Farmakoekonomika leczenia choroby Alzheimera a potrzeby

PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2009;6(2):89-96
artykuł poglądowy opinion article
Farmakoekonomika leczenia
choroby Alzheimera a potrzeby pacjentów
i ich opiekunów
Pharmacoeconomics of Alzheimer disease treatment and
patients’ and their caregivers’ needs
Magdalena Ciałkowska, Andrzej Kiejna
Katerdra i Klinika Psychiatrii AM we Wrocławiu
Słowa kluczowe: choroba Alzheimera, potrzeby, osoby starsze
Key words: Alzheimer disease, needs, elderly
Streszczenie
Fakt przyrostu ludności w wieku poprodukcyjnym staje się niepokojący. Jak podają szacunki, w roku
2030 – wskaźnik udziału starszych osób w populacji polskiej szacowany jest na 23,8%, a w 2050 już
na 27,8%. Statystyczne wydłużanie średniej długości życia populacji wiąże się z coraz liczniejszym
występowaniem chorób, w których jeden z głównych czynników ryzyka stanowi wiek pacjenta, przede
wszystkim chorób otępiennych OUN, w tym choroby Alzheimera.
Konsekwencje ekonomiczne Choroby Alzheimera będą prawdopodobnie w coraz większym stopniu
rozkładały się na całe społeczeństwo, a nie jedynie na opiekunów, resort zdrowia czy opieki socjalnej.
Niezbędne więc staje się dostosowanie do aktualnych potrzeb społecznych nie tylko świadczeń medycznych, zapewniających maksymalnie wysoki wskaźnik „koszt-efektywność” i możliwie dużą redukcję
kosztów, ale również szeroko pojętej organizacji środowiskowej i terytorialnej.
Prowadzone na świecie, ale także w Polsce badania farmakoekonomiczne dotyczące tej grupy chorych
w niewielkim stopniu odnoszą się do rzeczywistych potrzeb samych pacjentów, a także ich opiekunów.
W rzeczywistości jedynymi danymi branymi pod uwagę podczas tworzenia planu opieki i leczenia, jakie
można odnotować w badaniach międzynarodowych, dotyczą analizy porównawczej zmiennych funkcjonowania poznawczego, jakości życia pacjentów oraz obciążenia ekonomicznego budżetu państwa
lub budżetu rodzinnego opiekuna.
Summary
The population growth of older persons has become alarming. According to estimates, proportion of
older persons in a polish population is estimated at 23,8% in 2030, and at 27,8% in 2050. The statistic rising of the average life expectancy in population is associated with the morbidity rate. The main
risk-factor for Alzheimer’s disease and other dementing disorders is advanced age.
PGP 118
Not only caregivers, national health care system or welfare system, but also the whole society may
take economic consequences of AD. It is therefore necessary to adapt the health care service and also
social and territorial structure to the current social needs.
Adres do korespondencji:
lek. med. Agnieszka Ciałkowska
Katerdra i Klinika Psychiatrii AM we Wrocławiu
ul. Pasteura 10, 50-367 Wrocław
tel. +48 (71) 784 16 00
Copyright © 2009 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego
90
Magdalena Ciałkowska, Andrzej Kiejna: Farmakoekonomika leczenia AD
Recent pharmacoeconomic research focusing on the older persons refer on patients’ and caregivers;
only in a small range refer on their needs. Researchers have been mainly interested in comparative
analysis of cognitive functions, patients’ quality of life and economic involvement of families so far.
Focusing on other aspects of psychosocial functioning of patients and their caregivers could constitute
an essential element of treatment.
Wprowadzenie
Prognozy demograficzne dla Polski – z punktu widzenia konsekwencji społeczno-ekonomicznych – nie są
optymistyczne. Szacuje się, że w ciągu najbliższych 25 lat nastąpi dalszy wzrost przeciętnego trwania
życia populacji (dla mężczyzn średnio o 7,2 lata, dla kobiet o 4,5 roku), spadek dzietności Polaków
(do około 1,2 dziecka na rodzinę), utrzymywać się będą wzorce późnego zakładania rodziny oraz
małodzietności. Szacunki demograficzne GUS zakładają, że przyrost naturalny ludności Polski będzie
ujemny, a liczba ludności obniży się do 35,7 mln osób. Wskaźnik udziału starszych osób w populacji
polskiej szacowany jest na 23,8% – w 2030 roku, a w 2050 już na 27,8%. Do 2030 r. zbiorowość osób
w wieku 65 lat i więcej powiększy się o 3,61 mln [1]. Analogiczne prognozy demograficzne dotyczą
całego europejskiego regionu WHO [2].
Statystyczne wydłużanie średniej długości życia populacji wiąże się z coraz liczniejszym występowaniem
chorób otępiennych OUN, a wśród nich choroby Alzheimera, których głównym czynnikiem ryzyka jest
zaawansowany wiek. Ryzyko wystąpienia demencji podwaja się co każde pięć lat, przy czym otępienie
typu Alzheimera dotyczy ponad 2/3 wszystkich przypadków zaburzeń otępiennych [3]. Szacuje się, że
może ono dotyczyć ok. 6% osób w wieku powyżej 65 lat i już 40% osób powyżej 85 roku życia. Dane
amerykańskie wskazują, że choroba Alzheimera plasuje się na trzecim miejscu, po chorobach nowotworowych oraz chorobach układu krążenia, biorąc pod uwagę całkowite koszty społeczne [4].
Choroba Alzheimera, z uwagi na swój przewlekły, postępujący charakter oraz to, że obejmuje całość
funkcjonowania jednostki, a także w znacznej mierzy obciąża jej najbliższych, wiąże się z wysokimi
kosztami psychicznymi, somatycznymi i ekonomicznymi, zarówno dla samego pacjenta, jego opiekunów, jak i społeczeństwa.
Potrzeby osób z chorobą Alzheimera
Zainteresowanie potrzebami osób z zaburzeniami psychicznymi na polu badawczym nabrało rzeczywistego wymiaru u schyłku XX wieku. Wówczas to zaczęto zastanawiać się nad zakresami potrzeb oraz
znaczeniem procesu adekwatnego zaspokajania rzeczywistych, tzn. uprzednio zdiagnozowanych, potrzeb
pacjenta dla procesu uzyskiwania poprawy klinicznej i utrzymywania jej. Próbowano znaleźć powiązania
pomiędzy realizacją potrzeb a różnymi wskaźnikami dotyczącymi jednostki, jak dane socjodemograficzne, dane kliniczne, poziom jakości życia czy satysfakcji z opieki medycznej [5]. Poszczególne badania
stanowiły próbę usystematyzowania wiedzy dotyczącej potrzeb różnych grup pacjentów.
W zakres potrzeb osób z zaburzeniami otępiennymi, w tym cierpiących na chorobę Alzheimera wchodzą,
obok potrzeb naturalnych dla danego wieku, a związanych z kryzysami oraz zmianami rozwojowymi
przypadającymi na okres starości, również potrzeby związane z niepełnosprawnością, chorobami,
problemami socjalnymi. Potrzeby te są w związku z tym każdorazowo bardzo indywidualne, złożone,
a ich zaspokojenie wiąże się często z koniecznością wprowadzenia zmian ponad jednostkowych czy
rozwiązań systemowych.
Celem wiarygodnego oszacowania potrzeb osób w starszym wieku tworzono szereg narzędzi diagnostycznych, w tym również kilka adaptacji narzędzi przeznaczonych dla populacji ogólnej. Do narzędzi, służących
pomiarowi potrzeb osób w wieku podeszłym, również cierpiących na otępienie typu Alzheimera należą: The
Care Needs Assessment Pack for Dementia – CarenapD (służący do badania potrzeb ludzi funkcjonujących
w społeczeństwie); The Camberwell Assessment of Needs for the Elderly – CANE, (stanowiące modyfikację
kwestionariusza CAN) oraz jego skrócona wersja – CANE-S; Threshold Aaaessment Grid –TAG, The Need
of Support and Service Questionnaire – NSSQ, The MRC Needs for Care Assessment Schedule –NFCAS
oraz jego wersja służąca ocenie potrzeb w społeczeństwie – NFCAS-C [6, 7, 8, 9,].
91
Magdalena Ciałkowska, Andrzej Kiejna: Farmakoekonomika leczenia AD
Potrzeby opiekunów osób z chorobą Alzheimera
Znaczne obciążenie opiekunów pacjentów cierpiących na chorobą Alzheimera implikuje specyficzne
potrzeby opiekunów tej grupy chorych. Potrzeby te wiązać się będą zarówno z zaangażowaniem psychicznym, konsekwencjami zdrowotnymi, jak i skutkami ekonomicznymi długotrwałej opieki nad osobą
chorą.
Jak wynika z badań, w Polsce głównym opiekunem chorego jest członek rodziny – dziecko (39%) lub
współmałżonek (36%). Najliczniejszą grupę opiekunów stanowią osoby w przedziale wiekowym 41-60
lat (46%), choć aż 18% ogółu opiekunów stanowiły osoby w wieku 71-80 lat [10]. Warto wspomnieć,
że opiekunowie, często niezależnie od skutków zdrowotnych obciążenia, jakiemu podlegają ze względu
na zaangażowanie w opiekę nad chorym, a ze względu na naturalne procesy inwolucyjne, doświadczają
szeregu niekorzystnych zmian psychofizycznych, wtórnie obniżających subiektywną jakość życia oraz
ich możliwości efektywnego sprawowania opieki.
Badania Gabryelewicza i in. wykazały, że opiekunowie przeznaczali na opiekę nad podopiecznym średnio
7 godzin i 20 minut dziennie. Istotną informację stanowi wiedza o źródłach utrzymania opiekuna, biorąc
pod uwagę jego wiek oraz wskaźnik produktywności. I tak, emerytura była głównym źródłem utrzymania
dla 38% opiekunów, dla 35% – wynagrodzenie ze stosunku pracy, natomiast dla 18% – świadczenie
rentowe. Biorąc pod uwagę przybliżony miesięczny koszt opieki nad chorym w warunkach polskich
(w badaniach opublikowanych w roku 2006 wyniósł on średnio 487 PLN), można przypuszczać, że
obciążenie ekonomiczne opiekuna osoby chorej na chorobę Alzheimera, a co za tym idzie – problemy
socjalne odgrywają bardzo istotną rolę.
Powstało szereg narzędzi diagnostycznych, służących ocenie obciążenia, a więc swoistych kosztów emocjonalnych, ponoszonych przez opiekunów chorych z otępieniem. Należą do nich m.in.: Burden Interview,
Relatives’ Stress Scale, Revised Memory and Behaviour Problem Checklist, Screen for Caregiver Burden,
Family Strain Questionnaire [11]. Wydaje się, że najbardziej narażone na erozję obszary funkcjonowania
opiekunów dotyczą czterech podstawowych czynników: ograniczenia osobistego – zmęczenia opieką,
ograniczenia materialnego i społecznego, przeżywania emocji negatywnych, braku energii –poczucia
utraty kontroli (tamże). Obszary obciążenia, czy raczej obciążania, gdyż ten drugi termin trafniej oddaje charakter tego dynamicznego procesu opieką, stanowią jednocześnie obszary potrzeb, których
zaspokojenie warunkuje utrzymanie dalszej właściwej opieki nad chorym w środowisku życia.
Wyniki badań obszaru potrzeb
Badania dotyczące obszaru potrzeb pacjentów z chorobą Alzheimera włączane są najczęściej w szersze
badania starszych chorych z zaburzeniami psychicznymi lub zaburzeniami otępiennymi. Mimo tego
doniesienia na ten temat pozostają nadal mało liczne. Koncentrują się one na analizie rozkładu potrzeb
zaspokojonych i niezaspokojonych, porównaniu percepcji potrzeb samych chorych z percepcją opiekunów
i personelu medycznego, znacznie rzadziej badacze zainteresowani są analizą potrzeb opiekunów.
Jak donoszą badania [12, 13, 14] starsze osoby z zaburzeniami psychicznymi, w tym również cierpiące na zaburzenia otępienne w odmienny od opiekunów oraz personelu medycznego sposób szacują
własne potrzeby. Istotnym wydaje się spostrzeżenie, że pacjenci ci są w stanie oceniać własne potrzeby mimo umiarkowanie ciężkiej choroby [12]. Warto odnotować, że osoby z demencją za znaczące
uznają aktywności odpowiadające na ich potrzeby psychologiczne i społeczne, podczas gdy personel
i opiekunowie za istotne uznają raczej aktywności zmierzające do podtrzymania sprawności fizycznej
pacjentów. [14]. Niezrealizowane potrzeby chorych z zaburzeniami otępiennymi, powiązane są raczej z
problemami psychologicznymi, jak np. lęk czy depresja, aniżeli z ciężkością zaburzenia czy poziomem
zależności [15].
W związku ze zdolnością osób z chorobami otępiennymi do oceny własnych potrzeb, a także biorąc pod
uwagę rozbieżności w ocenie potrzeb (we wspomnianych badaniach [12] poziom zgodności pomiędzy
szacunkami pacjentów i ich opiekunów wyniósł 63%, natomiast pomiędzy opiniami pacjentów a personelu
92
Magdalena Ciałkowska, Andrzej Kiejna: Farmakoekonomika leczenia AD
medycznego wyniósł 77%) w procesie opracowania planu leczenia oraz ewaluacji zawsze należy brać
pod uwagę – obok ocen personelu medycznego oraz opiekunów – oceny samych pacjentów. Trudno
bowiem mówić o skuteczności leczenia nie odnosząc się do oczekiwań i potrzeb pacjentów, które z kolei
pociągają za sobą określone zmiany w subiektywnym i obiektywnym poczuciu jakości życia.
Potrzeby opiekunów osób z chorobą Alzheimera związane są ściśle z doświadczanym przez nich obciążeniem, a więc również kosztami pośrednimi i niemierzalnymi, jakie wiążą się z występowaniem
choroby. Istnieją odczuwalne braki w zakresie badań potrzeb opiekunów osób chorujących i ich związku
z ogólnymi kosztami choroby Alzheimera.
Istnieją dowody, by sądzić, że stosowanie przez opiekunów strategie radzenia sobie ze stresem opieki, a
ukierunkowanych na minimalizację przykrych emocji działa ochronnie wobec wzrastania u nich poziomu
lęku. Stosowanie mniejszej ilości strategii ukierunkowanych na trudne emocje może skutkować wyższymi
ogólnymi dolegliwościami psychicznymi [16]. W odczuciu osób sprawujących opiekę ich jakość życia
powiązana jest z dobrym stanem zdrowia pacjenta, niezależnością pacjenta oraz większą pomocą w
procesie sprawowania opieki, natomiast pogorszenie jakości życia opiekunów związane jest z występowaniem obaw dotyczących przyszłości, pogłębieniem się choroby podopiecznego oraz stresem. Badanie
te wyznaczają kierunek opracowywania strategii podtrzymywania i rozwijania jakości życia opiekunów,
stanowiąc jednocześnie wskazówki do minimalizowania kosztów niemierzalnych i pośrednich [17].
Mimo iż powyższe badania nie uwzględniają oceny kosztów związanych z leczeniem, jakiego wymagają
opiekunowie w związku z doświadczanymi przez nich dolegliwościami natury psychicznej, można postawić hipotezę, że koszty te będą rosły w miarę jak zwiększa się obciążenie opiekunów, ich potrzeby
są niediagnozowane, nieadekwatnie rozpoznawane i/lub zaspokajane, prowadząc do powiększania puli
kosztów pośrednich, związanych np. ze zwiększoną zachorowalnością opiekunów lub – co znacznie
trudniejsze do zbadania – kosztów niemierzalnych, związanych ze spadkiem ich jakości życia.
Brak jest polskich badań dotyczących potrzeb osób z chorobą Alzheimera oraz ich opiekunów, a wyniki
badań zagranicznych nie mogą być ekstrapolowane na populację polską, chociażby z uwagi na zasadnicze różnice opieki zdrowotnej oraz odmienności kulturowe.
Koszty choroby Alzheimera
Koszty ogólne w badaniach ekonomicznych w opiece zdrowotnej można podzielić na koszty bezpośrednie, pośrednie oraz niemierzalne.
A. Koszty bezpośrednie
Koszty bezpośrednie stanowią medyczne i niemedyczne wydatki związane z różnego rodzaju płatnościami,
ponoszonymi przez samego pacjenta, jego opiekuna lub budżet państwa, a bezpośrednio związanymi z
procesem leczenia, jak: kosztami długoterminowej opieki szpitalnej lub/i środowiskowej, w tym hospitalizacje związane z częstymi u osób z chorobą Alzheimera urazami lub schorzeniami somatycznymi,
opieką pielęgniarską, farmakoterapią, kosztami związanymi z procesem diagnostycznym, a obejmujący
wszelkie niezbędne do postawienia diagnozy badania, kosztami związanymi z konsultacjami medycznymi
i regularną opieką lekarską, koszty amortyzacji sprzętu, transportu [18, 19, 20, 21, 22].
B. Koszty pośrednie, w tym związane z osobą opiekuna
Koszty pośrednie wiążą się z raczej ze spadkiem czy utratą różnorodnych zasobów aniżeli z wprost
wyrażonymi kosztami. Do kosztów tych należeć więc będą: koszty związane ze zwiększoną zachorowalnością, wyrażoną w wartości utraty produktywności, utracie zarobków w ciągu życia; koszty związane
ze zwiększoną śmiertelnością i utratą produktywności wskutek przedwczesnej śmierci związanej z
chorobą, ponadto koszty związane z nieformalną opieką opiekunów.
Do kosztów związanych z osobą opiekuna, stanowiących frakcję kosztów pośrednich choroby Alzheimera, należą chociażby: zmniejszenie zawodowej produktywności w wyniku czasochłonności opieki
domowej nad podopiecznym, częstsze wizyty u lekarza, związane z własnymi problemami zdrowotnymi,
93
Magdalena Ciałkowska, Andrzej Kiejna: Farmakoekonomika leczenia AD
a powiązanymi z obciążeniem związanym z chorobą podopiecznego, zwiększone prawdopodobieństwo
hospitalizacji [19], koszty związane z przejmowaniem obowiązków osoby chorej.
C. Koszty niemierzalne
Koszty niemierzalne stanowią nieuchwytne straty psychiczne oraz obciążenie, jakiemu podlegają opiekunowie, a wyrażające się chociażby zwiększoną ilością zwolnień lekarskich, wcześniejszymi emeryturami
z powodu opieki nad chorym, zwiększonym wskaźnikiem zaburzeń psychicznych aniżeli w populacji
ogólnej. Koszty te w powiązaniu z wysokimi kosztami leczenia i opieki nad pacjentem z zaburzeniami
otępiennymi typu Alzheimera mogą sprawić w niedalekiej przyszłości, że chorzy zostaną pozbawieni
nieformalnych źródeł opieki, co dla budżetu państwa może stać się istotnym obciążeniem.
Do kosztów niemierzalnych należeć będą koszty osobiste: psychiczne, psychosomatyczne oraz somatyczne, związane z przeżywanym bólem i cierpieniem z powodu choroby bliskiej osoby, stresem oraz
pogorszeniem ogólnej jakości życia zarówno samego pacjenta, jak i jego najbliższych.
Farmakoekonomika choroby Alzheimera – badania
Badania farmakoekonomiczne dotyczące choroby Alzheimera prowadzone były przede wszystkim w
krajach wysoko rozwiniętych (w Polsce tematyka ta dotychczas nie doczekała się analiz naukowych),
a dotyczą analiz klinicznych i ekonomicznych stosowanej farmakoterapii.
Szacunkowe dane amerykańskie podają, że koszty ogólne/całkowite choroby Alzheimera wynoszą
rocznie ok. 100 miliardów dolarów, co czyni tę chorobę trzecią najbardziej kosztowną po schorzeniach
serca i chorobach nowotworowych [23]. Wskazuje się również, że mogą one przekraczać całkowite
koszty medyczne wiązane z AIDS [19]. Roczne koszty opieki formalnej szacowane są na około 27.672$,
natomiast koszty opieki nieformalnej w granicach 10.400$ – 34.517$ na pacjenta [20].
Badania kalifornijskie [21] wykazały, że istnieje znaczna różnica pomiędzy czasem poświęcanym przez
opiekunów podopiecznym w zależności od jego miejsca zamieszkania. Pacjentom leczonym instytucjonalnie poświęcano ośmiokrotnie mniej czasu aniżeli tym, którzy podlegali opiece środowiskowej (odpowiednio: 36 godzin i 286 godzin miesięcznie), przy czym inne składowe opieki dominowały w opiece
środowiskowej, a inne w opiece instytucjonalnej. Nieformalne koszty opieki nad chorym na chorobę
Alzheimera niemalże trzykrotnie przewyższały koszty formalnej opieki środowiskowej. Więcej niż trzy
czwarte kosztów formalnych ponoszonych na rzecz pacjentów w opiece środowiskowej wiązały się z
pomocą socjalną, włączając w to opiekę domową. Jednocześnie podkreśla się, że ilość nieformalnego
wsparcia i opieki (ze strony przyjaciół bądź krewnych), dostarczanych pacjentom zamieszkującym
w środowisku, a otrzymującym jednocześnie pomoc formalną w zakresie opieki domowej, nie ulega
redukcji (ibidem).
Badania z zastosowaniem prób klinicznych lub analizy opierające się na przeglądzie piśmiennictwa wskazują na możliwość potencjalnych oszczędności, związanych z leczeniem choroby Alzheiemera. W ramach
badań farmakoekonomicznych porównywano koszty choroby Alzheimera w powiązaniu ze stosowanym
leczeniem farmakologicznym. Rezultaty analiz koszt-efektywność poszczególnych środków farmakologicznych wykazały, że donezepil redukuje średni czas spędzony w ramach opieki całodobowej (opóźniając progres choroby) aż o 1,42-1,59 miesiąca (w okresie pięcioletnim); rivastigmina redukuje czas
koniecznej opieki całodobowej o 1,43 –1,63 miesiąca; galantamina – o 1,42-1,73 miesiąca [24].
Podobne badania prowadzone były z zastosowaniem wybranych inhibitorów cholinesterazy. I tak,
badania dotyczące galantaminy w leczeniu choroby Alzheimera prowadzono w różnych krajach, m.in.
w Kanadzie, Szwecji, Finlandii, Austalii, Nowej Zelandii, Holandii i Wielkiej Brytanii. Stwierdzono, że
galantamina przyczynia się do redukcji kosztów związanych z opieką całodobową pacjentów, gdyż
wydłuża czas względnej samodzielności chorego. Galantamina opóźnia potrzebę całodobowej opieki
nad pacjentem o 6.8%, tak więc koszt opieki nad pacjentem może zostać zredukowany. Zysk związany
z odroczeniem leczenia całodobowego równoważy większość kosztów związanych z farmakoterapią,
przy czym całodobowa opieka nad pacjentem z chorobą Alzheimera stanowi 61-92% kosztów ogólnych
94
Magdalena Ciałkowska, Andrzej Kiejna: Farmakoekonomika leczenia AD
[25, 26, 27]. Oszczędności wynikające ze stosowania rivastigminy również związane są z opóźnieniem
postępu choroby, a przez to odłożeniem w czasie konieczności leczenia w instytucji [28].
Obok wskazania potencjalnych oszczędności związanych z wyborem substancji leczniczej, badania
podkreślają, że mimo stosowania różnych środków farmakologicznych (donezepilu, rivistigminy, galantaminy) poprawa w zakresie ogólnego stanu zdrowia, funkcji poznawczych oraz poziomu funkcjonowania jest niewielka i może nie mieć istotnego znaczenia klinicznego [29]. Jednocześnie wskazuje się,
że oszczędności związane z redukcją średniego czasu spędzonego w opiece całodobowej w pewnych
przypadkach nie równoważą w zadowalającym stopniu – z punktu widzenia decydentów w zakresie
ochrony zdrowia – kosztów leczenia [24].
Istnieje silna zależność pomiędzy poziomem upośledzenia funkcjonowania chorych, w tym funkcjonowaniem poznawczym a kosztami opieki zdrowotnej [30, 31]. Warto zwrócić uwagę, że leczenie farmakologiczne z zastosowaniem inhibitorów cholinesterazy z jednej strony redukuje poziom obciążenia
opiekunów związanego z czasem poświęcanym na pomoc podopiecznemu, z drugiej jednak strony stanowi
dodatkowe obciążenie, gdyż czyni osobę opiekuna odpowiedzialną za administrowanie lekami [32].
Na arenie międzynarodowej pojawiają się głosy podkreślające konieczność prowadzenia rzetelniejszych
badań i dostarczania przekonywujących danych ekonomicznych oraz wskazujące na niebezpieczeństwo
opierania się w analizach na niekompletnych, ograniczonych danych i wyciągania z badań fałszywych
wniosków [33]. Coraz częściej stwierdza się, że oszacowanie ponoszonych przez państwo kosztów
związanych z chorobą Alzheimera wiąże się z szerokim marginesem niepewności [34].
Podsumowując, należałoby powiedzieć, że wszystkie interwencje, zmierzające do poprawy w zakresie pamięci oraz funkcjonowania fizycznego, a także te, które opóźniają progres choroby są źródłem
potencjalnych oszczędności zarówno w opiece formalnej, jak i nieformalnej. Szczególnie wartościowe
są te interwencje, które przyczyniają się do opóźnienia konieczności umieszczenia pacjenta w opiece
instytucjonalnej. Odroczenie leczenia instytucjonalnego o miesiąc powoduje znaczne oszczędności, w
1998 r. wynosiły one w warunkach amerykańskich 1,863$ [35].
Badania porównawcze skuteczności klinicznej w oparciu o model koszt-skuteczność poszczególnych
środków farmakologicznych w Polsce nie były dotychczas prowadzone. Ekstrapolacja wyników ekonomicznych prowadzonych w innych krajach jest z oczywistych względów niedopuszczalna, może doprowadzić bowiem do wielu błędnych wniosków oraz tworzenia nieadekwatnych do polskich warunków
strategii leczenia w przyszłości. Istniejący brak tego typu badań w Polsce należałoby jak najszybciej
uzupełnić, aby móc mówić o skutecznym zarządzaniu leczeniem w grupie chorych z rozpoznaniem
otępienia typu Alzheimera.
Podkreśla się, ze najistotniejszym źródłem potencjalnych oszczędności w chorobie Alzheimera jest możliwie jak najdalsze odroczenie leczenia całodobowego w instytucji i jak najdłuższe utrzymanie pacjenta
w środowisku jego życia, przy założeniu, ze opiekun (będący członkiem rodziny bądź przyjacielem)
będzie sprawował opiekę nad chorym i ponosił główne koszty z tym związane [36].
Za główną zasadą farmakoekonomiki w chorobie Alzheimera, mówiącą o konieczności maksymalizowania efektów terapii farmakologicznej przy minimalizowaniu jej kosztów, kryje się wiele dalszych zadań, w tym dążenie do poprawy wykrywalności choroby Alzheimera, kompleksowej oceny
efektywności oraz bezpieczeństwa stosowanej terapii, prawidłowa diagnostyka i leczenie zaburzeń
współwystępujących, ocenie jakości życia chorego, ocenie obciążenia rodziny [22]. Do zadań tych
należy włączyć również rzetelną diagnostykę potrzeb w różnych obszarach, zarówno samych pacjentów, jak i ich opiekunów.
By móc zminimalizować koszty leczenia tej grupy chorych, istotne staje się właściwe diagnozowanie
dynamicznie zmieniających się potrzeb pacjentów, ale również potrzeb opiekunów. Następnie wskazane
staje się budowanie – na podstawie badań dotyczących poziomu obciążenia opiekunów – programów
psychoedukacyjnych i psychoprofilaktycznych, mających na celu minimalizowanie negatywnych konse-
95
Magdalena Ciałkowska, Andrzej Kiejna: Farmakoekonomika leczenia AD
kwencji związanych z opieką nad chorym, a pośrednio również dodatkowych obciążeń dla domowego
i – w dalszej perspektywie – państwowego budżetu.
Podsumowanie – czy spotkanie farmakoekonomiki i badań potrzeb
jest możliwe?
Dotychczas badacze pozostawiają otwarte pytanie o to, czy i w jaki sposób wykorzystywać dane dotyczące potrzeb pacjentów i ich opiekunów w oszacowywaniu kosztów i potencjalnych oszczędności
związanych z chorobą Alzheimera. Dotychczasowe zainteresowania naukowe dotyczyły głównie analizy
porównawczej zmiennych funkcjonowania poznawczego, jakości życia pacjentów oraz obciążenia ekonomicznego budżetu państwa lub budżetu rodzinnego opiekuna. Jak dotąd jedynie badania zmiennej
jakości życia samych pacjentów i ich opiekunów stanowiły o innym niż wskaźniki obiektywne (związane
z poziomem funkcjonowania czy funkcjami poznawczymi) efekcie leczenia.
Następnym krokiem w oszacowywaniu zależności koszt-efektywność leczenia pacjentów z otępieniem
typu Alzheimera powinna być analiza powiązań pomiędzy deklarowanymi przez pacjentów oraz ich
opiekunów potrzebami, a poziomem zaspokojenia tych potrzeb w procesie leczenia. Autorzy wyrażają
przekonanie, że spotkanie farmakoekonomiki i oceny potrzeb będzie nie tylko możliwe czy korzystne
z punktu widzenia beneficjentów, ale również konieczne w procesie udoskonalania strategii leczenia
choroby Alzheimera.
Piśmiennictwo
[1] Rószkiewicz M. Prognozy demograficzne dla polskiej populacji osób starszych. Psychogeriatr Pol
2006; 3(1):1-10.
[2] de Mendonça Lima CA, Leibing A, Buschfort R. Ageing and mental health resourecs for older
persons in the WHO European Region. Psychogeriatr Pol 2006: 3 (3):127-134.
[3] Franks AS, Rawls WN. Alzheimer’s Disease Clinical Features and Pharmacologic Management.
Am J Manag Care 1998 Apr; 4 (4): 595-604.
[4] Fillit HM. The Pharmaoeconomics of Alzheimer’s Disease. Am J Manag Care. 2000 Dec;6(22
Suppl):S1139-44.
[5] Dobrzyńska E, Rymaszewska J, Kiejna A. Potrzeby osób zaburzeniami psychicznymi – definicje,
przegląd badań. Psych Pol 2008; XLII (4): 515-524.
[6] Reynolds T, Thornicroft G, Abas M, Woods B, Hoe J, Leese M, Orrell M. Camberwell Assessment of Need for the Elderly (CANE). Br J Psychiatry 2000 May; 176: 444-452.
[7] Rymaszewska J, Szmigiel A. Potrzeby osób w starszym wieku – definicje i narzędzia oceny.
Psychogeriatr Pol 2008; 5 (2): 95-104.
[8] Rymaszewska J, Kłak R, Synak A. Camberwell Assessment of Need for the Elderly (CANE)
– badanie polskiej wersji narzędzia. Psychogeriatr Pol 2008; 5 (2): 105-113.
[9] McWalter G, Toner H, McWalter A, Eastwood J, Marshall M, Turvey T. A community needs
assessment: the care needs assessment pack for dementia (CarenapD) – its development, reliability and validity. Int J Geriatr Psychiatry 1998 Jan; 13(1):16-22.
[10] Gabryelewicz T, Kotapka-Minc S, Mączka M, Motyl R, Sobow R, Szczudlik R, Kłoszewska
I, Barcikowska M. Charakterystyka polskiej populacji osób z chorobą Alzheimera i ich opiekunów:
Raport z badania obserwacyjnego EX-ON. Psychogeriatr Pol 2006: 3(2):75-84.
[11] Raś P, Opala G, Ochudło S. Kwestionariusz poczucia obciążenia osób opiekujących się chorymi
z otępieniem – nowe narzędzie badawcze. Psychogeriatr Pol 2005; 2 (1): 21-32.
[12] Orell M, Hancock GA, Galboda Liyanage KG, Woods B, Challis D, Hoe J. The needs of people
with dementia in care homes: the prespectives of users, staff and family caregivers. Int Psychogeriatr 2008 Oct;20(5):941-51. Epub 2008 Apr 17.
[13] Hancock GA, Reynolds T, Woods B, Thornicroft G, Orell M. The needs of older people with
mental health problems according to the user, the carer, and the staff. Int J Geriatr Psychiatry
2003 Sep; 18(9):803-811.
[14] Harmer BJ, Orrell M. What is meaningfull activity for people with dementia living in acare homes?
A comparison of the views of older people with dementia, staff and family carers. Aging Ment
Health 2008 Sep;12(5):548-558.
96
Magdalena Ciałkowska, Andrzej Kiejna: Farmakoekonomika leczenia AD
[15] Hancock GA, Woods B, Challis D, Orrell M. The needs of older people with dementia in residential care. Int J Geriatr Psychiatry 2006 Jan;21(1):43-49.
[16] Cooper C, Katona C, Orrell M, Livingston G. Coping strategies, aniety and depression in caregivers of people with Alzheimer’s disease. Int J Geriatr Psychiatry 2008 Sep:23(9):929-936.
[17] Vellone E, Piras G, Talucci C, Cohen MZ. Quality of life for caregivers of people with Alzheimer’s
disease. J Adv Nurs 2008;61(2):222-231.
[18] Rice DP. Cost of illness studies: what is good about them? Inj Prev 2000 Sep; 6(3):177-179.
[19] Ernst RL, Hay JW. The US Economic and Social Costs of Alzheimer’s Disease Revised. Am J Public
Health 1994 Aug; 84(8):1261-1264.
[20] Rice DP, Fillit HM, Max W, Knopman DS, Lloyd JR, Duttagupta S. Prevalence, Costs and
Treatment of Alzheimer’s Disease and Related Dementia: A Managed Care Perspective. Am J Manag
Care 2001 Aug; 7(8):809-818.
[21] Rice DP, Fox PJ, Webber PA, Lindeman DA, Hauk WW, Segura E. The Economic Burden Of
Alzheimer’s Disease Care. Health Aff (Millwood) 1993 Summer; 12 (2): 164-176.
[22] Kiejna A, Rymaszewska J, Adamowski T. Czy można zmniejszyć obciążenie ekonomiczne
związane z chorobą Alzheimera? Psychogeriatr Pol 2004; 1:76-72.
[23] Fillit HM. Maneged Care Decisions in Alzheimer’s Disease. Am J Manag Care. 2000 Dec;6(22
Suppl):S1149-60.
[24] Loveman E, Green C, Kirby J, Takeda A, Picot J, Payne E, Clegg A. The clinical and cost-efectiveness of donezepil, rivastigmine, galantamine and mementine for Alzheimer’s disease.
Health Technol Assess 2006;10(1)
[25] Getsios D, Caro JJ, Caro G, Ishak K; AHEAD Study Group. Assessment of health economics in Alzheimer’s disease (AHEAD): galantamine treatment in Canada. Neurology 2001 Sep
25:57(6):972-8.
[26] Garfield FB, Getsios D, Caro JJ, Wimo A, Winblad B. Assessment of Health Economics in
Alzheimer’s Disease (AHEAD): treatment with galantamine in Sweden. Pharmacoeconomics
2002:20(9):629-37.
[27] Caro J, Salas M, Ward A, Getsios D, Migliaccio-Walle K, Garfield F. Assessing the health
and economic impact of galantamine treatment in patients with Alzheimer’s disease in the health
care systems of different countries. Drugs Aging 2004;21(10):677-86.
[28] Hauber AB, Gnanasakthy A, Snyder EH, Bala MV, Richter A, Mauskopf JA. Potential savings
in the cost of caring for Alzheimer’s disease. Treatment with rivistagmine. Pharmacoeconomics
2000 Apr;17(4):351-360.
[29] Clegg A, Bryant J, Nicholson T, McIntyre L, De Broe S, Gerard K, Waugh N. Clinical and
cost-effectiveness of donezepil, rivistagmine, and galantamine for Alzheimer’s disease. A systematic review. Int J Technol Assess Health Care 2002 Summer;18(3):497-507.
[30] Hill J, Fillit H, Thomas SK, Chang S. Functional impairment, healthcare costs and the prevalence
of institutionalisation in patients with Alzheimer’s disease and other dementias. Pharmacoeconomics 2006;24(3):265-80.
[31] Ernst RL, Hay JW, Fenn C, Tinklenbarg J, Yesavage JA. Cognitive finction and the costs of
Alzheimer disease. An exploratory study. Arch Nurol 1997 Jun;54(6):687-93.
[32] Brodaty H, Green A. Defining the role of the caregiver in Alzheimer’s disease treatment. Drugs
Aging 2002;19(12):891-898.
[33] Getsios D, Migliaccio-Walle K, Caro J. NICE Cost-Effectiveness Appraisal of Cholinesterase
Inhibitors: Was the Right Question Posed? Were the Best Tools Used? [Current Opinion]. Pharmacoeconomics. 25(12):997-1006, 2007.
[34] Ernst RL, Hay JW. Economic research on Alzheimer disease: a review of the literature. Alzheimer
Dis Assoc Disord 1997:11 Suppl 6:135-145.
[35] Leon J, Cheng CK, Neumann PJ. Alzheiemer’s Disease Care: Costs and Potential Savings. Health
Aff (Millwood) 1998 Nov/Dec; 17 (6): 206-216.
[36] Trabucchi M. An economic perspective on Alzheier’s disease. J Geriatr Psychiatry Neurol 1999
Spring;12(1):29-38.
Zrecenzowano/Reviewed 23.06.2009
Zatwierdzono do druku/Accepted 1.07.2009