MICHALSKI MAREK, KRZYSZTOF SZPILA. Nowe dane o

Biuletyn Sekcji Dipterologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego
DIPTERON
Bulletin of the Dipterological Section of the Polish Entomological Society
ISSN 1895–4464
Tom 32: 60-66
Akceptacja: 01.08.2016
Wrocław 31 XII 2016
Nowe dane o występowaniu Chrysomya albiceps (WIEDEMANN, 1819)
(Diptera: Calliphoridae) w Polsce
New data about distribution of Chrysomya albiceps
(WIEDEMANN, 1819) (Diptera: Calliphoridae) in Poland
MAREK MICHALSKI * & KRZYSZTOF SZPILA **
* Katedra Zoologii Doświadczalnej i Biologii Ewolucyjnej Uniwersytetu Łódzkiego
ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź, e-mail: [email protected]
** Katedra Ekologii i Biogeografii, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska UMK, Lwowska 1,
87-100 Toruń, e-mail: [email protected]
ABSTRACT. The blowfly Chrysomya albiceps (WIEDEMANN, 1819), an ephemeral element
of Central European entomofauna, is known from Poland since 2008. During following years
species was recorded in further localities in various parts of the country. The most spectacular
observation was done in Łódź in late summer of 2013 and 2014, where large number of adult
specimens and characteristic „hairy maggots“ were noticed. The flies were attracted by small
pieces of rotting flesh and fox carcass. Possibility of establishing permanent population of
Ch. albiceps in Poland is discussed in light of local thermal conditions and expected climatic
changes.
KEY WORDS: Calliphoridae, faunistics, Chrysomya albiceps, Poland, new records
WSTĘP
Chrysomya albiceps (WIEDEMANN, 1819) jest gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym w
południowo-zachodniej Palaearktyce, całym Regionie Afrotropikalnym, północno-zachodniej
części Regionu Orientalnego oraz od lat siedemdziesiątych XX wieku także w niemal całej
Ameryce Południowej (BAUMGARTEN & GREENBERG 1984, GRELLA et AL. 2015). W ciągu
ostatnich kilkudziesięciu lat muchówka ta była obserwowana także w północnej części
Europy Zachodniej i w wielu krajach Europy Środkowej. POVOLNÝ (2001, 2002) podaje
informacje o sporadycznych obserwacjach Ch. albiceps na Słowacji, Morawach i Węgrzech
w późnych latach 50-tych oraz Austrii, Czechach, Słowacji, Szwajcarii i południowych
Niemczech począwszy od lat 90-tych. Późniejsze prace GRASSBERGERA et AL. (2003) oraz
GRASSBERGERA i FRANK (2004) wskazują Ch. albiceps jako częsty element w zespołach
60
owadów związanych z dekompozycją zwłok kręgowców na obszarze Wiednia. Nieco później
opublikowano informacje o obecności gatunku na zachodniej i środkowej Ukrainie (VERVES
2004), w Polsce (SZPILA et AL. 2008) oraz dalsze obserwacje z terenu Czech (FISCHER 2007).
Chrysomya albiceps to gatunek silnie synantropijny na całym obszarze występowania.
Postacie dorosłe spotyka się na różnego rodzaju padlinie kręgowców oraz w miejscach
gromadzenia odpadków z zawartością szczątków zwierząt hodowlanych, np. w pobliżu
bazarów czy rzeźni (DRABER-MOŃKO 2004). Dorosłe muchówki spotykane są także licznie na
kwiatach różnych roślin, m.in. bluszczu Hedera helix L., oraz na ludzkich i psich odchodach
(obserwacje własne autorów).
Larwy Ch. albiceps rozwijają się w padlinie, ale również w odpadkach komunalnych
i w ludzkich odchodach, a sporadycznie wywołują wtórne muszyce u owiec i innych ssaków
(DRABER-MOŃKO 2004). W odróżnieniu od pozostałych europejskich gatunków
Calliphoridae, w drugim i trzecim stadium rozwojowym są one aktywnymi drapieżnikami,
atakującymi larwy innych plujek. Ich żerowanie może znacznie ograniczyć liczebność
współwystępujących na padlinie gatunków – nawet do 99% w przypadku Lucilia sericata
(MEIGEN, 1826) (GRASSBERGER et AL. 2003). Larwy Ch. albiceps są często notowane
na ludzkich zwłokach i wykorzystywane do szacowania daty zgonu metodą rozwojową (np.
POVOLNÝ 2002, GRASSBERGER et AL. 2003; BUGELLI et AL. 2015).
Chrysomya albiceps z terenu Polski po raz pierwszy wykazali SZPILA et AL. (2008),
na podstawie larw, pupariów oraz postaci dorosłych zebranych podczas długoterminowych
badań nad sukcesją bezkręgowców na zwłokach świni domowej, prowadzonych od 2005 roku
na poligonie w Biedrusku pod Poznaniem. Dalsze informacje o występowaniu tego gatunku
w kraju podają KACZOROWSKA i DRABER-MOŃKO (2009; bez dokładnej lokalizacji) oraz
SKOWRONEK i SZPILA (2015; Bytom, w mieszkaniu). Oba ostatnie stwierdzenia dotyczą
obecności larw na ludzkich zwłokach.
W latach 2011-2015 pierwszy autor prowadził badania nad fauną miejskich Calliphoridae
na terenie Łodzi. W trakcie ich realizacji stwierdzono jak dotąd najliczniejszą obecność
Ch. albiceps w Polsce. Obecność tego gatunku stwierdzono także w okolicach Torunia –
jest to obecnie najbardziej na północ wysunięte stanowisko Ch. albiceps w Europie
Środkowej.
MATERIAŁ I METODY
Większość okazów Chrysomya albiceps pozyskano na stałych stanowiskach, łącznie
na 10 spośród 15, na jakich prowadzono regularne badania w Łodzi w ramach projektu NCN
N N304 286640. Lista stanowisk jest następująca:
1. Las Harcerski – 51o49’43.19’’N, 19o24’18.20’’E. Przecinka w lesie mieszanym, porośnięta
wrzosem, niskimi krzewami czeremchy amerykańskiej i brzozami. (Ryc. 1a)
2. Łódź Pabianka – 51o48’45.04’’N, 19o24’07.82’’E. Ogródki działkowe ROD
„Przylaszczka”. Nieduży trawnik otoczony krzewami ozdobnymi. W niedalekim
sąsiedztwie (ok. 25m.) budynek z toaletami dla użytkowników działek. (Ryc. 1b)
3. Ogród Botaniczny 1 – 51o45’25.10’’N, 19o24’21.58’’E. Rozległy trawnik nad stawem
w centralnej części Ogrodu.
61
4. Ogród Botaniczny 2 – 51o45’16.96’’N, 19o24’30.74’’E. Zaplecze Ogrodu, teren trawiasty,
na którym gromadzony jest kompost wytwarzany na przyległych pryzmach.
5. Ogród Botaniczny 3 – 51o45’24.01’’N, 19o23’54.26’’E. Niewielki zagajnik bukowograbowy, pozbawiony podszytu, drzewa w wieku około 40 lat.
6. Palmiarnia – 51o45’34.30’’N, 19o28’48.84’’E. Ogród dydaktyczny Palmiarni Łódzkiej,
położony w najstarszym w Łodzi Parku – Źródliska I. (Ryc. 1c)
7. Park im. J. Poniatowskiego – 51o45’16.95’’N, 19o24’35.71’’E. Teren Miejskich Kortów
Tenisowych. Zaplecze kortów, na którym magazynowany jest nieużywany lub zużyty
sprzęt.
8. Poligon Brus 1 – 51o46’30.40’’N, 19o23’21.06’’E. Użytek ekologiczny „Mejerowskie
Błota” – jeden z niewielu w Łodzi obszarów podmokłych, pokryty mozaiką roślinności
błotnej i bagiennej. (Ryc. 1d)
9. Poligon Brus 2 – 51o45’48.79’’N, 19o23’10.25’’E. Użytek ekologiczny „Mejerowskie
Pole” – murawy napiaskowe z dużym udziałem szczotlichy siwej, zarastające brzozą,
sosną i czeremchą amerykańską.
10. ul. S. Banacha – 51o46’37.63’’N, 19o29’00.82’’E. Ogród dydaktyczny Wydziału Biologii
i Ochrony Środowiska UŁ.
RYC. 1. Wybrane stanowiska badawcze na terenie Łodzi (FOT. M. MICHALSKI)
FIG. 1. Selected research areas in Łódź (PHOTO M. MICHALSKI)
Wszystkie okazy dojrzałe Chrysomya albiceps złowione na stałych stanowiskach
pozyskano na przynęcie z rozkładającego się mięsa, ważącej około 200g. Przynętę wykładano
na powierzchni gleby, a przywabione muchówki łowiono siatką entomologiczną. Pojedynczy
62
połów trwał godzinę. Złowione owady były zatruwane octanem etylu, a po powrocie z terenu
sortowane i preparowane na sucho. Po zaetykietowaniu okazy zostały włączone do zbiorów
entomologicznych Muzeum Przyrodniczego Uniwersytetu Łódzkiego. Oznaczenia okazów
dokonano na podstawie klucza zawartego w monografii DRABER-MOŃKO (2004).
W okolicach Torunia badania prowadzono na obszarze poligonu artyleryjskiego
(Góra Żymierskiego, 52o57’28’’N, 18o34’12’’E).
RYC. 2. Chrysomya albiceps, ♂, Łódź, Las Harcerski, 09.09.2014. Leg. et det. M. MICHALSKI,
(FOT. PAWEŁ HIKISZ)
FIG. 2. Chrysomya albiceps, ♂, Łódź, Harcerski forest, 09.09.2014.. Leg. et det. M. MICHALSKI,
(PHOTO PAWEŁ HIKISZ)
WYNIKI
Wykaz odłowionych okazów:
Łódź, Las Harcerski: 05.09.2013, 8♀♀; 09.09.2014, 1♀(Ryc. 2), 2♂♂.
Łódź, Pabianka: 05.09.2013, 10♀♀, 1♂.
Łódź, Ogród Botaniczny 1: 31.07.2013, 1♀.
Łódź, Ogród Botaniczny 2: 31.07.2013, 3♀♀; 04.09.2013, 6♀, 1♂.
Łódź, Ogród Botaniczny 3: 04.09.2013, 6♀♀.
Łódź, Palmiarnia: 25.08.2014: 1♀.
Łódź, Park im. J. Poniatowskiego: 30.08.2013, 9♀♀, 4♂♂; 08.09.2014, 1♀.
Łódź, Poligon Brus 1: 28.08.2013, 3♀♀.
Łódź, Poligon Brus 2: 28.08.2013, 4♀♀, 3♂♂.
Łódź, Ul. Banacha: 27.08.2013, 1♀ (wszystkie okazy z Łodzi leg. M. Michalski).
Toruń, poligon artyleryjski: 16.08.2013, 1♀ (leg. A. Grzywacz). (Ryc. 3)
Łącznie złowiono 65 okazów – 55 samic i 11 samców.
63
W dniu 05.09.2014 r. zauważono liczne osobniki dojrzałe Chrysomya albiceps w pobliżu
świeżej (jednodniowej) padliny lisa, znalezionej na torach kolejowych w północnej części
Łodzi (51o49’36.83’’N, 19o25’01.48’’E). Po trzech dniach zaczęły rozwijać się bardzo liczne
larwy, które w ciągu kolejnych czterech dni całkowicie zdominowały padlinę. Niestety,
w dziewiątym dniu obserwacji (13.09) padlina została usunięta. 30 pobranych z niej larw
wykorzystano w próbie hodowli (nieudanej – larwy nie podjęły żerowania na mięsie
„wzbogaconym“ o larwy Calliphoridae innych gatunków).
Pomimo kontynuacji odłowów, w sezonie 2015 nie odłowiono żadnych dalszych
okazów Chrysomya albiceps.
RYC. 3. Chrysomya albiceps, ♀, Toruń, poligon artyleryjski, 16.08.2013. Leg. et det.
A. GRZYWACZ
FIG. 3. Chrysomya albiceps, ♀, Toruń, artillery training ground, 16.08.2013. Leg. et det.
A. GRZYWACZ
DYSKUSJA
Dotychczasowe informacje o występowaniu Ch. albiceps w Polsce wskazują
na efemeryczny status tego gatunku w krajowej faunie Calliphoridae. Osobniki stwierdzane
w Polsce, wyraźnie notowane jedynie w drugiej połowie lata (SZPILA et AL. 2008;
SKOWRONEK & SZPILA 2015; dane z niniejszej pracy), są prawdopodobnie kolejnym
pokoleniem populacji muchówek migrujących z terenów południowych np. Czech czy
Słowacji. Proces migracji może być bardzo dynamiczny ze względu na potwierdzoną
doświadczalnie zdolność szybkiej dyspersji osobników Ch. albiceps (BAUMGARTEN &
64
GREENBERG 1984; BRAACK & RETIEF 1986). Podobne zjawisko okresowej letniej kolonizacji
znacznych obszarów obserwuje się u gatunku Cochliomyia macellaria (FABRICIUS, 1775)
w Ameryce Północnej (BYRD & CASTNER 2009). Wymagania temperaturowe dotyczące
rozwoju stadiów preimaginalnych Ch. albiceps były opisywane przez różnych autorów
i różnią się w szczegółach podawanych wartości zera rozwojowego (MARCHENKO 1985,
GRASSBERGER et AL. 2003, RICHARDS et AL. 2008).
Wszystkie wymienione prace wskazują jednak zgodnie na termofilność larw, które
najlepiej rozwijają się w temperaturach około 25-35oC. Według danych dla populacji
środkowoeuropejskich badanych przez GRASSBERGERA et AL. (2003) temperatura poniżej
15oC blokuje rozwój larw lub przynajmniej bardzo go spowalnia – przy 13oC rozwój od jaja
do imago trwał aż 66 dni. W warunkach naszego kraju rozwój osobników Ch. albiceps,
podczas badań na poligonie w Biedrusku, przebiegał w temperaturach niższych od
optymalnej. W ciągu miesiąca poprzedzającego odłowienie dorosłego osobnika tego gatunku,
tuż po opuszczeniu bobówki (23.08.2007), średnia temperatura dobowa wynosiła 19oC. Dla
tego samego okresu średnia temperatur maksymalnych wyniosła już 23,8oC (maks. 29,1oC; 28
dni z wartością temp. maksymalnej przekraczającą 20oC). Larwy obserwowane na padlinie
lisa w Łodzi rozwijały się w średniej temperaturze około 16oC, z maksymalnymi wartościami
dochodzącymi do 26oC (dane dla na stacji meteorologicznej Łódź-Lublinek).
Chrysomya albiceps może więc z powodzeniem realizować cykl rozwojowy w naszym
kraju, zarówno w środowiskach synantropijnych, jak i leśnych. W suchych, synantropijnych
środowiskach Ch. albiceps może być nawet gatunkiem dominującym, stanowiąc do 80%
wszystkich złowionych okazów. Jednak suboptymalne warunki temperaturowe panujące
zazwyczaj w Polsce powodują wydłużenie czasu rozwoju, a szybki spadek średnich
temperatur dobowych wraz z końcem lata ogranicza namnażanie gatunku do jednej generacji
rocznie. Osobniki te nie są prawdopodobnie zdolne do przetrwania do następnego lata
ze względu na niskie temperatury panujące w Polsce zimą. Letalne są prawdopodobnie nawet
temperatury panujące podczas tzw. nietypowych ciepłych zim. Warunki takie panowały
podczas zimy 2014/2015, kiedy średnia temperatura miesięcy zimowych dla Łodzi wynosiła
od 0 do +1oC, z minimum -13oC, a mimo to, w kolejnym sezonie wegetacyjnym,
nie stwierdzono obecności Ch. albiceps na żadnym z badanych wcześniej stanowisk.
Mechanizmy diapauzy Ch. albiceps wciąż są słabo poznane, więc trudno obecnie
przewidywać, czy potencjalne ocieplenie klimatu może doprowadzić do trwałej kolonizacji
obszaru Polski przez tą muchówkę.
PODZIĘKOWANIA
Autorzy dziękują dr. ANDRZEJOWI GRZYWACZOWI za udostępnienie okazu
Chrysomya albiceps odłowionego w okolicach Torunia. Badania nad fauną Calliphoridae
Łodzi prowadzono w ramach grantu Narodowego Centrum Nauki, nr N N304 286640.
65
LITERATURA
BAUMGARTEN D.L. GREENBERG B. 1984. The genus Chrysomya (Diptera: Calliphoridae) in
the New World. Journal of Medical Entomology 21(1): 105 - 113.
BRAACK L.E.O, RETIEF P.F. 1986. Dispersal, density and habitat preference of the blow-flies
Chrysomyia albiceps (WD.) and Chrysomyia marginalis (WD.) (Diptera: Calliphoridae).
Onderstepoort Journal of Veterinary Research 53(1): 13 - 18.
BYRD J.H., Castner J.L. 2009. Forensic entomology. The utility of arthropods in legal
investigations. 2 ed., CRC Press, Boca Raton, I - XV i 681 ss.
BUGELLI V., FORNI D., BASSI L.A., DI PAOLO M., MARRA D., LENZI S., TONI CH., GIUSIANI
M., DOMENICI R., GHERARDI M., VANIN S. 2015. Forensic entomology and the estimation
of the minimum time since death in indoor cases. Journal of Forensic Sciences 60(2): 525 531.
DRABER-MOŃKO A. 2004. Calliphoridae, Plujki (Insecta Diptera). Fauna Poloniae 23, Natura
Optima Dux Fundation & MIIZ PAN, Warszawa. 659 ss.
FISHER O.A. 2007. Disvastiĝado de la “zum-muŝo“ Chrysomya albiceps en direkto for de la
ekvatoro al ambaŭ polusoj. Scienca Revuo 58(211): 213 - 221.
GRASSBERGER M., FRIEDRICH E., REITER C. 2003. The blowfly Chrysomya albiceps
(WIEDEMANN) (Diptera: Calliphoridae) as a new forensic indicator in Central Europe.
International Journal of Legal Medicine 117(2): 75 - 81.
GRASSBERGER M., FRANK C. 2004. Initial study of arthropod succession on pig carrion in a
Central European urban habitat. Journal of Medical Entomology 41(3): 511 - 523.
GRELLA M.D., SAVINO A.G., PAULO D.F., MENDES F.M., AZEREDO-ESPIN A.M.L., QUEIROZ
M.M.C., THYSSEN P.J., LINHARES A.X. 2015. Phenotypic polymorphism of Chrysomya
albiceps (WIEDEMANN) (Diptera: Calliphoridae) may lead to species misidentification.
Acta Tropica 141(A): 60 - 72.
KACZOROWSKA E., DRABER-MOŃKO A. 2009. Wprowadzenie do entomologii sądowej.
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk, 292 ss.
MARCHENKO M.I. 1985. Characteristics of the development of fly Chrysomya albiceps (Wd.)
(Diptera, Calliphoridae). Entomologicheskoe Obozrenie 64: 79 - 84.
POVOLNÝ D. 2001. Návraty tropických bzučivek. Invaze bzučivky Chrysomya albiceps do
České republiky a její význam ve forenzní entomologii. Vesmír 80: 623.
POVOLNÝ D. 2002. Chrysomya albiceps (WIEDEMANN, 1819): the first forensic case in Central
Europe involving this blowfly (Diptera, Calliphoridae). Acta Universitatis Agriculturae et
Silviculturae Mendelianae Brunensis L3: 105 - 112.
RICHARDS C.S., PATERSON I.D., VILLET M.H. 2008. Estimating the age of immature
Chrysomya albiceps (Diptera: Calliphoridae), correcting for temperature and geographical
latitude. International Journal of Legal Medicine 122(4): 271 - 279.
SKOWRONEK R., SZPILA K. 2015. Pierwsze w Polsce wykorzystanie larw muchówki
Chrysomya albiceps do szacowania daty zgonu - od nauki do praktyki w krajowej
entomologii sądowej. Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii 65 (supl. 1): 12.
SZPILA K., MATUSZEWSKI S., BAJERLEIN D., KONWERSKI S. 2008. Chrysomya albiceps
(WIEDEMANN, 1819), a forensically important blowfly (Diptera: Calliphoridae) new for the
Polish fauna. Polish Journal of Entomology 77(4): 351 - 355.
VERVES YU.G. 2004. Records of Chrysomya albiceps in the Ukraine. Medical and Veterinary
Entomology 18(3): 308 - 310.
66