Artykuł - Czasopismo Psychologia Społeczna

Artykuł - Czasopismo Psychologia Społeczna

Psychologia Spo eczna
2008 tom 3 1 (6) 64–72
ISSN 1896-1800
Czy negatywne poprzedzanie mo!e by"
u!ytecznym narz#dziem
w badaniach poznania spo ecznego?
Marek Drogosz
Wydzia Psychologii, Szko a Wy!sza Psychologii Spo ecznej
W artykule przedstawiono ró!ne aspekty stosowania popularnej metody badawczej, tzw. negatywnego
poprzedzania (NP) oraz mo!liwo$ci jej wykorzystania w obszarze psychologii spo ecznego poznania.
Zaprezentowano w skrócie rozwój metody NP. Przedmiotem omówienia s% kontrowersje teoretyczne
zwi%zane z interpretacj% uzyskiwanych za jej pomoc% wyników. Opisano tak!e pierwsze zastosowania NP
w badaniach poznania spo ecznego oraz propozycje potencjalnych nowych kierunków jego wykorzystania.
S owa kluczowe: hamowanie poznawcze, negatywne poprzedzanie, poznanie spo eczne
mie (na przyk ad o stereotypach i uprzedzeniach). Pomiar
czasów reakcji, jaki oferuj% wymienione narz#dzia, wydaje si# mo!liwie najbardziej obiektywny – dlatego niejeden eksperymentator zapomina, !e to nadal pomiar na tyle
po$redni, !e nie zawsze jest jasne, czy faktycznie mierzone s% w asno$ci zjawisk z danego obszaru teoretycznego,
czy raczej subtelne w asno$ci metody pomiaru.
W dalszej cz#$ci artyku u przeanalizowano zale!no$ci
mi#dzy ró!nymi odmianami techniki negatywnego poprzedzania a badanymi przy ich u!yciu zjawiskami oraz
odpowiednimi interpretacjami teoretycznymi. Metoda ta
wydaje si# godna uwagi z kilku powodów. Po pierwsze,
umo!liwia (podobnie jak IAT i LDT) pomiar procesów
automatycznych, pozostaj%cych poza bezpo$redni% kontrol% i $wiadomo$ci% osób badanych. Po drugie, mo!e
by" stosowana relatywnie atwo i powszechnie dzi#ki
dost#pno$ci odpowiednich programów komputerowych.
Po trzecie, rejestrowane przez ni% efekty najcz#$ciej interpretuje si# jako konsekwencje pojawienia si# hamowania
poznawczego2, co umo!liwia eksploracj# obszarów mniej
zbadanych ni! zwi%zane z atwiejszymi do rejestrowania
nast#pstwami pobudzenia. I wreszcie powód czwarty
i ostatni, ale najwa!niejszy dla tego artyku u – to ostatnia chyba z popularnych miar procesów automatycznych,
która nie znalaz a jeszcze szerokiego zastosowania w obszarze bada' poznania spo ecznego, w szczególno$ci stereotypów i uprzedze'.
S ynny „m otek Maslowa” (narz#dzie, które sprawia,
!e „ka!dy problem zaczyna wygl%da" jak gwó&d&”)
we wspó czesnej psychologii zast#puj% „wytrychy”
– narz#dzia, które w dziesi%tkach odmian mo!na zastosowa" do bardzo ró!norodnych problemów badawczych.
Przyk adami takich powszechnie stosowanych narz#dzi mog% by" mi#dzy innymi: test utajonych skojarze'
(Implicit Association Test – IAT) (Greenwald, McGhee
i Schwartz, 1998; Maison i Bruin, 1999; Maison i Mikoajczyk, 2003), zadanie na decyzje leksykalne (Lexical
Decision Task – LDT) (Bukowski, 2006; Harley, 1995;
Meyer i Schvaneveldt, 1971) oraz negatywne poprzedzanie (Negative Priming – NP) (Drogosz, 2000; Tipper,
1985), którego sposoby u!ycia s% przedmiotem tego artyku u1. Mimo wspomnianej elastyczno$ci wspó czesnych
technik badawczych i mo!liwo$ci dostosowywania ich
do konkretnego obszaru badawczego aktualnym pozostaje problem symetrycznie odwrotny, polegaj%cy na tym,
!e u!ycie okre$lonego narz#dzia mo!e w du!ym stopniu
determinowa" sposób my$lenia badacza o danym probleMarek Drogosz, Szko a Wy!sza Psychologii Spo ecznej, ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa,
e-mail: [email protected]
Autor sk ada serdeczne podzi#kowania redaktorom tomu oraz
anonimowym recenzentom za niezwykle cenne uwagi.
Artyku sÞnansowano z grantu MNiSW nr N N106 0775 33 na
lata 2007–2010.
64
Copyright 2008 Psychologia Spo eczna
CZY NEGATYWNE POPRZEDZANIE MO(E BY) U(YTECZNYM NARZ*DZIEM W BADANIACH…
Zakres bada z u!yciem negatywnego poprzedzania
Termin „negatywne poprzedzanie” nie ma nic wspólnego z ewaluacj% czy negatywnym afektem; odnosi si#
do zak ócenia (zwykle spowolnienia) reakcji na bodziec,
który w bezpo$rednio poprzedzaj%cej ekspozycji musia
by" ignorowany (por. Drogosz 2000, 2003). Inaczej mówi%c, klasyczna wersja tej procedury odnosi si# do sytuacji, w której osoba badana widzi dwa bod&ce w pierwszej (poprzedzaj%cej) ekspozycji, a zaraz potem kolejne
dwa bod&ce w drugiej (docelowej) ekspozycji. Przy ka!dej z tych dwóch ekspozycji musi zareagowa" na wskazany (np. kolorem) bodziec. Je$li w docelowej ekspozycji
osoba badana musi zareagowa" na bodziec, który pojawi si# w ekspozycji poprzedzaj%cej, ale by ignorowany – czas reakcji ulega znacznemu wyd u!eniu, co nazywane jest efektem negatywnego poprzedzania. Efekt
ten najcz#$ciej wyja$nia si# konieczno$ci% po$wi#cenia
dodatkowego wysi ku poznawczego w celu przezwyci#!enia hamowania bod&ca, które pojawi o si# w ekspozycji poprzedzaj%cej. Pierwsze prace badawcze z u!yciem
negatywnego poprzedzania (Dalrymple-Alford i Budayr,
1966; Greenwald, 1972; Neill, 1977; Tipper, 1985) dawa y nadziej#, !e oto stworzono narz#dzie, za którego
pomoc% b#dzie mo!na uchwyci" dzia anie hamowania
poznawczego na poziomie pomiaru zachowania, $ci$lej:
czasów reakcji. By oby to bardzo u!yteczne uzupe nienie
zwyk ego, „pozytywnego” poprzedzania, którego z regu y u!ywa si# do pomiarów konsekwencji aktywizacji
(pobudzenia) reprezentacji bod&ca lub kategorii, a wi#c
procesów w pewnym stopniu przeciwstawnych i konkurencyjnych wobec hamowania. U!ywaj%c obu narz#dzi,
mo!na by oby bada" pe ne spektrum zjawisk poznawczych zwi%zanych z percepcj%, uwag% i kategoryzacj%
bod&ców.
Rzeczywi$cie, w ci%gu ostatnich 30 lat opublikowano
ponad 500 artyku ów po$wi#conych badaniom z zastosowaniem negatywnego poprzedzania, z czego oko o 400
w ci%gu ostatnich 10 lat (wg bazy danych PsycINFO).
Trzeba tutaj doda", !e cho" badania te w wi#kszo$ci odnosz% si# do ró!nych aspektów funkcjonowania poznawczego cz owieka (np. Kossowska, 2004, 2007b), to pojawiaj% si# w$ród nich tak!e takie, które dotycz% mi#dzy
innymi regulacji emocji (np. Girondi, 1997), wymiarów
osobowo$ci (np. Gruszka, 1999), ró!nic indywidualnych (np. w zakresie potrzeby domkni#cia poznawczego
– por. Kossowska, 2007a). Szczególnie liczne s% badania po$wi#cone wszelkim zaburzeniom psychicznym
– od stricte neurologicznych (jak syndrom Touretta czy
choroba Parkinsona), poprzez zaburzenia emocjonalne
i osobowo$ci (depresja, aleksytymia), a! po psychozy
65
(schizofrenia) – ich szerszy przegl%d niedawno opublikowano w Polsce (Drogosz, 2003). Zastanawiaj%ce, !e
w tym bogactwie bada' praktycznie brak zastosowa' NP
w obszarze spo ecznego poznania. Jednym z nielicznych
wyj%tków s% badania nad struktur% i automatycznym u!ywaniem stereotypów (Drogosz, 2000). W dalszej cz#$ci
artyku u wskazano mo!liwe zastosowania metody NP
w dziedzinie poznania spo ecznego i potencjalne p yn%ce
z nich korzy$ci.
Rozwój koncepcji teoretycznych zwi"zanych
z negatywnym poprzedzaniem
We wczesnych koncepcjach (np. Neill i Westberry,
1987; Tipper, 1985) za wy %czn% przyczyn# efektów negatywnego poprzedzania uwa!ano hamowanie poznawcze wewn#trznej reprezentacji bod&ca, pojawiaj%ce si#
w momencie konieczno$ci jego zignorowania i trwaj%ce
inercyjnie do momentu, w którym na ten w a$nie bodziec
trzeba zareagowa". Do$" szybko pojawi y si# jednak w%tpliwo$ci. Neill, jeden z prekursorów stosowania metody
negatywnego poprzedzania do badania efektów hamowania, doszed do wniosku, !e konkurencyjnym wyja$nieniem opó&nienia reakcji mo!e by" odtwarzanie epizodycznego $ladu pami#ciowego (episodic trace retrieval)
bezpo$rednio poprzedzaj%cego zdarzenia (Neill, Valdes,
Terry i Gorfein, 1992). Wkrótce potem May, Kane i Hasher (1995) zasugerowali, !e za efekty negatywnego poprzedzania najprawdopodobniej odpowiadaj% dwa, mog%ce dzia a" jednocze$nie i równolegle mechanizmy: inhibicyjny (inhibitory) oraz pami#ciowy (memorial). Pierwszy
z nich zwi%zany jest z kierowaniem uwag%, uruchamia si#
przy krótkich czasach ekspozycji (poni!ej 500 ms) i dziaa najwy!ej kilka sekund, a drugi, zwi%zany z pami#ci%
epizodyczn%, wymaga d u!szych czasów przetwarzania
i mo!e wywo ywa" efekty o wiele trwalsze. Argumentem
na rzecz tego punktu widzenia wydawa y si# wyniki
uzyskane przez DeScheppera i Treisman (1996): zaobserwowali oni mianowicie niezwykle d ugoterminowe
(do jednego miesi%ca) efekty negatywnego poprzedzania. Jednak zwolennicy mechanizmu pami#ciowego (np.
MacDonald, Joordens i Seergobin, 1999; Milliken i Joordens, 1996; Milliken, Joordens, Merikle i Seiffert, 1998)
poszli znacznie dalej, argumentuj%c, !e efekty negatywnego poprzedzania nie maj% nic wspólnego z procesami
hamowania, i prezentuj%c na poparcie tej tezy wyniki serii
eksperymentów z modyÞkacjami procedury negatywnego
poprzedzania, które zdawa y si# wyklucza" zachodzenie
procesów hamowania. Przyk adem takiej modyÞkacji jest
prezentowanie w ekspozycji poprzedzaj%cej nie dwóch
bod&ców, a tylko jednego – tego samego, na który badani
mieli zareagowa" w ekspozycji docelowej (Milliken i in.,
66
MAREK DROGOSZ
Tabela 1.
Zestawienie koncepcji wyja$niaj%cych efekty negatywnego poprzedzania
Koncepcja
Opis
Hamowania
poznawczego
Zwolennicy tej pierwotnej i najbardziej klasycznej koncepcji (np. Houghton i Tipper, 1994; Tipper, 1985, 2001)
twierdz%, !e pojawiaj%ce si# podczas poprzedzaj%cej ekspozycji hamowanie dystraktora przenosi si# „do przodu”
(forward) na ekspozycj# docelow% i powoduje opó&nienie reakcji na bodziec docelowy (ten sam, który w ekspozycji
poprzedzaj%cej by dystraktorem).
Odtwarzania $ladu
pami#ciowego
Zwolennicy wyja$nienia pami#ciowego (Milliken i in., 1998; Neill, 1997; Neill i Valdes, 1992) twierdz%, !e
w ekspozycji poprzedzaj%cej dystraktor otrzymuje oznaczenie (tag) „ignoruj”, które jest odtwarzane „wstecznie”
(backward) w ekspozycji docelowej. Osoby badane maj% jednak tym razem zareagowa" w a$nie na ten bodziec,
pojawia si# wi#c interferencja pomi#dzy oznaczeniem pami#ciowym a aktualnymi wskazówkami percepcyjnymi,
co prowadzi do wyd u!enia czasów reakcji.
Odtwarzania cech
Koncepcj# t# mo!na okre$li" jako „percepcyjn%” – jej zwolennicy (MacDonald i Joordens, 2000; Park i Kanwisher,
1994) twierdz%, !e niezgodno$" cech percepcyjnych, b#d%cych podstaw% wyboru pomi#dzy dystraktorem a bod&cem
docelowym, powoduje pojawienie si# interferencji przy dokonywaniu wyboru w ekspozycji docelowej, kiedy
dystraktor staje si# bod&cem docelowym.
Odtwarzania reakcji
W koncepcji zaproponowanej niedawno przez Rothermunda, Wentur# i De Houwera (2005) wyja$nienie efektów
NP jest nast#puj%ce: w ekspozycji poprzedzaj%cej dystraktor zostaje bezpo$rednio skojarzony z konkretn% reakcj%
na towarzysz%cy mu bodziec docelowy. Kiedy wi#c znowu pojawia si# w ekspozycji docelowej w roli bod&ca
docelowego, uruchamia to dwie sprzeczne tendencje do reagowania, co prowadzi do opó&nienia reakcji.
Porówna'
z modelem
umys owym
Najnowsza koncepcja (von Hecker i Conway, 2007) sugeruje, !e &ród em opó&nienia reakcji mo!e by" semantyczny
dystans pomi#dzy bod&cem docelowym a dystraktorem (w szczególno$ci w ekspozycji docelowej). Koncepcja ta
sugeruje, !e proces hamowania mo!e, ale nie musi wyst%pi" w procedurze NP, a znacz%cy wp yw na uzyskiwane
efekty maj% nie tylko proste procesy pami#ciowego oznaczania, ale i bardziej z o!one poznawczo odnoszenie bod&ców
do ich „modeli umys owych”. Gdy u!yjemy bod&ców nale!%cych do odleg ych semantycznie kategorii, mo!na wr#cz
spodziewa" si# przyspieszenia, a nie opó&nienia reakcji.
1998). Uzyskano efekty podobne, jak w klasycznej wersji negatywnego poprzedzania, a poniewa! w ekspozycji
poprzedzaj%cej nie mia a miejsca selekcja jednego bod&ca
„przeciwko” drugiemu, autorzy argumentowali, !e wobec
tego to nie procesy hamowania le!% u podstaw uzyskiwanych wyników. Poni!ej spróbuj# odnie$" si# do trafno$ci
takiego rozumowania.
Móg by to by" koniec u!ywania negatywnego poprzedzania jako narz#dzia badania efektów hamowania
poznawczego, jednak z odsiecz% tej koncepcji przyszli
Hasher, Zacks i May (1999). Zaproponowali oni model
kontroli uwagowej nad zawarto$ci% pami#ci roboczej,
w którym hamowanie ma trzy g ówne funkcje: kontroli
dost#pu (access), usuwania (deletion) oraz powstrzymywania nadmiernie silnych reakcji (restraint over strong
responses). Wydaje si#, !e model ten móg by sta" si#
dobr% podstaw% do rewizji wcze$niejszych koncepcji
i wyja$nienia w%tpliwo$ci zwi%zanych z relacj% pomi#dzy hamowaniem poznawczym a zmiennymi efektami
negatywnego poprzedzania. Chodzi mianowicie o to, !e
procedura negatywnego poprzedzania jest relatywnie z o!ona: zwykle w pojedynczej próbie pojawiaj% si# dwie
pary bod&ców, a osoba badana musi szybko zareagowa"
po ka!dej z nich. Prawdopodobne wi#c, !e w zale!no$ci
od subtelnych ró!nic mi#dzy konkretnymi aplikacjami
procedury, na przyk ad pod wzgl#dem rodzaju bod&ców
lub czasu ich prezentacji, mamy do czynienia z co najmniej dwiema spo$ród wymienionych wy!ej form hamowania: blokowaniem dost#pu bod&ca do pami#ci operacyjnej lub usuwaniem go z niej. Spo$ród blisko 250 prac
po$wi#conych negatywnemu poprzedzaniu i hamowaniu,
które ukaza y si# od czasu publikacji artyku u Hasher,
Zacks i May (1999), do kwestii kontroli uwagi odnosz%
si# do$" nieliczne (oko o 15% wed ug bazy PsycINFO).
Przekonania o tym, !e efekty negatywnego poprzedzania
s% wska&nikiem procesów hamowania poznawczego, broni bardzo sprawnie tak!e Tipper (2001), który jest jednym
z prekursorów tego kierunku bada'. W swojej przekonuj%cej metaanalizie wskazuje na liczne b #dy w metodologii bada' oraz logice wyprowadzania wniosków u wielu
zwolenników innego ni! przez hamowanie wyja$niania
efektów negatywnego poprzedzania. Stwierdza mi#dzy
innymi, !e niektóre wyniki bada', traktowane jako argument przeciwko tezie o hamowaniu (np. May i in., 1995;
Milliken i in., 1998), trafnie przewiduje neuronalny model negatywnego poprzedzania oparty na hamowaniu
lateralnym (Houghton i Tipper, 1994; zob. te! Drogosz
i Jaworski, 2001). W tym miejscu ponownie odnie$my si#
CZY NEGATYWNE POPRZEDZANIE MO(E BY) U(YTECZNYM NARZ*DZIEM W BADANIACH…
do wspomnianych wy!ej prac zwolenników mechanizmu
pami#ciowego, w szczególno$ci Millikena i in. (1998) –
otó! wydaje si#, !e proponowane przez nich modyÞkacje
procedury NP s% niczym innym, jak tylko zastosowaniem
de facto innej procedury. Procesy selektywnej uwagi s%
niezwykle elastyczne i determinowane przez wiele równoleg ych procesów. Niewykluczone wi#c, !e zarówno
hamowanie, jak i mechanizm pami#ciowy mog% powodowa" podobne efekty opó&nienia reakcji w ekspozycji
docelowej.
Mimo tych argumentów wci%! pojawiaj% si# nowe pomys y teoretyczne i obecnie w literaturze mo!na znale&"
co najmniej pi#" koncepcji mechanizmu negatywnego
poprzedzania (por. Fox, 1995; Tipper, 2001; von Hecker
i Conway, 2007). Przedstawiono je zwi#&le w Tabeli 1.
Kontrowersje wokó# negatywnego poprzedzania:
mno!enie bytów?
Jednym z pierwszych spostrze!e', narzucaj%cych si#
ju! przy pobie!nym zapoznaniu si# ze specyÞk% konkret-
67
nych procedur u!ywanych przez zwolenników ró!nych
interpretacji efektów negatywnego poprzedzania, jest
wielka ró!norodno$" tych procedur mimo u!ywania tej
samej ogólnej nazwy. Stosowane bod&ce maj% zupe nie
ró!ny charakter i cz#sto wymagaj% zupe nie odmiennego
poziomu szczegó owo$ci i g #boko$ci przetwarzania (kilka przyk adów ukazano na Rysunku 1) – jak na przyk ad
kontur vs. zdj#cie zwierz#cia albo pojedyncza litera vs.
znacz%cy wyraz. Odmienno$" t# rzadko bierze si# pod
uwag# przy formu owaniu konkluzji teoretycznych.
Patrz%c na rzecz nieco ogólniej: wydaje si#, !e mo!na
wyodr#bni" dwa g ówne metapodej$cia do bada' z u!yciem negatywnego poprzedzania. Pierwsze ma charakter
aplikacyjny: procedury u!ywa si#, by pokaza" zachodzenie jakich$ efektów w okre$lonym kontek$cie ludzkiego
funkcjonowania. W tego rodzaju badaniach rzuca si#
w oczy tendencja do traktowania uzyskiwanych efektów
negatywnego poprzedzania jako prostego wska&nika si y
hamowania poznawczego i tworzenia rozbudowanych interpretacji teoretycznych wy %cznie na podstawie takiego
Rysunek 1
Przyk ady bod&ców u!ywanych w ró!nych odmianach procedury negatywnego poprzedzania:
A – kontury obiektów – wzorowane na bod&cach Tippera (1985), za: Drogosz (2003); B – przeplataj%ce si# s owa, u!ywane przez Drogosza (2000),
inspirowane prac% Millikena i in., (1998); C – s owa (liczebniki) nieznacznie ró!ni%ce si# wielko$ci%, wzorowane na bod&cach MacDonalda i Joordensa (2000); D – zdj#cia zwierz%t, u!ywane przez von Heckera i Conwaya (2007).
68
MAREK DROGOSZ
za o!enia. To rodzaj mno!enia bytów w postaci produkcji kolejnych koncepcji „zale!no$ci” pomi#dzy hamowaniem a dowolnymi innymi zmiennymi psychologicznymi. Brakuje w takich pracach wystarczaj%cej reßeksji dotycz%cej tego, czy w danym wypadku rzeczywi$cie mamy
do czynienia z hamowaniem, a je$li tak – to jakiego typu.
Rozbudowan% analiz# nadu!ywania poj#cia hamowania
poznawczego w kontek$cie stosowania negatywnego
poprzedzania oraz innych miar przedstawili Friedman
i Miyake (2004).
Drugie metapodej$cie charakteryzuje si# koncentracj% na samym negatywnym poprzedzaniu, polegaj%c% na
szczegó owej analizie wszelkich jego aspektów i próbach
formu owania nowych, „prze omowych” teorii tego zjawiska. Tu równie! mamy do czynienia z mno!eniem bytów, cho" w nieco innym sensie. Przede wszystkim przypisuje si# niejako niezale!ny byt zjawisku negatywnego
poprzedzania – tak, jak gdyby by to jednorodny fenomen
sam w sobie, który w wi#kszym lub mniejszym stopniu
pozwala si# uchwyci" badaczom. W rzeczywisto$ci ró!ne
wersje procedury NP pozwalaj% mierzy" prawdopodobnie do$" szeroki zakres subtelnych zjawisk poznawczych,
w wi#kszo$ci zwi%zanych z procesami hamowania poznawczego, ale w niektórych przypadkach obrazuj%cych dzia anie zupe nie innych procesów. Z tego punktu
widzenia próby forsowania w asnych koncepcji przez
niektórych badaczy i przedstawiania ich jako „jedynie
s usznych” wyja$nie' efektów NP wydaj% si# chybione.
Sk%din%d konieczne d%!enie do upraszczania i redukowania teorii przeradza si# czasem w konstruowanie i forsowanie koncepcji po cz#$ci oderwanych od rzeczywisto$ci.
Wydaje si#, !e dokonanie rzeczywistego post#pu w rozumieniu zjawisk ujawnianych za pomoc% NP wymaga: (1)
metaanalizy wyników uzyskiwanych w badaniach pod
k%tem próby stworzenia zintegrowanej koncepcji, pokazuj%cej, jak niewielkie modyÞkacje procedury eksperymentalnej mog% prowadzi" do uruchamiania jako$ciowo
ró!nych procesów poznawczych; (2) szczegó owej analizy znaczenia uzyskiwanych wyników dla funkcjonowania ludzi poza laboratorium badawczym.
U!yteczno$% negatywnego poprzedzania
w psychologii spo#ecznego poznania
Od mniej wi#cej 10 lat w$ród psychologów spo ecznego poznania daje si# obserwowa" wzrost zainteresowania procesami hamowania. Jedn% z pierwszych analiz,
ukazuj%cych równorz#dno$" i równoleg o$" procesów
pobudzenia i hamowania w obszarze poznania spo ecznego, a $ci$lej – w kontek$cie aktywizacji i aplikacji wiedzy stereotypowej, przedstawili Bodenhausen i Macrae
(1998; por. Drogosz, 2002, 2004). Wykazali oni, odwo u-
j%c si# do wielu faktów empirycznych, !e na ka!dym poziomie przetwarzania informacji spo ecznej – pocz%wszy
od automatyzmów, a sko'czywszy na kontrolowanych,
deliberowanych decyzjach, uwzgl#dniaj%cych normy
spo eczne – zachodz% zjawiska rywalizacji i wzajemnego
równowa!enia si# si pobudzenia i hamowania.
Analiza ta by a bezpo$redni% inspiracj% do przeprowadzenia bada' w asnych (Drogosz, 2000), w których u!yto procedury negatywnego poprzedzania do testowania
powi%za' wewn%trz poznawczej struktury stereotypu.
Uzyskane wyniki stanowi% mocn% podstaw# dwóch tez.
Po pierwsze, powi%zania semantyczne wewn%trz stereotypów maj% charakter asymetryczny, implikacyjny – nazwa
stereotypu implikuje (tj. aktywizuje) cechy z nim zwi%zane, ale poszczególne cechy nie implikuj% konkretnego
stereotypu. Po drugie, aktywizacja i aplikacja stereotypów
rzeczywi$cie oparta jest na równowa!eniu si# procesów
pobudzenia i hamowania, poniewa! efekty negatywnego poprzedzania widoczne s% tylko w przypadku silnych
powi%za' pobudzaj%cych. Wydaje si#, !e spo$ród opisywanych wcze$niej teorii wyja$niaj%cych dzia anie NP do
wspomnianych wyników (Drogosz, 2000) najbardziej
pasuje koncepcja sugeruj%ca, i! istot% NP jest „sztuczne”
wywo anie hamowania poznawczego – musi by" ono tym
silniejsze, im silniejszym procesom pobudzenia musi si#
przeciwstawi". Zarówno uzyskane wyniki, jak i ich interpretacja pasuj% te! doskonale do koneksjonistycznego
modelu stereotypizacji Kundy i Thagarda (1996), który
– jak wi#kszo$" modeli inspirowanych funkcjonowaniem
mózgu – jest prób% rekonstrukcji powstawania konÞguracji po %cze' pobudzaj%cych i hamuj%cych pomi#dzy jednostkami poznawczymi. Kunda i Thagard przekonuj%co
wykazali, !e wi#kszo$" obserwowanych zjawisk zwi%zanych ze stereotypizacj% mo!na wyja$ni", odwo uj%c si#
do jednej prostej struktury hamuj%cych i pobudzaj%cych
po %cze'.
Kolejn%, niedawno podj#t% prób# zastosowania negatywnego poprzedzania w obszarze le!%cym na granicy
bada' poznania spo ecznego i ró!nic indywidualnych
przedstawi a Kossowska (2007a). Wykaza a ona, !e ró!nice indywidualne w zakresie potrzeby domkni#cia poznawczego (need for cognitive closure) – uwa!anej za
jedn% z podstaw sk onno$ci do u!ywania stereotypów – s%
zwi%zane ze zdolno$ci% do efektywnego przetwarzania irrelewantnych informacji. +ci$lej mówi%c, wysoka potrzeba domkni#cia wspó wyst#puje z silniejszym hamowaniem dystraktorów w procedurze NP. Badanie to ukazuje
wi#c, jak w asno$ci najbardziej podstawowych procesów
przetwarzania informacji mog% odzwierciedla" si# nie tylko w funkcjonowaniu poznawczym jednostki, lecz tak!e
w wymianie informacji na poziomie spo ecznym.
CZY NEGATYWNE POPRZEDZANIE MO(E BY) U(YTECZNYM NARZ*DZIEM W BADANIACH…
W podobnym duchu zinterpretowa" mo!na wyniki
bada', które przedstawili Fenske, Raymond, Kessler,
Westoby i Tipper (2005). Pokazali oni mianowicie, !e hamowanie reakcji na dany bodziec jest stanem uwagi, który mo!e zosta" skojarzony z tym!e bod&cem – na przyk ad w trakcie procedury NP – co nast#pnie wp ywa na
ocen# tego bod&ca. Badacze u!yli jako bod&ców obrazów
twarzy nieznanych osobom badanym. Okaza o si#, !e
obrazy twarzy, które podlega y hamowaniu, by y potem
oceniane jako „mniej godne zaufania”. Nie znaleziono
za$ podobnych ró!nic w odniesieniu do czysto percepcyjnych w a$ciwo$ci bod&ców (np. ja$niejsze vs. ciemniejsze
t o). Wyniki te sugeruj%, !e hamowanie sterowane uwag%
(attentional inhibition) mo!e by" kojarzone ze spo ecznie
znacz%cymi bod&cami oraz mie" ujemny wp yw na s%dy
spo eczno-emocjonalne.
Niestety, nie uda o mi si# odszuka" innych przyk adów
zastosowania negatywnego poprzedzania w szeroko rozumianej dziedzinie spo ecznego poznania. Wydaje si#
jednak, !e mo!liwo$ci techniki NP, a mo!e tak!e ogólniej
– waga studiów nad procesami hamowania, nie zosta y
jeszcze w pe ni docenione przez psychologów spo ecznego poznania. Chcia bym wi#c wskaza" na kilka mo!liwych kierunków zastosowa' omawianej metody, odwouj%c si# do opublikowanych w ostatnich latach bada'.
Pierwszy z proponowanych kierunków bada' mo!e
wi%za" si# z odkrytym niedawno zjawiskiem „mniejszo$ciowego spowolnienia” (minority slowness), opartym na
„subtelnym hamowaniu” (Bassili, 2003). Okazuje si#, !e
ludzie wypowiadaj%cy opini# mniejszo$ci robi% to wolniej ni! ludzie przekonani, !e ich opinia jest wyrazem pogl%dów wi#kszo$ci (niezale!nie od si y tych opinii oraz
oczekiwa' co do ich publicznego ujawnienia). Tempo
werbalnej ekspresji mo!e wi#c zale!e" od postrzeganego
konsensusu spo ecznego. Wydaje si#, !e procedura NP
mog aby by" dobr% miar% wp ywu manipulacji postrzeganym konsensusem na aktywizacj# i werbalizacj# okre$lonych tre$ci.
Drugim potencjalnym kierunkiem bada' s% zjawiska
hamowania i facylitacji podczas kooperacji z innymi osobami przy wykonywaniu zada' poznawczych. Dagnall,
Parker i Munley (2007) wykazali, !e rozwi%zywanie anagramów we wspó pracy z partnerem, a nast#pnie wspólne odtwarzanie list s ów nie powoduje !adnych efektów
spo ecznej facylitacji. Jednak osoby, które same rozwi%zywa y anagramy, a nast#pnie odtwarza y s owa wspólnie z partnerem, zapomina y ich wi#cej ni! w warunkach
przypominania indywidualnego – w sytuacji spo ecznej
zaobserwowano wi#c efekt interferencji i zahamowania
po!%danych reakcji. Nasuwa si# pytanie, czy stwierdzone tu hamowanie jest tym samym procesem, który
69
mo!e odpowiada" za wiele z uzyskiwanych efektów NP?
W $wietle przytoczonych wcze$niej wyników bada' wydaje si# to prawdopodobne. Procedura NP mog aby tu pos u!y" do bezpo$redniego pomiaru si y hamowania rozmaitych reakcji w sytuacji interakcji spo ecznych.
Trzecim z mo!liwych kierunków bada' wydaje si#
teoria celów Shaha i Kruglanskiego (Kruglanski, Shah
i Fishbach, 2002; Shah i Kruglanski, 2003). Badacze ci
eksploruj% zwi%zki pomi#dzy poznawczymi reprezentacjami celów oraz $rodków do ich osi%gni#cia. Za pomoc%
szeregu bada' wykazali, !e w samoregulacji istotn% rol#
odgrywaj% nie tylko procesy „góra–dó ”, czyli aktywizacji
mo!liwych $rodków pojawiaj%ce si# w nast#pstwie prymowania celów, ale i procesy „dó –góra” – aktywizacji
reprezentacji celów w nast#pstwie prymowania $rodków
do ich osi%gania. Jednak!e zarówno potoczne obserwacje, jak i wiedza psychologiczna dotycz%ca teorii racjonalno$ci sugeruj%, !e jednym z najcz#stszych dylematów,
jakie ludzie musz% rozwi%zywa", jest wybór pomi#dzy
konkurencyjnymi celami, których nie mo!na realizowa"
jednocze$nie. Równie cz#sto mamy do czynienia z psychicznym zablokowaniem realizacji wa!nych !yciowo
celów. Obie te sytuacje z pewno$ci% anga!uj% procesy
hamowania poznawczego i prawdopodobnie mo!na by je
zoperacjonalizowa" za pomoc% negatywnego poprzedzania. Wyja$nienie automatycznych procesów hamowania
le!%cych u podstaw dokonywania wyboru celów i podejmowania ich realizacji by oby, jak s%dz#, bardzo cenne
dla kilku dziedzin psychologii.
Uwagi ko cowe
W niniejszym artykule przedstawiono niektóre w%tpliwo$ci i nadzieje zwi%zane z mo!liwo$ciami u!ywania
w psychologii spo ecznego poznania procedury negatywnego poprzedzania – narz#dzia badawczego, którego
dzia anie najcz#$ciej interpretuje si# jako wywo ywanie
hamowania poznawczego, co wydaje si# najbardziej no$ne i u!yteczne. Starano si# ukaza" mo!liwe interpretacje
wyników uzyskanych za pomoc% tej metody i zarazem
zwróci" uwag# na konieczno$" ka!dorazowego u$ci$lania deÞnicji wielko$ci mierzonych przez poszczególne
wersje procedury NP, poniewa! mog% to by" nie tylko
procesy hamowania poznawczego, lecz tak!e procesy pami#ciowe oraz stosowanie modeli umys owych.
Przeprowadzona na potrzeby artyku u analiza literatury
przedmiotu wskazuje, !e dotychczasowe próby zastosowania techniki NP w dziedzinie bada' poznania spo ecznego s% bardzo niedawne, nieliczne i obiecuj%ce teoretycznie – z pewno$ci% warte kontynuowania i rozwijania.
Wskazano te! na trzy potencjalne kierunki zastosowa'
negatywnego poprzedzania w badaniach spo ecznych,
70
MAREK DROGOSZ
cho" z pewno$ci% mo!e ich by" o wiele wi#cej – szczególnie w kontek$cie post#puj%cej integracji wiedzy z zakresu procesów poznawczych i spo ecznych.
Na zako'czenie powtórzmy za Wundtem i Lewinem: „nie ma nic praktyczniejszego ni! dobra teoria”.
Dobre narz#dzia stwarzaj% ciekawe mo!liwo$ci badawcze, ale przede wszystkim potrzebujemy dobrych teorii. Hamowanie poznawcze stanowi w pewnym sensie
t o ludzkiego my$lenia i zachowania, a tak!e interakcji
spo ecznych. W coraz wi#kszym stopniu zdajemy sobie
spraw# z wagi tego t a: faktu, i! jest ono niezb#dne, by
powsta a na nim jakakolwiek Þgura. Wszystko wskazuje
na to, !e rola poj#cia hamowania w teorii poznania spoecznego b#dzie ros a, a co za tym idzie, badacze coraz
cz#$ciej b#d% si#gali po narz#dzia, które mog% to hamowanie mierzy" – w tym po negatywne poprzedzanie.
LITERATURA CYTOWANA
Bassili, J. N. (2003). The minority slowness effect: Subtle
inhibitions in the expression of views not shared by others.
Journal of Personality and Social Psychology, 84, 261–276.
Bodenhausen G. V., Macrae C. N. (1998). Stereotype activation
and inhibition. W: R. S. Wyer, Jr. (red.), Stereotype activation
and inhibition: Advances in social cognition (t. 11, s. 1–52).
Mahwah, NJ: Erlbaum.
Bukowski, M. (2006). Kontekst i stereotypizacja: ograniczanie
aktywizacji stereotypu poprzez trening analitycznego przetwarzania informacji. Psychologia Spo eczna, 2, 44–52.
Dagnall, N., Parker, A., Munley, G. (2007). Social collaboration,
inhibition and context. Psychological Reports, 100, 691–699.
Dalrymple-Alford, E. C., Budayr, B. (1966). Examination of
some aspects of the Stroop Color-Word Test. Perceptual &
Motor Skills, 23, 1211–1214.
DeSchepper, B., Treisman, A. (1996). Visual memory for
novel shapes: Implicit coding without attention. Journal of
Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition,
22, 27–47.
Drogosz, M. (2000). Negatywny priming a aktywacja struktury
stereotypu. Studia Psychologiczne, 38, 139–160.
Drogosz, M. (2002). Poskramianie Poznawczego Monstrum,
czyli o automatyzmach w poznawczym funkcjonowaniu stereotypów. W: M. Jarymowicz, R. Ohme (red.), Natura automatyzmów (s. 199–204). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu
Psychologii PAN.
Drogosz, M. (2003). Negatywne poprzedzanie jako narz#dzie
badania zaburze' poznawczych. Studia Psychologiczne, 41,
37–59.
Drogosz, M. (2004). O sposobach ograniczenia wp ywu
stereotypów na my$lenie. W: M. Kofta (red.), My"lenie stereotypowe i uprzedzenia: Mechanizmy poznawcze i afektywne
(s. 267–283). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Psychologii
PAN.
Drogosz, M., Jaworski, M. (2001). PrimeCat: Neuronowy model konsekwencji primingu kategorialnego. Przegl#d Psychologiczny, 44, 255–267.
Fenske, M. J., Raymond, J. E., Kessler, K., Westoby, N., Tipper,
S. P. (2005). Attentional inhibition has social-emotional
consequences for unfamiliar faces. Psychological Science,
16, 753–758.
Fox, E. (1995). Negative priming from ignored distractors in
visual selection: A review. Psychonomic Bulletin and Review,
2, 145–173.
Friedman, N., Miyake, A. (2004). The relations among inhibition
and interference control functions: A latent variable analysis.
Journal of Experimental Psychology: General, 133, 101–
–136.
Girondi, A. M. (1997). The self-regulation of affect: Application
of the negative priming paradigm. Dissertation Abstracts
International: Section B: The Sciences and Engineering, 57,
53–74.
Greenwald A. (1972). Evidence for perceptual Þltering and
response suppression for rejected messages in selective
attention. Journal of Experimental Psychology, 94, 58–67.
Greenwald, A. G., McGhee, D. E., Schwartz, J. L. K. (1998).
Measuring individual differences in implicit cognition: The
Implicit Association Test. Journal of Personality and Social
Psychology, 74, 1464–1480.
Gruszka, A. (1999). Relationships between basic personality
dimensions and the attentional mechanism of cognitive
inhibition. Polish Psychological Bulletin, 30, 129–142.
Harley, T. A. (1995). The psychology of language: From data to
theory. Hove: Erlbaum (UK) Taylor & Francis.
Hasher, L., Zacks, R. T., May, C. P. (1999). Inhibitory control,
circadian arousal, and age. W: D. Gopher, A. Koriat (red.),
Attention and performance XVII: Cognitive regulation of
performance: Interaction of theory and application (s. 653–
–675). Cambridge, MA: MIT Press.
Houghton, G., Tipper, S. P. (1994). A model of inhibitory mechanisms in selective attention. W: D. Dagenbach, T. H. Carr
(red.), Inhibitory processes in attention, memory, and language
(s. 53–112). San Diego, CA: Academic Press, Inc.
Kossowska, M. (2004). Wp yw obci%!enia poznawczego i percepcyjnego na si # hamowania poznawczego. Studia Psychologiczne, 4, 54–64.
Kossowska, M. (2007a). The role of cognitive inhibition in
motivation toward closure. Personality and Individual Differences, 42, 1117–1126.
Kossowska, M. (2007b). The role of cognitive load and memory
capacity in negative priming. Polish Psychological Bulletin,
38, 15–23.
Kruglanski, A. W., Shah, J. Y., Fishbach, A. (2002). A theory of
goal systems. W: M. P. Zanna (red.), Advances in experimental social psychology (t. 34, s. 331–378). San Diego, CA:
Academic Press.
Kunda, Z., Thagard, P. (1996). Forming impressions from stereotypes, traits, and behaviors: A parallel-constraint-satisfaction theory. Psychological Review, 103, 284–308.
CZY NEGATYWNE POPRZEDZANIE MO(E BY) U(YTECZNYM NARZ*DZIEM W BADANIACH…
MacDonald, P. A., Joordens, S. (2000). Investigation a memorybased account of negative priming: Support for selectionfeature mismatch. Journal of Experimental Psychology:
Human Perception and Performance, 26, 1478–1496.
MacDonald, P. A., Joordens, S., Seergobin, K. N. (1999).
Negative priming effects that are bigger than a breadbox:
Attending to distractors does not eliminate negative priming
but rather enhances it. Memory and Cognition, 27, 197–207.
Maison, D., Bruin, R. (1999). Test utajonych skojarze' (IAT):
Metoda badania utajonych postaw. Studia Psychologiczne,
37, 61–80.
Maison D., Miko ajczyk T. (2003). Implicit Association Test
– teoria, interpretacja i w%tpliwo$ci wokó metody. Studia
Psychologiczne, 41, 69–88.
May, C. P., Kane, M. J., Hasher, L. (1995). Determinants of
negative priming. Psychological Bulletin, 118, 35–54.
Meyer, D. E., Schvaneveldt, R. W. (1971). Facilitation in
recognizing pairs of words: Evidence of a dependence between
retrieval operations. Journal of Experimental Psychology, 90,
227–235.
Milliken B., Joordens, S. (1996). Negative priming without
overt prime selection. Canadian Journal of Experimental Psychology, 50, 333–346.
Milliken, B., Joordens, S., Merikle, P. M., Seiffert, A. E. (1998).
Selective attention: A reevaluation of the implications of
negative priming. Psychological Review, 105, 203–229.
Neill, W. T. (1977). Inhibition and facilitation processes in
selective attention. Journal of Experimental Psychology:
Human Perception and Performance, 3, 444–450.
Neill, W. T. (1997). Episodic retrieval in negative priming and
repetition priming. Journal of Experimental Psychology:
Learning, Memory and Cognition, 23, 1291–1305.
Neill, W. T., Valdes, L. A. (1992). Persistence of negative
priming: Steady state or decay? Journal of Experimental
Psychology: Learning, Memory and Cognition, 18, 565–576.
Neill, W. T., Valdes, L. A., Terry, K. M., Gorfein, D. S. (1992).
Persistence of negative priming: II. Evidence for episodic trace
retrieval. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 18, 993–1000.
Neill, W. T., Westberry, R. (1987). Selective attention and the
suppression of cognitive noise. Journal of Experimental
Psychology: Learning, Memory and Cognition, 13, 327–334.
71
Park, J., Kanwisher, N. (1994). Negative priming for spatial
locations: Identity mismatching, not distractor inhibition.
Journal of Experimental Psychology: Human Perception and
Performance, 20, 613–623.
Rothermund, K., Wentura, D., De Houwer, J. (2005). Retrieval
of incidental stimulus–response associations as a source
of negative priming. Journal of Experimental Psychology:
Learning, Memory and Cognition, 31, 482–495.
Shah, J. Y., Kruglanski, A. W. (2003). When opportunity knocks:
Bottom-up priming of goals by means and its effects on selfregulation. Journal of Personality and Social Psychology, 84,
1109–1122.
Tipper, S. P. (1985). The negative priming effect: Inhibitory
effects of ignored primes. Quarterly Journal of Experimental
Psychology, 37A, 571–590.
Tipper, S. P. (2001). Does negative priming reßect inhibitory
mechanisms? A review and integration of conßicting views.
Quarterly Journal of Experimental Psychology: Human
Experimental Psychology, 54(A), 321–343.
von Hecker, U., Conway, M. (2007). Probe-trial conßict
in negative priming: The signiÞcance of mental models.
Niepublikowany manuskrypt, Cardiff University, Wielka
Brytania.
PRZYPISY
1. Ciekawe te!, !e negatywne poprzedzanie z pewno$ci% by o
g ówn% inspiracj% przy konstruowaniu IAT (Greenwald, 1972;
Greenwald i in., 1998), a jego w asno$ci% wspóln% z LDT jest
powtarzaj%ca si# sekwencja: bodziec poprzedzaj%cy – bodziec
docelowy.
2. Termin „hamowanie poznawcze” jest przeze mnie rozumiany „Þzjologicznie” – jako przewaga aktywno$ci synaps hamuj%cych nad pobudzaj%cymi w zakresie danego funkcjonalnego zespo u neuronowego. Na poziomie poznawczym termin ten
oznacza ogólnie proces zmniejszania dost#pno$ci danej reprezentacji poznawczej. W ró!nych kontekstach mo!e on jednak
nabiera" dodatkowych znacze', o czym pisz# w dalszej cz#$ci
artyku u.
72
MAREK DROGOSZ
Negative priming:
Can it be a useful tool in social cognition research?
Marek Drogosz
Warsaw School of Social Psychology
Abstract
The article presents different aspects of using a popular research method, so-called negative priming (NP)
and possibilities of using this method in the Þeld of social cognition. The development of the NP method
is shortly described. Theoretical controversies around interpretations of research results obtained with NP
method are discussed. First applications of NP in social cognition research are also described and potential
new directions of its utilizing.
Key words: cognitive inhibition, negative priming, social cognition
Z o!ono: 17.05.2007
Z o!ono poprawiony tekst I: 12.11.2007
Z o!ono poprawiony tekst II: 11.02.2008
Zaakceptowano do druku: 15.02.2008