Halina Rusek Uniwersytet Śląski Recenzja rozprawy doktorskiej mgr

Halina Rusek Uniwersytet Śląski Recenzja rozprawy doktorskiej mgr

Halina Rusek
Uniwersytet Śląski
Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Bartłomieja Kotowskiego pt. Rap. Subkultura
buntu i protestu jako symbol ery ponowoczesnej, napisanej pod kierunkiem dr hab. prof.
UJK Haliny Mielickiej-Pawłowskiej
Według znawców problematyki kultury młodzieżowej, subkultur młodzieżowych,
kontrkultury i kontestacji, zjawisko buntu i protestu młodzieży występuje w prawie każdej
kulturze, w każdym społeczeństwie, choć w zależności od kontekstu społeczno-politycznego
przybiera różne natężenie, formy i wzory. Historia pokazuje różnorodną paletę buntu i
kontestacji młodzieży – od wręcz rewolucyjnego zrywu z przełomu lat 60. i 70. ubiegłego
wieku po bogactwo kultury alternatywnej, nieustannie obecnej, zmiennej i dynamicznej.
Nieustannie też – na fali procesu kontestacji i buntu – tworzą się w różnych miejscach
współczesnego świata nowe subkultury młodzieżowe, które obok innych funkcji, pełnią rolę
wyraziciela poglądów i postaw młodzieży, jej wizji świata i wyobrażeń przyszłości.
Nieprzypadkowo zatem, są przedmiotem intensywnych badań naukowych, a przez to
bezcennym
źródłem
wiedzy o tożsamości
pokoleniowej,
miejscu młodzieży we
współczesnych i przyszłych społeczeństwach. Do tej grupy ważnych badań należy praca
mgr Bartłomieja Kotowskiego – ważna ze względów poznawczych i społecznych. O jej
badawczej atrakcyjności stanowi porównanie kultury młodzieży polskiej i ukraińskiej –
poszukiwanie w niej różnic i podobieństw, ukazanie wspólnoty buntu i protestu na
przykładzie subkultury rap. Autor przedstawia postawy i wyobrażenia o świecie młodzieży z
dwóch typów społeczeństw, opartych na różnych podstawach politycznych, ekonomicznych i
kulturowych.
Jest
to
praca
z
pogranicza
antropologii
kulturowej
i
socjologii
kultury
ukierunkowanych językoznawczo, ze swoim bogatym w tym zakresie dorobkiem. Jest to
także interesujące, a nawet w pewnych fragmentach nowatorskie studium socjologicznoantropologiczne subkultury rap, pokazanej na płaszczyźnie porównań jej dwóch
„narodowych” wariantów.
Przedstawiona do recenzji rozprawa doktorska mgr Bartłomieja Kotowskiego jest
pracą obszerną, liczącą 345 stron, składającą się z 6 rozdziałów, szerokiego Wstępu,
Zakończenia i bogatej Bibliografii, na którą składają się pozycje w języku polskim, rosyjskim
i ukraińskim. Uzupełnia ją równie bogata netografia, będąca w przypadku każdej subkultury
1
młodzieżowej niezwykle cennym źródłem wiedzy o jej istocie, charakterze i przejawach.
Niejasny jest podział przytoczonych pozycji na Bibliografię i Prace zbiorowe – lepiej
porządkującym byłby zabieg polegający na podziale na prace zwarte i czasopisma, inne
źródła i netografię. Pracę kończą Aneksy- kwestionariusz ankiety oraz wyniki badań ujęte w
tabelach.
Formalna strona pracy nie budzi większych zastrzeżeń, choć Autor nie ustrzegł się w
tym zakresie błędów (omówione zostaną w dalszej części recenzji). Struktura pracy jest
klarowna, każda część logicznie wiąże się z pozostałymi rozdziałami i podrozdziałami. Autor
konsekwentnie realizuje zapowiedziany we Wstępie tok narracji naukowej. W tej części pracy
znalazły się ogólne definicje i rozumienia rapu jako subkultury młodzieżowej wyrażającej
wewnętrzne reakcje emocjonalne „na pełen sprzeczności świat ponowoczesny”, także rapu
jako ruchu kulturowego i gatunku muzycznego. Autor wybrał właściwie miejsce do
przedstawienia rapu w jego różnych znaczeniach i odmianach, nie pozostawiając wątpliwości
co do tego, jak w dalszych częściach pracy będzie ujmował to zjawisko. Pisze o rapie jako
przedmiocie swoich badań, zapowiadając położenie nacisku na rapowanie – słowa piosenek
wykonywanych przez polskich i ukraińskich raperów jako swoisty język tej subkultury.
Podkreśla przy tym, że rap to nie tylko muzyka, ale także „styl życia i walki”, którego istotą
jest protest przeciwko otaczającej rzeczywistości, negacja niesprawiedliwości, nierówności i
fałszu (s. 14). To antropologiczno-socjologiczne ujęcie zjawiska konsekwentnie przewija się
przez wszystkie rozdziały i podrozdziały omawianej pracy. We Wstępie przekonująco został
ujęty cel badań: analiza porównawcza i systematyzacja zagadnienia wielorakości i płynności
subkultury rap jako symbolu ponowoczesności. Autor zapowiada, że jego badania mają
wypełnić lukę w wiedzy na temat tej subkultury. Lektura pracy pozwala uznać, iż cel ten
został zrealizowany. Jako przedmiot swojej analizy B. Kotowski wskazał język wypowiedzi
zawartych w tekstach piosenek uznając, że w nim zawarta jest istota subkultury - przekonanie
to znajduje potwierdzenie w analizie badań własnych Autora, który posłużył się przy tym
bogatym materiałem pomocniczym: czasopismami muzycznymi, notatkami, tekstami
prasowymi, blogami, stronami internetowymi, których autorami bądź uczestnikami są
członkowie subkultury. Znajomość języka ukraińskiego pozwoliła B. Kotowskiemu sięgnąć
po źródła pisane w tym języku, co stanowi ważne wzbogacenie materiału badawczego.
Praca doktorska mgr Kotowskiego ma drugi, powiązany z antropologiczno-socjologicznym,
wymiar – semiotyczny. We Wstępie Autor pisze o celu nomotetycznym swoich badań wyodrębnieniu uniwersalnych cech i związków pomiędzy różnymi aspektami, zjawiskami,
które pozwoliły na badanie języka subkultury za pomocą analizy semiotycznej,
2
paradygmatycznej i syntagmatycznej tekstów piosenek rapowych (s.16). Zapowiada
poszukiwanie sensów zawartych w piosenkach, reprezentatywnych dla wszystkich
uczestników subkultury. Swoją pracę badawczą uznaje za próbę kategoryzacji i opisu
zawartego w języku rapu sposobu widzenia świata przez polską i ukraińską młodzież. Próbę
tę należy uznać za w pełni udaną. Śledząc jednak uzasadnienia Autora dotyczące celowości
badań, wyboru tematu pracy i problematyki badawczej, odczuwa się niedosyt objaśnień
związanych z płaszczyzną porównawczą zaproponowaną w badaniach. Bartłomiej Kotowski
nie wykorzystał w pełni możliwości, jakie daje tak bogaty materiał badawczy – nie wskazał w
dostatecznym stopniu ważnych odniesień społeczno-politycznych (przemiany w Europie
Środkowo-Wschodniej, Ukraina na drodze do demokracji, rola młodzieży w tych procesach
itp.) wartych uwzględnienia w analizie porównawczej wyników badań. W pracy znajdujemy
dosyć słabo zarysowaną odpowiedź na pytanie, dlaczego porównanie rapu polskiego i
ukraińskiego jest ze wskazanych wyżej względów ważne, pożądane i przydatne.
Rozdział 1 omawianej pracy: Subkultura – stan badań
- jako główny rozdział
teoretyczny - zawiera, zgodnie z tym, co zapowiada Autor, analizę zagadnienia
ponowoczesności subkultury rap, a także wprowadzenie do zagadnienia buntu, protestu oraz
kontestacji. W pierwszym, kluczowym podrozdziale, znalazły się definicje i ujęcia subkultury
z wykorzystaniem polskiej i obcojęzycznej literatury, analiza społeczno-kulturowych (przy
słabym zaakcentowaniu ważnych politycznych) uwarunkowań procesu powstawania
współczesnych subkultur (te wcześniejsze Autor nazywa nowoczesnymi). Tu B. Kotowski
pisze także o podstawach nowoczesnego świata, charakteryzuje nowoczesność i
ponowoczesność w różnych ujęciach. Można by zagadnienia te ująć w odwrotnym ułożeniu w
myśl zasady: od najbardziej ogólnych do szczegółowych treści – najpierw zaprezentować
koncepcje związane z ponowoczesnością, a później problematykę subkultur, tym bardziej, że
drugi podrozdział dotyczy charakterystyki wybranych subkultur, a kolejny cech subkultury
ponowoczesnej. Autor powołuje się przy tym na prace wybitnych znawców tej problematyki,
podkreślając
trudności
związane
ze
stworzeniem
syntetycznej,
a
jednocześnie
konkretyzującej szczegóły danej subkultury, definicji subkultury ponowoczesnej. Słusznie
zatem Autor zamiast takiej definicji wskazuje pola rozważań w zabiegu konkretyzowania
wizerunku tej subkultury: język i tożsamość jej członków, fragmentaryczność uczestnictwa,
poszczególne elementy subkultury rap – jej symboli, heterogeniczność, rozproszenie i
wewnętrzną rozmaitość. Podejście to jest nie tylko interesujące, ale także przekonujące i
znajdujące pełne odzwierciedlenie w badaniach empirycznych i ich analizie.
3
Kolejne podrozdziały rozdziału pierwszego zawierają teoretyczne dywagacje wokół
kontestacji i buntu. Fragment dotyczący tego drugiego zagadnienia Autor odnosi do przemian
społeczno-politycznych i ekonomicznych w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej z lat 80.
i 90. XX wieku. Jego zdaniem zmiana poziomu i stylu życia, jaka nastąpiła w wyniku tych
przemian jest szczególnie widoczna wśród polskiego, rosyjskiego i ukraińskiego „pokolenia
transformacji”. Uznając słuszność tej tezy należałoby ją uzupełnić refleksją o procesach
mających miejsce także w innych krajach naszego regionu: w rozpadającej się
Czechosłowacji, w znikającej z mapy NRD czy na Węgrzech. W tych krajach młode
pokolenie poddane zostało podobnej jak młodzież w Polsce transformacji.
Ważnym i intersującym fragmentem podrozdziału dotyczącego buntu jest refleksja na
temat cech buntu ponowoczesnego, ujmowanego jako „krzyku pokolenia”. Tu Autor teorię
odnosi do przykładu rapu, a szczególnie piosenek rapowych, których teksty uznaje za wyraz
nowoczesnego buntu.
Szósta część pierwszego rozdziału rysuje się jako na tyle odrębny od reszty fragment, że
mógłby – z korzyścią dla układu całości pracy - stanowić oddzielny rozdział. Ten podrozdział
nosi tytuł Wprowadzenie do zagadnień semiotyki i zawiera to, co ten tytuł zapowiada. Autor
zajmuje się znaczeniem, znakiem i strukturą języka. Pisze o strukturze znaku obejmującej
symbole kulturowe zawarte na trzech poziomach tekstu kulturowego, jakim są piosenki
rapowe – za Umberto Eco pisze o poziomach: indukowania, abdukowania i dedukowania
(s.63). Bierze także pod uwagę pozawerbalne symbole subkultury rap: ubiór, graffiti i
breakdance. Poszczególne kwestie analizowane teoretycznie mgr B. Kotowski odnosi do
własnego przedmiotu badań – rapu – co pozwala nie tylko zrozumieć ich istotę, ale także tok
rozumowania Autora. Tak też jest w przypadku analizy języka jako tekstu kulturowego,
którym jest także tekst piosenki rapowej. Autor wybrał właściwą perspektywę teoretyczną dla
uzasadnienia tej tezy: odwołuje się do uznanych stanowisk z zakresu semiotyki kultury, dla
których centralne miejsce w kulturze zajmuje język. Pokazuje także różne podejścia
rozumienia języka jako systemu znaków, co stanowi przejście do Rozdziału 2 zatytułowanego
Metodologia badań własnych. Autor określa w nim teren badań, który stanowi Polska i
Ukraina oraz cele badań: teoretyczny (skonstruowanie poprzez analizę zawartości pojęciowej
tekstów piosenek rapowych teorii języka rozumianego jako system znaczeń przypisywanych
rzeczywistości przez osoby identyfikujące się z subkulturą rap), w tym cele poznawcze
(poznanie reguł semiotycznych zawartych w socjolekcie rapu i interpretowanych w tekstach
piosenek jako bunt i protest przeciwko istniejącej rzeczywistości; także poznanie symboli
kulturowych w celu wykazania symptomów hiperidywidualizmu jako jedynej formie
4
tożsamości kulturowej decydującej o przynależności do subkultur). Te cele badań zostały
skonstruowane jasno i dobrze korespondują z przedmiotem badań. Autor określa go jako tekst
kulturowy wyrażony przez język charakterystyczny dla subkultury rap (s. 85), ujmowany jako
system semiotyczny, paradygmatyczny i syntagmatyczny. Precyzyjne określenie przedmiotu
badań konsekwentnie prowadzi do wyodrębnienia głównego problemu badań, jakim jest
pytanie: jaki jest świat konstruowany w tekstach piosenek rapowych rozumianych jako tekst
kultury ponowoczesnej? Przy czym teksty piosenek rapowych Autor – ponownie odwołując
się do teorii semiotyki kultury - uznaje za formę społecznego działania i efekt doświadczania
świata przez odbiorców. Zgodnie z zasadami metodologii nauk społecznych problem główny
zostaje rozwinięty w postaci problemów szczegółowych – licznych pytań nawiązujących do
buntu, protestu, definiowania i kategoryzowania świata poprzez język rapu. Jest to zestaw
pytań dobrze sformułowanych, przemyślanych i konsekwentnie odnoszących się do
przedmiotu badań. Zastrzeżeń nie budzą także tezy (sformułowane na podstawie literatury
przedmiotu i wyników podobnych badań) oraz nawiązujące do nich hipotezy skonstruowane
przez Autora. Podobna ocena odnosi się do zestawu zmiennych i objaśniających ich
wskaźników.
Metody i techniki badań wskazane przez B. Kotowskiego zostały przez niego opatrzone
wyczerpującym komentarzem, co należy uznać za zabieg konieczny. Autor bowiem
wykorzystuje metodę (sondaż diagnostyczny) oraz techniki badawcze (ankieta, testy
skojarzeń) stosowane w podejściach ilościowych, do jakościowej analizy wyników badań.
Wybór ankiety uzasadnia rozproszonym charakterem populacji badawczej i często tylko
pośrednim kontaktem (poprzez internet) z respondentami. Choć takie podejście może budzić
zastrzeżenia, w przypadku specyfiki przedmiotu i terenu omawianych badań można uznać je
za słuszne, choć niedoskonałe. Autor pisze o trzech etapach badań (Etap 1, Etap 2 i Etap 3),
ale nie wyjaśnia, kogo badaniami na każdym etapie obejmuje – czy tych samych
respondentów? Czy ankietę i wywiad (?) kieruje do tych samych osób? Wątpliwości te,
jednak nie do końca, rozwiewa analiza wyników badań zawarta w kolejnych rozdziałach
pracy.
Badania zrealizowane zostały w 2013 roku wśród uczestników subkultury rap z Polski
(Sandomierz, Kielce) i Ukrainy (Lwów) i obejmowały młodzież studencką oraz uczniów.
Autor pisze o badaniach audytoryjnych oraz o „zadaniu domowym”, jakie otrzymali badani –
wysłuchanie dowolnych (czyli jakich? czy w żaden sposób nie wskazanych?) tekstów
piosenek rapowych i wypowiedzeniu się na ich temat według określonej procedury. W
badaniach wzięło udział 100 osób, jednak do analizy wyników badań Autor zaklasyfikował
5
71 osób. Tę grupę osób nazywa populacją badawczą, choć należałoby przypisać jej
prawidłową nazwę próby badawczej. Dokonuje jej szczegółowej charakterystyki z
uwzględnieniem
licznych
zmiennych
społeczno-demograficznych
(płeć,
miejsce
zamieszkania, wiek, obywatelstwo, sytuacja finansowa, znajomość języków obcych) i dobrze
uzasadnia wybór tych zmiennych.
Rozdział 3 zasługuje na nazwę teoretyczno-empirycznego studium subkultury rap w
jej najważniejszych wymiarach: rapowanie, breakdance, graffiti i DJ-ing. Tu po raz pierwszy
znajdziemy polsko-ukraińskie porównania – wizerunku polskiego i ukraińskiego rapera
Liroya i Wowy. W pierwszym podrozdziale znalazła się także – obok analizy subkultury rap,
interpretacji tego pojęcia i wskazania jej filarów – refleksja na temat potocznego rozumienia
rapu, poziomu jego akceptacji i ulubionych jego elementów w ujęciu respondentów. Ten
interesujący przyczynek ściślej nawiązywałby do przedmiotu i celu badań, gdyby Autor
przedstawił wypowiedzi badanych w perspektywie porównawczej (Polska – Ukraina) tak, ja
ma to miejsce w dalszych rozdziałach omawianej pracy.
Pierwszy rozdział został dobrze i interesująco dla czytelnika skonstruowany: analizy
teoretyczne dotyczące rapu – istoty tej subkultury, odmian, części składowych, genezy, dróg
rozwoju ze wskazaniem różnorodnych uwarunkowań - przeplatają odniesienia do badań
własnych Autora, do wypowiedzi respondentów. Ma to miejsce w przypadku rapu jako
„ulicznej poezji”, graffiti, breakdance i DJ-ingu. Na uwagę zasługuje piąty podrozdział tego
obszernego rozdziału pt. Moda – wizerunek polskiego i ukraińskiego rapera. Fragment ten
Autor rozpoczyna słuszną uwagą, że ubiór jest w subkulturze rap – jak w większości
subkultur – znakiem przynależności do niej (s.147). W różnych krajach schemat ubioru rapera
ma różne odmiany, ale jego rdzeń pozostaje niezmienny. Jego prezentacja została
umieszczona w dobrze dobranym kontekście funkcji stroju, symbolice subkultur, zależności:
ubiór a identyfikacja z grupą. Autor charakteryzuje rapera ze względu na jego strój i przytacza
opinie respondentów na temat rekwizytów odróżniających raperów od innych subkultur.
W kolejnych częściach rozdziału znajdziemy syntetyczną analizę współczesnego
miasta jako symbolu ponowoczesności i przestrzennych ram świata rapu. Autor zastosował w
tym fragmencie oryginalną technikę analizy materiału badawczego: przedstawił sylwetki
dwóch raperów – polskiego i ukraińskiego i wskazał obecne w tekstach ich piosenek motywy
miasta. Rozdział kończy wykaz tych elementów rapu, które należą do ulubionych przez
respondentów oraz tych, które „uprawiają” badani.
Ten ostatni fragment konsekwentnie nawiązuje do treści Rozdziału 4, choć jego tytuł brzmi
dosyć ogólnie: System semantyczny tożsamości kulturowej. Jest to rozdział badawczy,
6
podobnie jak dwa następne. Autor zapowiada, że jest to „studium ponowoczesnego wzoru
osobowego młodzieży deklarującej swoje uczestnictwo w subkulturze rap” (s.160) i
zapowiedź tę w pełni realizuje. Zajmuje się przynależnością badanej młodzieży do subkultury
rap i innych subkultur, tożsamością subkulturową, stawiając jednocześnie pytanie, czy
rzeczywiście jest ona fragmentaryczna. Pisze o preferencjach muzycznych respondentów i
wartościach przez nich uznawanych. W tym rozdziale znajdziemy oczekiwane porównania
młodzieży polskiej i ukraińskiej, wskazanie różnic i podobieństw w podejściu do subkultury
rap, ale także tego, co rap wyraża i na jakich opiera się wartościach. Autor pokazuje także
niepokoje badanej młodzieży – odpowiada na pytanie, co niepokoi młodzież polską, a co
ukraińską. Szkoda, że ten fragment nie kończy się pogłębioną analizą społeczno-politycznego
kontekstu, w jakim pojawiają się wypowiedzi młodych Ukraińców. Nie wymaga
szczegółowego potwierdzenia teza, że rap jako wyraz buntu i protestu osadzony jest głęboko
w takim kontekście.
Do szczególnie interesujących fragmentów pracy doktorskiej mgr B. Kotowskiego
zaliczyłabym Rozdział 5, zawierający omówienie drugiego etapu badań. Autor odpowiada na
pytanie, jak badana młodzież (w perspektywie najciekawszej, a więc porównawczej) definiuje
bunt i czy zależy to od przynależności narodowej (więcej wątpliwości co do rozumienia
znaczeń przypisywanych do pojęcia buntu mają respondenci ukraińscy), by w końcu samemu
zdefiniować
to
zjawisko
na
podstawie
wypowiedzi
badanych
(protest
przeciw
niesprawiedliwości społecznej, sposób walki o swoje prawa wtedy, gdy godność człowieka i
równość społeczna zostają zakwestionowane; także manifestacja swoich racji i swojego
zdania).
Drugą część omawianego rozdziału stanowi analiza wyników testu skojarzeniowego,
dotyczącego graficznych znaków buntu (na ile przedstawione respondentom obrazki i
fotografia kojarzone są przez nich z buntem). Ta interesująca technika nie została jednak
przez Autora opatrzona szczegółowym komentarzem, według jakiego kryterium (kryteriów)
dobrał 19 obrazków i fotografię zawartych w teście. Podobna uwaga odnosi się do kolejnego
etapu badań, który obejmował leksykalne symbole buntu, a polegał na wskazaniu przez
badanych tych fragmentów piosenek rapowych (brak wyraźnego kryterium ich wyboru), które
kojarzą im się z buntem. Czwarty, piąty i szósty podrozdziały rozdziału piątego zawierają
analizę wyników badań własnych Autora ukierunkowanych na rozumienie przez badaną
młodzież poszczególnych słów i wyrażeń zawartych w piosenkach rapowych; poznanie
socjoletktu rapu i tekstów piosenek jako nośnika leksykalnego, umożliwiającego wyrażenie
ekspresji przy pomocy słów, fraz czy całych zdań, wzbogaconych w tekstach rapowych
7
wulgaryzmami (podkreślają emocje i uczucia uczestników subkultury) i wreszcie
ukierunkowanych na weryfikację hipotezy zakładającej, że konotacje i denotacje symboli
kulturowych wyrażają bunt osób utożsamiających się z subkulturą rap. Argumenty badawcze
przytaczane przez Autora w celu pozytywnego zweryfikowania hipotezy są przekonujące i
wyczerpujące to zagadnienie.
Ostatni merytoryczny fragment pracy stanowi, także badawczy, Rozdział 6 – System
syntagmatyczny tekstu kultury. Dotyczy, jak ujmuje to B. Kotowski, wpływu muzyki rap na
jej słuchaczy w Polsce i na Ukrainie. Analizę wyników badań poprzedza umieszczony w
odpowiednim
miejscu
wstęp
o
oddziaływaniu
sztuki
na
człowieka,
funkcjach
pozaautotelicznych muzyki jako jednego z filarów wielu subkultur. Rozważania te prowadzą
do pokazania opinii badanych o muzyce rap i tego, co daje im jej słuchanie. Sporo miejsca
Autor poświęca wyborom w tej kwestii młodzieży ukraińskiej, dorastającej w burzliwych
czasach w kraju o skomplikowanej historii i niepewnej teraźniejszości, choć wyznaczonej
przez powstanie niezależnego państwa ukraińskiego w 1991 roku .Respondenci wypowiadają
się także o funkcji poznawczej rapu, o prawdziwym świecie opisanym w jego piosenkach, o
pozytywnie ocenianym buncie, występującym w życiu codziennym. Obecnie, po dokonanej
w 2014 roku przez Rosję aneksji Krymu i w dobie toczącego się zbrojnego konfliktu
ukraińsko-rosyjskiego, opinie młodzieży ukraińskiej, zwłaszcza dotyczące istoty buntu i
protestu wyrażanego przez rap, mają zapewne inne zabarwienie, godne kolejnych badań.
Sporo miejsca Autor poświęca weryfikacji hipotezy zakładającej, że konstruowanie świata
przez osoby identyfikujące się z subkulturą rap występuje wtedy, gdy język nakłada na
otaczającą rzeczywistość slangową siatkę pojęciową, pochodzącą w przypadku rapu z języka
angielskiego. Rozdział kończy ważna konstatacja: język rapu wywołuje w respondentach
negatywne emocje i skłania ich do przemyśleń nad światem. W Języku rapu zawarta jest
istota tej subkultury.
Zakończenie pracy doktorskiej Bartłomieja Kotowskiego ma modelową postać, jest
poprawne pod względem metodologicznym i zawiera treści, które powinno zawierać dobre
zakończenie takiej rozprawy. Autor powraca w nim do celu pracy i uzasadnienia wyboru
tematu badań, odnosi się do postawionych hipotez, dokonuje syntetycznego podsumowania
wyników badań empirycznych i wskazuje ich przydatność i znaczenie.
Po lekturze recenzowanej rozprawy należy uznać, że może ona stanowić klucz do
zrozumienia istoty kultury młodzieżowej, podłoża nieustannie odradzającego się w różnych
częściach świata buntu i protestu młodzieży, a także do wytyczenia dróg dialogu z młodym
8
pokoleniem, podstaw jego edukacji kulturowej i kulturalnej i, co ważne edukacji społecznej,
w dwóch różnych kontekstach państwowo-narodowych.
Wniosek końcowy:
Przedstawiona do oceny rozprawa doktorska mgr Bartłomieja Kotowskiego zasługuje na
pozytywne przyjęcie jako cenny wkład w dyskusję nad istotą, przemianami i kierunkami
rozwoju współczesnej kultury młodzieżowej i jej subkultur.
Praca mgr Bartłomieja Kotowskiego pt. Rap. Subkultura buntu i protestu jako symbol ery
ponowoczesnej, spełnia wymogi stawiane rozprawie doktorskiej, oceniam ją pozytywnie i
wnoszę o dopuszczenie do dalszych etapów przewodu doktorskiego.
9