zniekształconej”. Etapy postępowania badawczego wraz z uwagami o zastosowanych metodach badawczych opisano w oddzielnych rozdziałach rozprawy. 2. Rozpoznanie zakresu unormowania zachowań w sytuacjach projektowych przez zasady zarządzania projektem infrastrukturalnym W etapie drugim skupiono się na kwestii „zachowań w sytuacji” i rozpoznaniu zasad, które je normują. W zasadach kryje się historycznie ukształtowana wiedza o wydajnym zachowaniu w różnych sytuacjach. Zasady mają warunkową strukturę działania if then. Zasady zachowań są właściwym poziomem całościowego ujmowania złożonych systemów adaptacyjnych. Chcąc zatem poznać zakres unormowania zachowań w sytuacjach projektu infrastrukturalnego wybrano w literaturze właściwe dla nich zbiory zasad zarządzania. Konsekwencją adaptacji założeń koncepcji dynaxity było włączenie do analizy: 1) klasycznych zasad zarządzania istotnych ze względu na prakseologiczne podstawy umiejętnej metody działania w I strefie zwinności, 2) zasad kompleksowego zarządzania jakością wyznaczających dzisiejszy standard organizowania i funkcjonowania środowiska projektowego w II strefie zwinności, 3) zasad zarządzania ludzkim złożonym systemem adaptacyjnym właściwych dla zachowań w III strefie zwinności. Do powyższego zbioru włączono zasady zarządzania projektem i standardy realizacji inwestycji oraz zasady podejścia FIDIC, które założono ze względu na brak takich instrumentów wydajności w metodykach specjalistycznych. Zasady założone na podstawie wniosków z badania literatury zostały ocenione przez eksperta dziedzinowego, włączone do analizy i w badaniu praktycznym zweryfikowane. Zasady zarządzania poddano analizie pod kątem zakresu zastosowań i zakresu normowania i podzielono na klasy według kategorii: „sytuacje projektowe” oraz „zachowania projektowe”. Zasady zachowań projektowych po ich powiązaniu z klasami sytuacji oznaczono symbolami, które pokazano to na rys. 4 na przykładzie Kw1. sytuacjach wykorzystano później w badaniu przypadku PKM. Rys. 4. Kody zachowań w sytuacjach 12 Kody zachowań w Kw1 Zachowania projektowe ▪ Kontrola sytuacji (K) ▪ Adaptacja zamiaru (A) ▪ Przystosowanie sytuacji (P) „ ▪ Scalanie i stabilizacja (S) Sytuacje projektowe ▪ techno - administracyjne (a) ▪ wykonawstwo (w) ▪ biznesowe (b) 1 zasada normująca zachowania w sytuacji Źródło: opracowanie własne Rezultatem badań prowadzonych w etapie drugim była klasyfikacja zasad zarządzania projektem infrastrukturalnym, którą pokazano w tab. 1. Umożliwiła ona identyfikowanie przedmiotu badań za pomocą reguły: „sytuacją projektową jest każde zachowanie projektowe, które weryfikuje zasadę zarządzania”. 13 Tabela 1 Klasyfikacja zasad zarządzania projektem infrastrukturalnym Zachowania projektowe Sytuacje projektowe administracyjno - techniczne Sprawowanie kontroli wykonawstwo biznesowe ▪ ład (Ka1) ▪ decydowanie na bazie faktów (Kw1) ▪ ciągłe doskonalenie (Kb1) ▪ kompetentna rada, konsulting w razie ▪ zaangażowanie interesariuszy (Kw2) ▪ upodmiotowienie zespołu (Kb2) potrzeby i korzystanie z doświadczeń ▪ współudział klienta (Kw3) ▪ dostosowanie ograniczeń (Kb3) (Ka2), ▪ zarządzanie z wykorzystaniem ▪ orientacja na klienta (Kb4) ▪ dyscyplina (Ka3) ▪ zdefiniowane role i obowiązki (Ka4) ▪ kompetencje (Ka5) ▪ administrowanie kontraktem (Ka6) ▪ wynagrodzenie dzienne projektanta (Ka7) ▪ refundacja kosztów za dodatkowe produkty zarządcze zlecone oferentom (Ka8) tolerancji (Kw4) ▪ podejmowanie małych, sekwencyjnych decyzji (Kw5) ▪ zintegrowane kryteria wyboru ofert (Kw6) ▪ unikanie kryterium najniższej ceny ▪ ciągła zasadność biznesowa (Kb5) ▪ identyfikowanie, wczesne naprawianie problemów (Kb6) ▪ ciągłe zadawanie pytań i introspekcja (Kb7) ▪ wykonalność decyzji inwestycyjnej (Kb8) (Kw7) ▪ kryteria weryfikowania zdolności (Kw8) 14 ▪ wynagrodzenie za faktycznie wykonaną pracę (Ka9) ▪ wiążące znaczenie informacji inwestora (Kw9) ▪ dokumentowanie decyzji (Kw10) Adaptacja zamiaru ▪ standaryzowane warunki (Aa1) ▪ zdrowy rozsądek (Aw1) ▪ dostosowanie (metodyki) do ▪ osiąganie rezultatów przez zmiany warunków (Aa2) ▪ stosowanie rzeczywistych danych projektowych w połączeniu z (Aa3) ▪ zarządzanie cyklem projektu (Aa4) pierwotnymi założeniami (Ab3) ▪ inicjatywa (Pa1) ▪ prawo przekory (Pw1) ▪ podejście procesowe (P1) ▪ koncentracja na produktach (Pa2) ▪ projektowanie na bieżąco przez ▪ efekty przyrostowe – wcześnie i często ▪ dostosowanie warunków kontraktowych (Pa3) wykonawcę (Pw2), ▪ budowanie iteracyjne (Pw3) ▪ dostosowanie standardów do projektu w razie potrzeby (Pa4) Zachowania projektowe biznesowych (Ab1) ▪ podejście systemowe (Ab2) (Aw2) ▪ kultura organizacyjna uczenia się Przystosowanie sytuacji ▪ koncentracja na potrzebach Sytuacje projektowe 15 (Pb1) ▪ minimalizowanie kosztów zmiany (Pb2) administracyjno - techniczne Scalanie i stabilizacja wykonawstwo ▪ przywództwo (Sa1) ▪ prawo harmonii (Sw1) ▪ zaangażowanie i aktywizowanie ludzi ▪ zarządzanie etapowe (Sw2) (Sa2), ▪ współpraca (Sa3) ▪ stała i jasna komunikacja (Sa4) ▪ budowanie przyrostowe na solidnych podstawach (Sw3) ▪ dostarczanie na czas (Sw4) biznesowe ▪ wzajemnie korzystne relacje z dostawcami (Sb1) ▪ rozwijanie oraz kultywowanie partnerstwa (Sb2) ▪ partnerstwo (Sb3) ▪ rozwijanie kompetencji (Sa5) ▪ integracja (Sb4) ▪ rozwijanie struktury (Sa6) ▪ szacunek oraz zrozumienie stron (Sb5) ▪ wspieranie twórczych środowisk ▪ zrównoważony podział ryzyka (Sb6) ▪ rezerwa inwestycyjna (Sb7) projektowych (Sa7), ▪ planowanie bieżące (Sa8) ▪ wszczęcie zmówień po zakończeniu procedur administracyjnych (Sa9) ▪ dostateczny czas na wyjaśnienia oferenta (Sa10) ▪ wysoki standard dokumentacji przetargowej (Sa11) 16 Źródło: opracowanie własne na podstawie analizy zasad zarządzania 17 Wnioski z drugiego etapu postępowania badawczego wykorzystano do sformułowania założeń teoretycznych do budowy modelu ZAPI. 3. Sformułowanie założeń do modelowania i opracowanie koncepcji modelu ZAPI W etapie trzecim skupiono się na obmyśleniu sposobu odwzorowania organicznej całości ZAPI w postaci konstrukcji teoretycznej z funkcją „zmiany adaptacyjnej”, która realizuje się w cyklu zrządzania adaptacyjnego, a więc cyklu zachowań projektowych ujętych w definicji ZAPI. W oparciu o dotychczasowe wnioski z badań sformułowano następujące założenia teoretyczne do budowy modelu ZAPI: 1) istnieje realne środowisko projektowe, 2) sytuacja projektowa jest zjawiskiem związanym ze spostrzeganiem oraz opisywaniem realnego środowiska projektowego, 3) sytuacja projektowa jest częścią całościową cyklu życia projektu, którą można wyodrębnić ze względu na zróżnicowanie dynamicznej złożoności, 4) ZAPI stwierdza indywidualny charakter sytuacji projektowych i znajduje dla nich odpowiednio zwinne zachowania, 5) celem ZAPI jest tworzenie warunków do utrzymania ciągłości procesów głównych, 6) środkiem do utrzymania ciągłości życia projektu infrastrukturalnego są zmiany adaptacyjne, 7) cykl życia projektu jest zintegrowany z cyklem rozwoju produktu i obejmuje etap jego użytkowania (Dyrektywa 2014/24/UE, Art. 2, Ust. 1, p. 20), 8) sprawność zarządzania adaptacyjnego zależy od sytuacji projektowych, zdolności i zamiarów oraz zachowań projektowych, 9) zdolności ludzi w projekcie są na poziomie adaptacji względnie równe, a gdy ich zachowania są adekwatne do sytuacji, to są oni najbardziej wydajni, 10) zachowania projektowe wskazywane przez zasadę zarządzania są odpowiednie do danej klasy sytuacji projektowych, 11) istnieje zbiór zasad zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym, 12) zbiór ten zawiera zasady zachowań właściwych dla różnych klas sytuacji projektowych, 13) zmiana adaptacyjna realizuje się w cyklu obejmującym następujące po sobie zachowania projektowe w zakresie sprawowania kontroli nad sytuacją, adaptacji zamiaru i przystosowania sytuacji do potrzeb projektu oraz scalania i stabilizacji projektu, 18 14) istnieją teorie, które tłumaczą związki pomiędzy sytuacją, a zachowaniami projektowymi za pomocą struktury warunkowego działania, 15) istnieje prakseologiczne uzasadnienie, by łączyć zwinność zachowań projektowych ze sprawnością zarządzania, 16) miarami zwinności są adaptacja, synchronizacja, integracja oraz efektywność integracji, 17) istnieje model referencyjny sytuacji, 18) modelem referencyjnym cyklu adaptacyjnego podejmowania decyzji jest cykl OODA, 19) wszystkie inne warunki są względnie równe (łac. ceteris paribus). Podstawą logiczną koncepcji modelu ZAPI było prawo sylogizmu hipotetycznego, które stwierdza przechodniość implikacji if then, stąd oparte na nim wnioskowania są niezawodne. Posługując się schematem wnioskowania sylogizmu sformułowano wniosek osadzający koncepcję modelu ZAPI w podejściu sytuacyjnym: „jeżeli osoba w projekcie o właściwościach T znajduje się w sytuacji A (p), wtedy zachowuje się zgodnie ze wskazaniem zasady B (q), a jeżeli postępuje zgodnie ze wskazaniem zasady B (q), wtedy może osiągnąć zamierzony skutek C (r), więc jeżeli osoba o zdolnościach i zamiarach T znajduje się w sytuacji A (p), wtedy może osiągnąć zamierzony skutek C (r)”. Zachowania w sytuacji zgodne ze wskazaniami danej zasady zarządzania pełnią w sylogizmie rolę pośredniczącą i nie występują we wniosku. Z sytuacjami projektu infrastrukturalnego powiązano w pracy trzy typy zmian, które pokazano w tab. 2. Tabela 2 Typy zmian w środowisku projektowym Typy zmian Utrzymanie Zmiana adaptacyjna struktury, procesy i produkty zmiana jest zgodna oczekiwaniami zmiana modyfikuje część środowiska Zmiana innowacyjna zmiana tworzy nowe środowisko projektowe 19 Źródło: opracowanie własne Pierwszy typ zmian podtrzymuje „stabilność” danego stanu środowiska projektowego, a trzeci łączy postęp w osiąganiu zamierzonego celu ze zmianą środowiska projektowego. Natomiast interesująca badacza zmiana adaptacyjna oznacza transformację „obecnej sytuacji” w „pożądaną sytuację” opartą na jednym przejściu tożsamościowym. Pokazano to na przykładzie przejścia produktowego W → W na rys. 5. Rys. 5. Zmiana adaptacyjna P = T W = ↓ W S P W 1 0 0 S 0 0 1 P 0 1 0 S Źródło: opracowanie własne Założono w pracy, że różnorodność środowiska projektowego można ograniczyć do trzech jego atrybutów rzeczowych: struktury (S), procesy (P), oraz produkty (W). Na rys. 6 pokazano relacje pomiędzy nimi. Reprezentują one różne poziomy jego dynamicznej złożoności i występują w każdej sytuacji projektowej, lecz w innym uporządkowaniu. W klasie sytuacji administracyjnych i technicznych większe znaczenie mają elementy cechujące się strukturą (S). W klasie sytuacji wykonawstwa dominują elementy z atrybutem procesu (P). W klasie sytuacji biznesowych liczą się przede wszystkim elementy o cechach produktu (W). Liczba sześciu permutacji trzech atrybutów środowiska określa komplet sytuacji projektowych. Tworzą go sytuacje administracyjne i techniczne (SWP, SPW), sytuacje wykonawstwa (PWS, PSW) i sytuacje biznesowe (WPS, WSP). Po to, by każda z sześciu sytuacji zyskała swoje specyficzne znaczenie, przy założeniu wszystkich innych warunków względnie równych, komplet sytuacji projektowych dopasowano do cyklu życia projektu infrastrukturalnego w szerokim rozumieniu cyklu rozwojowego projektu inwestycyjnego (W. Behrens, P. Hawranek, 1993, K. Dziworska, 2000). 20 Pamiętając o prakseologicznym pochodzeniu pojęcia „zwinność” przyjęto supozycje miar sprawności manipulacyjnej w zarządzaniu projektem. Ujęto je w tab. 3. Tabela 3 Supozycje miar zwinności Zależności Miara stopień synchronizacji (1) systemu wg D.S. Alberts, gdzie: suma wartości relacji , J.J. Garstka, V = 1 dla relacji z synergią R.E. Hayes, V = 0 dla relacji neutralnej D.A. Signori (2001) V = - 1 dla relacji zakłócanej - dwuelementowe kombinacje – elementowego zbioru. stopień adaptacji (2) gdzie: – liczba wszystkich sytuacji zidentyfikowanych w przebiegu projektu, - liczba zidentyfikowanych zmian, w których wystąpiła potrzeba korekty wcześniejszych zamiarów (założeń). stopień integracji (3) 21 gdzie: - liczba relacji z synergią, - liczba rozpoznanych w projekcie relacji pomiędzy intersariuszami. stopień trudności w osiąganiu pełnej integracji (4) efektywność integracji (5) gdzie: - suma efektów działań interesariuszy zaangażowanych w danej sytuacji, n - liczba interesariuszy zaangażowanych w danej sytuacji, – nakłady poniesione na rozsądne rozwiązanie danej sytuacji. Źródło: opracowanie własne za wyjątkiem poz. 1 Przedstawione w tab. 3 tymczasowe założenia miar zwinności zastosowano w badaniu przypadku „Instalacji odsiarczania w elektrociepłowni” za wyjątkiem poz. 5. Rezultatem trzeciego etapu postępowania badawczego była koncepcja modelu ZAPI, którą w ujęciu topologicznym pokazano na rys. 6. Rys. 6. Koncepcja modelu ZAPI Sytuacje wykonawstwa Podejścia procesowe 22 Zakres zastosowań zasad: Kw, Aw, Pw, Sw wg tab. 2 Miary zwinności: wg tab. 4 Procesy (P) Zmiana adaptacyjna Cykl zachowań projektowych wg definicji ZAPI PWS PSW SPW WPS WSP SWP Produkty (W) Struktury (S) Sytuacje administracyjno - techniczne Podejście strukturalne Zakres zastosowań zasad Ka, Aa, Pa, Sa wg tab. 2. Miary zwinności: wg tab. 4 Sytuacje biznesowe Podejścia produktowe Zakres zastosowań zasad Kb, Ab, Pb, Sb wg tab. 2 Miary zwinności: wg tab. 4 Legenda: ↔ możliwe orientacje zmiany adaptacyjnej Źródło: opracowanie własne Koncepcja modelu ZAPI w najbardziej zwartej formie umożliwia pokazanie ciągłości przekształceń środowiska projektowego z zachowaniem spoistości w całym cyklu życia projektu. Istotą przekształcenia środowiska projektowego jest zmiana sposobu w jaki jego atrybuty rzeczowe mają się do siebie. Trójkąt zatem może zmieniać rozmiary i kąty, lecz zachowa pewną własność topologiczną, która umożliwia orientację i rozróżnienie sytuacji projektowych. Jego środkowe przecinają się w jednym punkcie zwanym barycentrum. 23 W ujęciu przedstawionym na rys. 6 organiczna całość ZAPI jest w stanie stabilnym, wszystkie sytuacje są jednakowo prawdopodobne, a więc entropia jest największa. Przekształcanie środowiska projektowego pociąga za sobą zmianę położenia barycentrum. Ciągła transformacja środowiska oznacza nieustanne „wędrowanie” jego barycentrum od sytuacji do sytuacji przez cały cykl życia projektu. W tej postaci koncepcja modelu ZAPI wydawała się na tyle spójna i kompletna, że zastosowano ją w badaniu praktycznym. 4. Weryfikacja koncepcji modelu ZAPI W etapie czwartym zweryfikowano koncepcję modelu ZAPI w badaniu dwóch przypadków, które dobrano celowo tak, by różniły się one pod względem złożoności, typu infrastruktury, miejsca realizacji, kultury organizacyjnej oraz etapu cyklu życia. Ze względu na różny dostęp do danych jakościowych w obu przypadkach zastosowano różne podejście do przedmiotu badań. W pierwszym przypadku skupiono się na aspekcie adekwatności sklasyfikowania zasad zarządzania w tab. 2. W tym celu przyjęto, że jeżeli sytuacją projektową jest każde zachowanie projektowe, które weryfikuje zasadę zarządzania, to należy stawiać pytania o zachowania w sytuacjach. W drugim przypadku skoncentrowano się na kwestii zmiany adaptacyjnej. W związku z tym zbierano dane na temat tego, co zachowania w sytuacjach zmieniły w środowisku projektowym po to, by ustalić sposób w jaki jego rozróżnialne atrybuty mają się do siebie. W drugim przypadku zastosowano miary zwinności zaprezentowane w tab. 3. Oba przypadki były oglądane i analizowane przez pryzmat koncepcji modelu ZAPI. Tym sposobem określone w nim sytuacje projektowe i zachowania projektowe mogą być miarą rezultatów analizy sytuacji projektów infrastrukturalnych. W pierwszym badanym projekcie „Pomorskiej Kolei Metropolitalnej” wyodrębniono za pomocą pytań odnoszących się do zachowań projektowych normowanych przez zasady zarządzania 73 sytuacje projektowe. Zebrane dane o zachowaniach projektowych opisywano i analizowano. Jeśli odpowiadały one zakresowi normowania danej zasady, to weryfikowano ją jako poprawnie dopasowaną do danej klasy sytuacji projektowych. W wyniku takiego postępowania stwierdzono, że: 1) do rzeczywistości badanego projektu nie pasowało pięć zachowań normowanych przez standardy realizacji inwestycji, a mianowicie: zintegrowane kryteria wyboru ofert (Kw6), wynagrodzenie dzienne projektanta za sprawowanie nadzoru 24 autorskiego (Ka7), unikanie kryterium najniższej ceny (Kw7), symetria praw i obowiązków (Sa12), a także wszczęcie zamówień po zakończeniu procedur administracyjnych (Sa9), 2) zachowania projektowe potwierdzały modułowość stosowania zasad zarządzania, prawidłowość, którą model ZAPI powinien odwzorowywać, dlatego uogólniono je na wyższym poziomie systemu zarządzania adaptacyjnego, co pokazano w tab. 4, Tabela 4 Postulowane zasady zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym Sytuacje projektowe / podejścia w zarządzaniu adaptacyjnym Zachowania projektowe biznesowe administracyjne – techniczne wykonawstwa produktowe strukturalne procesowe Sprawowanie kontroli sprawowanie kontroli przez upełnomocniony zespół (K, Kb2) kompetencje inżyniera i administrowanie kontraktem (Ka5, Ka6) decydowanie na bazie faktów (Kw1) Adaptacja zamiaru koncentracja na potrzebach biznesowych (Ab1) kultura uczenia się (Aa3) inżynierski zdrowy rozsądek w osiąganiu rezultatów przez zmiany (Aw1, Aw2) Przystosowanie efektywne wykorzystanie zasobów (P1) dostosowanie warunków kontraktowych (Pa3) budowanie iteracyjne (Pw3) integracja, partnerstwo i zrównoważony podział ryzyka (Sb3, Sb4, Sb6) przywództwo (Sa1) budowanie przyrostowe na solidnych podstawach (Sw3) sytuacji Scalanie i stabilizacja Źródło: opracowanie własne na podstawie badań 3) do elementów środowiska projektowego, które posiadają zdolność wywołania zmiany sytuacji projektowej należy zaliczyć: klienta oraz jego decyzje, zachowania lidera i zespołu projektu, zachowania wykonawców i dostawców, zachowania organów administracyjnych, otoczenie regulacyjne, metodę prowadzenia projektu, warunki terenowe oraz pogodowe), zachowania innych interesariuszy, postępowania przetargowe, rezerwy inwestycyjne oraz bufory czasowe, błędy procesu oraz narzędzia informatyczne, 25 4) zmiana sytuacji wcale nie oznacza pogorszenia warunków. Nie rozwinięto tego w pracy doktorskiej, ale na podstawie liczby zweryfikowanych zasad zarządzania i zakresu ich zastosowań można ustalić, jak w badanym fragmencie zachowywał się projekt. Otóż w zarządzaniu badanym projektem dominowało podejście strukturalne oraz zachowania adekwatne do sytuacji administracyjno – technicznych. Pokazano to na rys. 7 na tle koncepcji modelu ZAPI. Rys. 7. Zachowania w sytuacjach projektu „PKM” Procesy (P) 1 0,82 PWS PSW SPW WPS 0,82 WSP SWP 1 1 Produkty (W) Struktury (S) 1,39 Źródło: opracowanie własne Powyższe dane mają charakter orientacyjny, a przytoczono je tutaj po to, by zwrócić uwagę na funkcję wartościującą zasad zarządzania. W drugim projekcie „Instalacji odsiarczania dla elektrociepłowni” zidentyfikowano 22 sytuacje projektowe powiązane ze zmianami struktur, procesów i produktów w środowisku projektowym. Dziesięć z nich uznano za zmiany adaptacyjne. W badaniu tego przypadku zastosowano własną metodę pomiaru zwinności zarządzania projektem infrastrukturalnym. Uzyskane za jej pomocą wyniki pokazano w tab. 5, a także na rys. 8. Tabela 5 Zestawienie wyników badania projektu „Instalacji odsiarczania” 26 Lp. Parametr Wynik 1 Liczba zidentyfikowanych sytuacji 22 2 Liczba sytuacji, których rozwiązaniem była korekta 10 3. Dominująca sytuacja zmian wyłanianie wykonawcy i ofertowanie 4. Dominujący model iteracji PWS ↔ WPS oraz SPW ↔ PSW 5. Styl zarządzania uzgadnianie pomiędzy partnerami 6. Dominujące podejście w zarządzaniu projektem procesowe 7. Różnorodność sytuacji 6 8. Stopień adaptacji 0,45 9. Stopień synchronizacji 0,25 10. Efektywność integracji pogorszenie wyniku finansowego o 15% Źródło: opracowanie własne na podstawie badania Rys. 8. Zachowania w sytuacjach projektu „Instalacji odsiarczania” Procesy (P) 1.32 1 PWS PSW SPW WPS WSP 0,9 SWP 1 0,72 1 Produkty (W) Struktury (S) Źródło: opracowanie własne 27 W zarządzaniu projektem „Instalacji odsiarczania” dominowało podejście procesowe oraz zachowania adekwatne do sytuacji wykonawstwa. Entropia środowiska wynosiła 0,4607. Na rys. 8 zaznaczono kolorem czerwonym „trójkąt wynikowy” i jego barycentrum. Pokazano też za pomocą trójkątów zachowania w sytuacjach biznesowych, administracyjno – technicznych i wykonawstwa wyróżniając żółtym kolorem zmianę położenia środka ciężkości. Zweryfikowana przez wnioski z badań, zredukowana i skonfrontowana z literaturą koncepcja stała się syntetyczną podstawą do konstrukcji modelu odwzorowującego najistotniejszą cechę ZAPI, jaką jest prowadzenie projektu infrastrukturalnego za pomocą zmian adaptacyjnych, z których każda: 1) zachodzi w tym samym cyklu zachowań, 2) przydaje wartości projektowi, 3) może być wyprowadzona w trzech kierunkach (orientacjach), 4) wymaga innego podejścia i stosowania innej miary do jej oceny, 5) korzysta z innego modułu zasad zachowań projektowych ujętych w tab. 4. W świetle wyników badań w obu przypadkach podejście sytuacyjne w zarządzaniu projektem stosowane było równolegle z podejściem metodycznym. 5. Konstrukcja modelu odwzorowującego najistotniejsze cechy ZAPI W etapie piątym rozważano aspekt użytecznych funkcji modelu ZAPI ze względu na jego przeznaczenie dla praktyki menadżerskiej. Najpierw jednak skonkretyzowano model ZAPI odwzorowując na schemacie cykl zachowań projektowych powtarzalny w zmianach adaptacyjnych. Zobrazowano go na rys. 9. Biorąc pod uwagę cechy dobrego modelu zarządzania, technologię BIM oraz wnioski z badania wstępnego skonkretyzowano funkcje modelu i opracowano algorytm adaptacyjny zmiany sytuacji projektowej. Użyteczne funkcje modelu ZAPI to: 1) selekcja elementów środowiska wymagających obserwacji, 2) opis sytuacji projektowej, 3) tłumaczenie dynamicznej złożoności sytuacji, 4) przewidywania zmian sytuacji, 5) wybór podejść do zarządzania projektem 6) transformacja danych w zdolność do adaptacji. 28 W tym celu model ZAPI budowano warstwami uszczegóławiając go w sferze informacyjnej, kognitywnej i fizycznej. W sferze informacyjnej uwzględniono elementy informacji ze środowiska, informacji wychodzących, gromadzenia danych o projekcie, modelowania informacyjnego, wizualizacji informacji i oddziaływania informacyjnego oraz podsystem zarządzania komunikacją. Rys. 9. Model ZAPI w ujęciu schematycznym Sfera informacyjna Sfera kognitywna 1. Sprawowanie kontroli nad sytuacją 2. Adaptacja zamiaru do sytuacji 4. Scalanie projektu, utrzymanie stabilności 3. Przystosowanie sytuacji Sfera fizyczna Źródło: opracowanie własne W sferze fizycznej uwzględniono elementy syntetycznej podstawy budowy modelu ZAPI, które pokazano na rys. 10. W sferze tej przystosowanie struktur, procesów oraz produktów do sytuacji, a także scalanie rezultatów zmian z projektem. Rys. 10. Syntetyczna podstawa budowy modelu ZAPI elementy atrybuty sytuacji i relacje e4 struktura zasobów e5 struktura prac e11 wykonawstwo elementy PWS PSW e10 technologia e17 produkty prac e16 zasoby i warunki e6 struktura produktu e3 struktura organizacyjna e12 odbiory produktu oraz WPS SPW eksploatacja e9 organizowanie i kontrola, nadzory e15 kompetencje, zdolności e18 produkt biznesowy e1 struktura celów e2 struktura projektu WSP SWP 29 e7 planowanie e8 projektowanie e13 wizja produktu, zamiar e14 projekt, dokumentacja możliwości zmian adaptacyjnych wg rys. 7 Źródło: opracowanie własne Elementy przedstawione na rys. 10 są reprezentacjami sytuacji projektowych w taki sposób, że osoba, która zajmuje się daną strukturą (e1 - e6), danym procesem (e7 - e12), czy danym produktem (e13 – e18), może określić, „co to jest za sytuacja, w której się znajduje”. W sferze kognitywnej wyodrębniono element wiedzy i doświadczenia niezbędny do sprawowania kontroli nad sytuacją oraz elementy świadomości sytuacji projektu, spostrzeżenia okazji, szans i zagrożeń, spostrzeżenia zmian jako celów reakcji i myślenia wizualnego w kategoriach zasad zarządzania adaptacyjnego, które uznano za potrzebne do adaptacji zamiaru do sytuacji. Zbudowany w ten sposób model ZAPI ze względu na widoczne w nim relacje oraz zakładany sposób działania uznano za odpowiedni do kompletu układ „mało skomplikowany”, symboliczny, sytuacji projektowych, służący do opisu oraz wyjaśniania zarządzania adaptacyjnego projektem w sposób kompletny za pomocą procesów sfery kognitywnej, informacyjnej i fizycznej oraz zasady zarządzania adaptacyjnego. Jego konstrukcja spełniała wymagania założone w etapie trzecim i była spójna z koncepcją oraz definicją ZAPI. W modelu określono wszystkie kroki potrzebne do zmiany adaptacyjnej. Do zbadania pozostawała jedynie kwestia, czy poprawnie odzwierciedla on rzeczywistość ze względu na zadanie, któremu ma służyć w praktyce menedżerskiej. 6. Zastosowanie modelu ZAPI w badaniach projektów infrastrukturalnych W etapie szóstym przeprowadzono badania praktyczne, w których wykorzystano model ZAPI jako narzędzie badawcze. W badaniu zastosowano metodę zwielokrotnionego studium przypadku. Celem była weryfikacja elementów i funkcji modelu. Do badań dobrano uznaniowo pięć projektów infrastrukturalnych, a więc: „Centrum sportowo – rekreacyjne”, „Inkubator przedsiębiorczości”, „Dworzec kolejowy”, „Osiedle komunalne” oraz „Sieć kanalizacji”. W trakcie badania stawiano pytania między innymi o ocenę, jak model ZAPI spełnia swoje funkcje ze względu na przeznaczenie dla praktyki i o to, co z punktu widzenia 30 usprawnienia działań wnosi on do zarządzania projektem, a także o to, co jest warunkiem koniecznym, by był on korzyścią (zmianą na lepsze). Rezultatem badawczym były uogólnione wnioski z badań zebrane w tab. 7 oraz zweryfikowany model ZAPI pokazany na rys. 11, który może spełniać funkcje użyteczne ze względu na przeznaczenie dla praktyki. Szeroki zakres badań praktycznych, osobiste zaangażowanie w proces badawczy, pewne doświadczenie w roli auditora systemów zarządzania umożliwiły zebranie wielu wniosków, które miały różną wagę, ale wszystkie potraktowano jako założenia do dalszych badań nad zarządzaniem adaptacyjnym projektem. Rys. 12. Model ZAPI w wersji wynikowej Świadomość sytuacji projektu Wiedza, doświadczenie Zasady zarządzania adaptacyjnego 1. Sprawowanie kontroli nad sytuacją Wizualizacja informacji 2. Adaptacja zamiaru do sytuacji Dystrybucja danych i informacji Modelowanie informacyjne Oddziaływanie informacyjne 4. Scalanie projektu, utrzymanie Dane i informacje o środowisku 3. Przystosowanie sytuacji e1 struktura celów e7 procesy planowania e13 wizja produktu e2 struktura projektu e8 procesy projektowania e14 projekt e3 struktura organizacyjna e9 organizowanie, kontrola i nadzór e15 kompetencje e4 struktura zasobów e10 technologia e16 zasoby i warunki e5 struktura prac e11 wykonawstwo e17 produkty prac e6 struktura produktu e12 odbiory produktu, eksploatacja e18 produkt biznesowy 31 Źródło: opracowanie własne na podstawie badań Niektóre z nich wymagają jeszcze komentarza. Wniosek U3 zakłada wskaźnik liczby umów, który informuje o zdolnościach w projekcie dla obserwatora niewidocznych. Z kwestią zdolności powiązany jest także wniosek U12, z pozoru oczywisty, lecz gdyby zapytać jaką wiedzę mają ludzie w projekcie na poziomie adaptacji: głęboką, czy szeroką, eksperta, czy omnibusa, to jego trywialność znika. Wnioski U9, U10 i U11 dotyczące zachowań projektowych w różnych klasach sytuacji, które mogą poprawić wydajność zarządzania dowodzą, że zmiany adaptacyjne mogą poprawić wydajność zarządzania projektem, gdy zachowania w sytuacjach będą normowane przez zasady zarządzania adaptacyjnego. Zgodnie z procedurą studium przypadku zweryfikowany model ZAPI poddano konfrontacji z teorią odnosząc go modeli referencyjnych: IPECC, PDCA oraz OODA. Dzięki temu określono jego cechę, którą zinterpretowano następująco: „rozległa funkcja kontroli w połączeniu z funkcją adaptacji”. W ten sposób model ZAPI znalazł oparcie w wymiarze „adaptacji i ewolucji” złożonych systemów adaptacyjnych (J.H. Holland, 2006) oraz w teorii empirycznego procesu kontroli (K. Schwaber, 2005). Na podstawie przeprowadzonych badań praktycznych z zastosowaniem modelu ZAPI można przypuszczać, że jest on zdolny do spełniania swoich funkcji w sposób zadawalający i może być użyteczny dla praktyki menedżerskiej. Z punktu widzenia usprawnienia działań model ZAPI może być zmianą na lepsze, gdyż: 1) podejście metodyczne nie jest wystarczająco elastyczne, by zapewnić ekonomiczne wykorzystanie zasobów w związku z zamierzonym celem biznesowym, 2) podejście sytuacyjne radzi sobie z paradoksem zmiany i utrzymaniem ciągłości znajdując odpowiednio zwinne zachowania projektowe, by daną sytuację sensownie rozwiązać i scalić z projektem. 7. Podsumowanie. Weryfikacja hipotez badawczych i wnioski. Uogólnione wnioski z badań praktycznych zderzone w tab. 6 z wyjściowymi hipotezami badawczymi uczyniły je bardziej prawdopodobnymi, co zbliżyło badacza do znalezienia właściwych odpowiedzi na postawione pytania badawcze P1, P2, P3. 32 Tabela 6 Weryfikacja hipotez badawczych Uogólnienia wniosków z badań Wniosek Hipoteza 3: odwzorowanie (model) ZAPI spełnia funkcje użyteczne ze względu na praktykę menedżerską Hipoteza 2: zarządzanie adaptacyjne realizuje się przez zmiany adaptacyjne środowiska projektowego Hipoteza 1: pomimo różnorodności projektów infrastrukturalnych możliwe jest wskazanie zawsze do siebie podobnych zachowań projektowych adekwatnych do dynamicznej złożoności sytuacji projektowych U1 niezbędnym warunkiem utrzymania kontroli nad środowiskiem projektowym jest obserwacja jego kluczowych elementów i w oparciu o nie definiowanie sytuacji U2 interesariusze definiują sytuacje odnosząc je do zachowań projektowych oraz wskazując struktury, procesy i produkty, które uważają za istotne w danej chwili U3 wskaźnikiem złożoności zarządzania projektem infrastrukturalnym jest liczba zawartych umów w całym cyklu rozwojowym inwestycji U4 technologia modelowania informacyjnego determinuje sprawność zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym U5 stosowanie zasad zarządzania adaptacyjnego skutkuje zwiększeniem wydajności oraz zmniejszeniem niepewności sytuacji projektowych U6 połączenie rozwiązywania sytuacji projektowej ze zmianą adaptacyjną środowiska projektowego jest niezbędnym warunkiem zarządzania adaptacyjnego U7 dobieranie sprawdzonych elementów różnych metodyk do rozwiązania konkretnych sytuacji projektowych usprawnia zarządzanie projektem U8 wskaźnikami sytuacji projektowych są elementy sfery fizycznej modelu ZAPI U9 – U11 zmiany adaptacyjne mogą poprawić wydajność zarządzania projektem, gdy zachowania w sytuacjach będą normowane przez zasady zarządzania adaptacyjnego U12 rozległa i zróżnicowana wiedza głównych interesariuszy zwiększa zdolności do warunkowych zachowań projektowych w różnorodnych sytuacjach 33 U13 zarządzanie informacją z zastosowaniem technologii modelowania informacyjnego wpływa na efektywność funkcjonowania sfery fizycznej projektu U14 zwinność zachowań projektowych jest mierzalnym skutkiem adaptacji, synchronizacji oraz integracji ludzi w projekcie Źródło: opracowanie własne na podstawie badań 34 Syntetyczne wnioski z postępowania badawczego zebrano w tab. 7. Zaproponowano je jako rekomendacje do zastosowań modelu ZAPI w praktyce menedżerskiej. Tabela 7 Wnioski z postępowania badawczego Lp. Wnioski 1. podejście sytuacyjne jest komplementarne do podejścia metodycznego i do podejścia heurystycznego w zarządzaniu projektem 2. sytuacje stanowią części całościowe cyklu życia projektu infrastrukturalnego 3. warunek konieczny podejścia sytuacyjnego: zarządzanie adaptacyjne wymaga, by metody, zasady postępowania były znane i w zależności od trudności sytuacji stosowane 4. cykl życia projektu infrastrukturalnego jest zgodny z cyklem rozwoju inwestycji i obejmuje etap eksploatacji 5. umowy wiążąc struktury, procesy i produkty wprowadzają ład do projektu; miarą złożoności projektu infrastrukturalnego jest liczba zawartych umów 6. oceną prakseologiczną zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym jest wydajność 7. modelowanie informacyjne usprawnia zarządzanie i poprawia wydajność pracy 8. miarami sprawności manipulacyjnej (zwinności) mogą synchronizacja, stopień adaptacji, efektywność integracji 9. zarządzanie adaptacyjne wymaga zdolności do zwinnego dopasowania podejścia (zmiany orientacji) i postępowania zgodnie z zasadami adekwatnymi do sytuacji 10. w sytuacjach trudno poznawalnych (znane niewiadome) zasady zarządzania wskazują „co dalej w projekcie” 11. podstawą przewidywalnej świadomości sytuacji projektu jest sprawowanie kontroli nad projektem 12. zarządzanie informacją i modelowanie informacyjne stwarza warunki do zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym 13. model zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym standaryzuje zachowania potrzebne do adaptacji projektu do warunków środowiska 14. podstawową metodą sprawowania kontroli nad projektem jest obserwacja elementów jego środowiska, a głównie: decyzji klienta strategicznego, zespołu projektu, wykonawcy, dostawcy, organów administracji i innych interesariuszy, a także procedur otoczenia regulacyjnego (np. procedur zamówienia), warunków umów, metody prowadzenia projektu, zasobów i rezerwy inwestycyjnej, stwierdzonych błędów w zasadniczych procesach, warunków bezpieczeństwa, warunków terenowych i pogodowych być stopień integracji, 15. podstawą adaptacji do warunków jest wybór podejścia, wariantowanie zamiarów i uzyskanie dla nich akceptacji głównych interesariuszy 16. podstawą przystosowywania warunków środowiska do potrzeb projektu jest zaakceptowany przez głównych interesariuszy zamiar i adekwatne do sytuacji oddziaływanie informacyjne 17. warunki kontraktowe FIDIC w formule „zaprojektuj i buduj” najwcześniej organizują współpracującą strukturę Źródło: opracowanie własne Prace nad dobrymi modelami zabierają badaczom wiele lat. Potwierdzają to chociażby historie cykli referencyjnych PDCA, IPECC i OODA. Dlatego autor wiąże nadzieję na doskonalenie i rozwój modelu ZAPI z dalszymi badaniami nad zwinnością zarządzania (U14), nad efektywnością technologii BIM (U4, U13), kompetencjami wymaganymi w podejściu sytuacyjnym (U7, U8) i oceną prakseologiczną dobrych praktyk. Definicje Infrastruktura Podsystem fizyczny i organizacyjny niezbędny do należytego funkcjonowania systemu społecznego i gospodarczego, który składa się z obiektów, urządzeń oraz instytucji usługowych. Infrastruktura społeczna: edukacyjna, kulturalna, bezpieczeństwa, ochrony prawa, wojskowa. opieki zdrowotnej, Infrastruktura ekonomiczna: drogowa, kolejowa, lotnicza, wodna, elektrownie i sieci energetyczne, irygacyjne, melioracyjne, komunikacyjne, dostaw wody i ciepła. Projekt Celowo zorganizowane i kontrolowane środowisko procesu inwestycyjnego realizowanego w infrastrukturze społecznej lub technicznej. infrastrukturalny W ujęciu ekonomii: inwestycja rzeczowa, kapitałochłonna, ryzykowna finansowo, trwale zmieniająca środowisko, wymagająca politycznej aprobaty, budząca publiczne zainteresowanie, której faktyczną wartość ocenią przyszłe pokolenia. Z perspektywy zarządzania: przedsięwzięcie najbardziej złożone (trudne) pod względem organizacyjnym, technologicznym oraz decyzyjnym. Z punktu widzenia inżynierii: kompleks rozproszonych, zróżnicowanych, współzależnych operacji cechujących się losowym charakterem czasu realizacji, wymagających wiedzy inżynierskiej oraz instytucjonalnego nadzoru, których produkt końcowy ma dużą masę i jest trwale połączony z podłożem gruntowym. Podejście sytuacyjne Współczesna faza rozwojowa obszaru zarządzania projektem, w której na pierwszy plan wysuwa się kwestie zdolności ludzi do zwinnych zachowań oraz poszukuje odpowiedzi na pytania, które metody, jakie zachowania będą adekwatne do konkretnych sytuacji projektowych. Sytuacja projektowa Zjawisko, które jest częścią wspólną rzeczywistości, informacji oraz poznania (D.S. Alberts i poz., 2001); zrozumienie środowiska projektowego spostrzeganego w danej chwili. Zwinność W ujęciu prakseologicznym: zręczność, sprawność manipulacyjna, zdolność do poruszania się dokładnie z powziętym zamiarem (T. Kotarbiński, 1982). W zarządzaniu: kategoria podziału zachowań organizacyjnych stosownie do dynamicznej złożoności środowiska (T. Tiltmann i poz., 2006). W zarządzaniu projektem: nie jest zdefiniowana, ale jest interpretowana przez wartości, przez środki lub wzorce osobowe. Wartości zwinności to: „ludzie i interakcje”, „działający produkt”, „współpraca z klientem” oraz „reagowanie na zmiany” (Agile Manifesto, 2001). Środki to: „ramy”, „zachowania”, „koncepcje”, „techniki” (PRINCE2 Agile, 2015). Wzorzec osobowy to: W. Churchill w 1941 r. (M. Kozak – Holland, 2008). Zdolność adaptacji W zarządzaniu: zdolność ludzi radzenia sobie z różnorodnością środowiska oraz ze skutkami zachodzących w nim zmian (zdolność do przetrwania). Przejawy adaptacji: osłabienie reakcji na zmiany sytuacji i najwyższa wydajność ludzi (P.A. Bell i poz., 2004 ); wnioskowanie o obrazie całej sytuacji na podstawie skąpych informacji (P. Drucker, 2010); budowanie więzi (T. Węsierski, 2013). Zarządzanie adaptacyjne Dobór odpowiedniej zwinności do wprowadzenia zmiany adaptacyjnej (modyfikacji) w środowisku projektowym w celu zachowania ciągłości procesu podstawowego. Spis treści w rozprawie doktorskiej Wstęp……………………………………………………………………………………… 3 1. Teoretyczno - metodologiczne podstawy badań własnych ………………………….. 9 1.1. Przedmiot badań…………………………............................................................ 9 1.2. Konceptualizacja przedmiotu badań……………………………………………. 17 1.3. Geneza problemu badawczego i analiza obszaru badawczego..……………….. 37 1.3.1. Koncepcje złożoności środowiska projektowego…………………………. 39 1.3.2. Koncepcje zarządzania adaptacyjnego projektem…………….................... 48 1.3.3. Modele cyklu zarządzania projektem ………………….………………… 56 1.3.4. Systemy oceny projektów ………………………………………………… 66 1.3.5. Synteza wstępna, wnioski i hipotezy……………………………………… 69 1.4. Metodyka badań własnych…………..………………………………………….. 72 2. Zasady normujące zachowania projektowe projekcie infrastrukturalnym…………,.. 80 2.1. Zasady zarządzania……………………………………………………………… 82 2.2. Zasady zarządzania projektem infrastrukturalnym…….………………………... 90 2.2.1. Zasady metodyk zarządzania projektem zorientowanych produktowo…… 91 2.2.2. Zasady zarządzania adaptacyjnego projektem…………………………….. 97 2.2.3. Standardy realizacji inwestycji infrastrukturalnych……………………….. 102 2.3. Zasady zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym……………… 106 2.4. Wnioski z badania literatury…………………………………………………….. 116 3. Założenia i koncepcja modelu zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym……………………………………………………………………. 122 3.1. Założenia teoretyczne modelu ZAPI……………………………………………. 122 3.2. Odwzorowanie sytuacji projektowej..…………………….……………………. 125 3.3. Odwzorowanie zmian sytuacji projektowych…………………………………… 130 3.4. Miary zwinności zarządzania projektem infrastrukturalnym…………………… 135 3.5. Koncepcja modelu ZAPI………………………………………………………… 138 4. Weryfikacja koncepcji modelu zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym …………………………………….…………………………….. 143 4.1. Cel, metoda, zakres, miejsce i czas badań ………..………………………….. 143 4.2. Wykorzystanie koncepcji modelu ZAPI w badaniu projektów………………….. 145 4.2.1. Projekt „Pomorskiej Kolei Metropolitalnej”..……………………………. 145 4.2.2. Projekt „Instalacji odsiarczania dla elektrociepłowni”………………….. 155 4.3. Wnioski z weryfikacji koncepcji modelu ZAPI………………………………… 171 5. Ujęcie całościowe modelu zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym 177 5.1. Model schematyczny ZAPI…………………………………………………….. 179 5.2. Sfery modelu ZAPI…………………………………………………………….. 182 5.3. Funkcje modelu ZAPI……………………………………………………..…… 189 6. Badania praktyczne z zastosowaniem modelu zarządzania adaptacyjnego projektem infrastrukturalnym…………………..……………………………………………….. 196 6.1. Cel, metoda, zakres, miejsce i czas badań……………………………………. 196 6.2. Zastosowanie modelu ZAPI w badaniach projektów infrastrukturalnych……… 199 6.2.1. Projekt „Inkubatora przedsiębiorczości”………………………………….. 200 6.2.2. Projekt „Kanalizacji sanitarnej”…………………………………………... 205 6.2.3 Projekt „Osiedla komunalnego”…………………………………………... 208 6.2.4. Projekt „Kompleksu dworcowego”……………………………………….. 215 6.2.5. Projekt „Centrum Sportowo - Konferencyjnego”………………………… 218 6.3. Uogólnione wnioski z badań praktycznych.……………..………………………. 221 Podsumowanie …………………………………………………………………………… 236 Bibliografia……………………………………………………………………………….. 244 Spis tabel………………………………………………………………………………….. 259 Spis rysunków……………………………………………………………………………. 262 Załączniki…………………………………………………………………………………. 264
