Slownik historii doktryn politycznych IV.indd

MAO ZEDONG (MAO TSE-TUNG)
szłości i wiarę w działanie sił historii. M. nie wykluczył całkowicie możliwości zaistnienia realistycznego sposobu myślenia pomiędzy myśleniem utopijnym a ideologicznym, lecz więcej miejsca w swoich pracach poświęcił teorii,
według której społeczeństwo jest podzielone na dwie rozdzielone i wrogie
sobie zbiorowości; z zaistniałego konfliktu obserwator może zbudować „dynamiczną syntezę”.
Według M. ideologia jest wytworem panujących stosunków społecznych.
M. wyróżnił ideologię partykularną (cząstkową), tworzoną przez jednostkę,
oraz ideologię całościową (totalną), tworzoną przez grupę społeczną ewentualnie klasę czy warstwę. Ideologia całościowa najczęściej sprzyja uzasadnieniu status quo, utopia zaś prowadzi do rewolucyjnej przemiany.
Szczególnie w pierwszym okresie M. nawiązywał do Marksa, jednak
z czasem całkowicie porzucił marksowską teorię wolności, tworząc koncepcję „planowania dla wolności”. Konstrukcja ta miała przezwyciężyć z jednej
strony prowadzącą do anarchii koncepcję wolności liberalnej, ale z drugiej
strony prowadzące do totalitaryzmu koncepcje komunistyczne.
WYBRANA LITERATURA
L. Coser Masters of Sociological Thought, New York 1971; D. Kettler Karl Mannheim,
London 1984; C. Loader The Intellectual Development of Karl Mannheim, Cambridge
1985; G.W. Remmling The Sociology of Karl Mannheim, London 1975; A.P. Simonds
Karl Mannheim’s Sociology of Knowledge, Oxford 1978; K.H. Wolff From Karl Mannheim,
Oxford University Press, London 1971; J. Szacki Dylematy historiografii idei oraz inne
szkice i studia, Warszawa 1991.
A. Rz.
MAO ZEDONG (MAO TSE-TUNG), przywódca Chińskiej Republiki Ludowej, twórca doktryny →maoizmu. Ur. 26 XII 1893 r. we wsi Shaoshan w prowincji Hunan, zm. 9 IX 1976 r. w Pekinie. Pochodził ze stosunkowo zamożnej
rodziny chłopskiej. Ukończył studia pedagogiczne w Changsha, przez krótki
czas pracował jako bibliotekarz na Uniwersytecie Pekińskim. Wcześniej,
w 1911 r., brał udział w rewolucji antymandżurskiej. W roku 1921 uczestniczył w założycielskim zjeździe Komunistycznej Partii Chin w Szanghaju.
W 1927 r. zorganizował w Hunan nieudane powstanie chłopskie. W 1931 r.
został przewodniczącym utworzonej w prowincji Jiangxi Chińskiej Republiki
Radzieckiej. Po inwazji japońskiej, w 1937 r. stworzył wspólny front
z Kuomintangiem. Rok później wystąpił z postulatem sinizacji →marksizmu,
a w roku 1943 został przewodniczącym Sekretariatu i Biura Politycznego
i tym samym liderem KPCh. Po zakończeniu okupacji japońskiej nastąpiło
walne starcie z Kuomintangiem, zakończone 1 X 1949 r. proklamacją powstania ChRL, z M. na czele. Rozwinął tzw. chińską drogę do →komunizmu
(m.in. poprzez takie kampanie jak Wielki Skok czy Wielka Proletariacka
59
MAO ZEDONG (MAO TSE-TUNG)
Rewolucja Kulturalna), kwestionując także przywództwo radzieckie w obozie państw socjalistycznych. W ostatnim okresie życia M. próbował mediacji
między pragmatyczną frakcją KPCh skupioną wokół Zhou Enlaia i Deng
Xiaopinga a radykalnymi elementami wyłonionymi w trakcie Rewolucji
Kulturalnej. Po jego śmierci władzę przejmuje skrzydło pragmatyczne, odcinające się od części dziedzictwa M. Jego ciało umieszczono w mauzoleum na
pekińskim Placu Niebiańskiego Spokoju (Tiananmen).
WAŻNIEJSZE PRACE
Dzieła wybrane, t. 1–4, Warszawa 1953–1958; O właściwym traktowaniu sprzeczności
w łonie ludu, Warszawa 1957; Wybrane pisma wojskowe, Warszawa 1960; Wyjątki z dzieł
Przewodniczącego Mao Tse-Tunga (Czerwona książeczka), Wrocław 2005.
Myśl polityczna M., określana mianem maoizmu (w Chinach używany jest
także termin Mao Zedong Sixiang – idee M.), stanowiła próbę dostosowania
marksizmu, kosztem znacznego odejścia od założeń europejskiego nurtu tej
doktryny, do specyficznej sytuacji społeczno-ekonomicznej Chin (m.in. zacofanie gospodarcze i niski stopień urbanizacji) w drodze tzw. sinizacji marksizmu i chińskiej drogi do komunizmu. Podstawowymi jej wyróżnikami, będącymi zresztą warunkami koniecznymi sukcesu komunizmu w Chinach, było
zaprzestanie koncentrowania się na wielkomiejskim proletariacie i przeniesienie uwagi na warstwę chłopską oraz wyraźne nawiązania do tradycji filozoficznej i ideologicznej tego kraju (np. konfucjanizmu czy silnie obecnego
w doktrynie cesarskiej sinocentryzmu). Idealizacja chłopstwa zaowocowała
zerwaniem z wprowadzanym początkowo w ChRL radzieckim modelem
rozwoju i narodzinami zupełnie nowej doktryny, w której niezmiernie ważne było także ukształtowanie swoistego „nowego człowieka”. W osiągnięciu tego zamierzenia miał pomóc realizowany np. podczas Wielkiego Skoku
skrajnie kolektywistyczny i egalitarny model gospodarczy mający dzięki
entuzjazmowi mas, zdolnemu pokonać wszelkie obiektywne przeciwności,
ustanowić społeczeństwo w pełni komunistyczne. Chłopi, żyjący w warunkach chińskich w quasi-feudalnym poddaństwie, stanowili według założeń
M. siłę zdolną do czynu rewolucyjnego, kierowanego i nadzorowanego przez
partyjną elitę KPCh. Konsekwencją tego były m.in. podejmowane w ChRL
próby industrializacji obszarów wiejskich i stworzenia po kolektywizacji autarkicznych wspólnot o mieszanym agrarno-przemysłowym profilu (działania te stanowiły jeden z etapów tzw. okresu przejściowego od kapitalizmu
do komunizmu; ich gwałtowne przyspieszenie nastąpiło podczas kampanii
Wielkiego Skoku). Wieś miała stanowić także teatr ewentualnych działań
zbrojnych o charakterze partyzanckim, zmierzających do ustanowienia władzy ludowej. W pierwszej fazie aktywizacji chłopów partyjni działacze mieli
60
MAO ZEDONG (MAO TSE-TUNG)
prowadzić propagandowe akcje uświadamiające masy; faza druga miała polegać na organizacji baz dla oddziałów partyzanckich i ustanowieniu łączności między poszczególnymi rewolucyjnymi ogniskami; faza trzecia to przejście do otwartych działań zbrojnych.
Maoistowski egalitaryzm zmierzał do pełnej eliminacji różnic miedzy położeniem mieszkańców miast i wsi, robotników i inteligencji, kobiet i mężczyzn,
także w zakresie ubioru, stopni naukowych, wojskowych etc. Przejawiał się
m.in. w kulcie pracy fizycznej jako narzędziu wychowawczym i ograniczaniu
bodźców ekonomicznych w procesie produkcji jako rodzących i utwierdzających postawę indywidualistyczną. Tak zdecydowany prymat dobra ogólnego
nad indywidualnym przydaje myśli M. rysów wyraźnie →utopijnych i idzie
znacznie dalej niż marksistowski postulat zrównania pracy fizycznej i umysłowej. Pojmowanie tej drugiej jako zajęcia swoiście degradującego oraz niechęć do nauki jako takiej w połączeniu z kultem jednostki, której przedmiotem była osoba M., prowadziły do prób znacznego ograniczania szkolnych
programów nauczania i wprowadzania do nich lektury Czerwonej książeczki
będącej zbiorem myśli przywódcy KPCh (apogeum tych działań przypadło
na okres tzw. Wielkiej Proletariackiej Rewolucji Kulturalnej). Chłopski profil
myśli M. skutkował nie tylko nieufnością do osiągnięć nauki i kultury elitarnej, ale także odrodzeniem tradycyjnych dla Chin ksenofobii i nacjonalizmu,
dodatkowo potęgowanych niedawnymi wydarzeniami historycznymi (np.
polityką światowych mocarstw wobec Chin czy okupacją japońską).
Istotnym aspektem maoizmu jest tzw. teoria sprzeczności, zgodnie z którą
w każdej rzeczy tkwią immanentne przeciwieństwa będące przyczyną wszelkich zmian. Ponadto właściwością rzeczy jest przechodzenie w swoje przeciwieństwo (np. wojna przekształca się w pokój, a pokój ponownie w wojnę).
Sprzeczności dzielone były na antagonistyczne, które rozwiązać można jedynie przemocą, oraz nieantagonistyczne, których redukcję można osiągnąć poprzez naukę, perswazję, dyskurs. Istnienie „wiecznych” sprzeczności rodziło
kolejny, charakterystyczny dla maoizmu rys – teorię rewolucji permanentnej.
Każda stabilizacja rodziła przywileje i nowe podziały klasowe, toteż konieczne było okresowe powtarzanie przez masy radykalnych działań o charakterze rewolucyjnym. Osiągnięcie stabilizacji i trwałego ustroju wolnego od
podziałów klasowych było niemożliwe, co rodziło potrzebę utrzymywania
w społeczeństwie stałego i wysokiego poziomu świadomości polityczno-klasowej w celu periodycznego równania do komunistycznego ideału. Wyrazem
tego rodzaju tendencji była m.in. wspomniana już Rewolucja Kulturalna,
podczas której masy po raz kolejny miały doprowadzić kraj do stanu rewolucyjnej czystości, zapobiec odrodzeniu się kapitalizmu i usunąć wpływy burżuazyjne w kulturze, sztuce i edukacji.
Przeniesienie walki klasowej na wieś znalazło swe rozwinięcie także na
gruncie teorii stosunków międzynarodowych. Maoizm przeformułował dwubiegunową wizję globu, odchodząc od zimnowojennego podziału na obozy
61
MAO ZEDONG (MAO TSE-TUNG)
komunistyczny i kapitalistyczny, a przyjmując wizję konfliktu światowego
miasta (Europa Zachodnia, Ameryka Północna) ze światową wsią (Ameryka
Łacińska, Azja, Afryka). Światowa wieś miała w skali globalnej odegrać podobną rolę do tej, jaką podczas rewolucji chińskiej odegrali chłopi. Według
M. druga linia podziału w polityce międzynarodowej biegła między krajami bogatymi i krajami ubogimi, generalnie odpowiadając koncepcji zamożnej północy i biednego południa. Rywalizacja KPCh z Komunistyczną Partią
Związku Radzieckiego o przywództwo w obozie państw ciążących ku komunizmowi spowodowała zaognienie stosunków z Moskwą (kulminacja: zbrojne starcia nad rzeką Ussuri w 1969 r.) i zaliczenie ZSRR do grupy bogatych
krajów imperialistycznych. Takie stanowisko M. było spowodowane m.in.
poglądem, iż odchodzące od stalinowskiej ortodoksji reformy zapoczątkowane przez XX Zjazd KPZR stanowiły impuls dla odradzania się w Związku
Radzieckim kapitalizmu sterowanego przez partyjną biurokrację.
Śmierć M. w 1976 r. i dojście do władzy dwa lata później pragmatycznej
i zorientowanej prorynkowo frakcji KPCh kierowanej przez Deng Xiaopinga
zaowocowały przewartościowaniem poglądów M. jako oficjalnej partyjnej
doktryny. Od tej pory za podstawową zasługę M. uważa się stosunkowo
szybkie pokonanie pierwszego etapu przejścia od kapitalizmu do komunizmu, dzięki czemu nastąpiło radykalne zerwanie z feudalną spuścizną Chin,
jednocześnie podkreślając negatywne skutki społeczne i ekonomiczne inspirowanej przez radykalny nurt maoizmu Rewolucji Kulturalnej. Maoizm został uznany również za doktrynę nieadekwatną do analizy obecnej sytuacji
politycznej, społecznej i gospodarczej ChRL.
Idee M. oraz osiągnięcia chińskiej rewolucji (niezależność w polityce międzynarodowej, zapoczątkowanie rozwoju społecznego i technologicznego
kraju, poprawa dramatycznego losu ludności ubogiej) stanowiły atrakcyjną
alternatywę polityczną dla społeczeństw borykających się ze spuścizną kolonialną i biedą. Doprowadziły do ustanowienia inspirowanych rozwiązaniami chińskimi modeli społeczno-politycznych w Korei Północnej, Kambodży
czy Wietnamie. Niektóre z nich cechował dogmatyzm i radykalizm znacznie
bardziej drastyczny od pierwowzoru. Ponadto idee M., najmocniej oddziałujące poza Chinami po rozpoczęciu sporu ideowego między KPCh i KPZR,
doprowadziły w niektórych krajach do rozłamów w szeregach tamtejszych
partii komunistycznych. Spośród partii działających w państwach obozu
komunistycznego doktrynalnie najmocniej zbliżyła się do chińskiej wersji
marksizmu Albańska Partia Pracy kierowana przez Envera Hodżę. W krajach południowo-wschodniej Azji, poza wspomnianymi przypadkami, maoizm stał się okresowo dominujący przede wszystkim w indonezyjskiej
i tajlandzkiej partiach komunistycznych. Ponadto maoistowska doktryna
rewolucyjnej walki zbrojnej na wsi stała się inspiracją dla wielu ruchów narodowo-wyzwoleńczych zarówno w Azji (np. zbrojne ramię maoistowskiego
odłamu Komunistycznej Partii Nepalu), jak i na innych kontynentach (przede
62
MARAT JEAN-PAUL
wszystkim w Ameryce Łacińskiej, ze sztandarowym przykładem w postaci peruwiańskiego Świetlistego Szlaku). W krajach zachodnich recepcja maoizmu była zjawiskiem płytkim i nie przyczyniła się do rozwoju tej doktryny.
Fascynacja tą doktryną, głównie na poziomie retoryki i symboliki, była szczególnie widoczna podczas młodzieżowej rewolty końca lat 60. Jedyną zachodnią partią komunistyczną, która oficjalnie odwoływała się do dorobku M.,
była Nowozelandzka Partia Komunistyczna.
WYBRANA LITERATURA
R.J. Alexander Maoism in the developed world, Westport 2001; A.A. Cohen The communism of Mao Tse-Tung, Chicago 1964; L. Kołakowski Główne nurty marksizmu, część III
– Rozkład, Poznań 2001; S.R. Schram The thought of Mao Tse-Tung, Cambridge 1989;
T. Ross Mao: Biografia, Warszawa 2001. Ch.C. Tan Chinese political thought in the twentieth century, New York 1971.
S. B.
MAOIZM – zob. MAO ZEDONG
MARAT Jean-Paul, lekarz, polityk doby →rewolucji francuskiej. Ur. 24 V
1743 r. w Boudry w Szwajcarii (kanton Neuchâtel), zginął zasztyletowany
przez Charlottę Corday 13 VII 1793 r. W wieku lat szesnastu udał się do
Francji (przebywał najpierw w Bordeaux, a następnie w Paryżu, gdzie nawiązał stosunki z autorami →Wielkiej Encyklopedii Francuskiej), potem zaś do
Anglii, gdzie zajmował się badaniami z dziedziny nauk ścisłych, filozofii i literatury, a także pracował jako weterynarz w Newcastle. Na uniwersytecie
St. Andrew’s w Szkocji uzyskał stopień doktora medycyny. Po powrocie
w 1775 r. do Paryża pełnił przez kilka lat służbę u hrabiego d’Artois (brata
królewskiego) w charakterze lekarza gwardii przybocznej.
Przed rewolucją francuską M. był nieznanym szerzej lekarzem i autorem
kilku prac filozoficzno-politycznych. Dopiero po 1789 r. zaczął zdobywać
sławę bezkompromisowego bojownika o prawa polityczne „stanu trzeciego”, zwłaszcza że w miarę rozwoju wydarzeń w Paryżu jego poglądy ulegały stopniowej radykalizacji. Zasłynął najpierw jako publicysta, wydając
w latach 1789–1792 dziennik pod tytułem „L’Ami du Peuple” – „Przyjaciel
Ludu” pomyślany przede wszystkim jako adresowana do mas relacja z obrad Zgromadzenia Konstytucyjnego, z własnym komentarzem autorskim.
Stopniowo pismo to stało się głównym narzędziem, za pomocą którego M.
prezentował i wyjaśniał swe poglądy, zwłaszcza na bieżące zagadnienia polityczne. Wybrany na deputowanego Paryża, atakował przede wszystkim
→żyrondystów, zarzucając im zdradę ideałów rewolucyjnych. W gronie jego
przyjaciół znaleźli się natomiast członkowie Klubu Kordelierów. Uciekając
63