Laryngologiczny obraz refluksu krtaniowo

otolaryngologia polska 67 (2013) 139–143
Dostępne online www.sciencedirect.com
journal homepage: www.elsevier.com/locate/otpol
Artykuł oryginalny/Original research article
Laryngologiczny obraz refluksu krtaniowo-gardłowego –
doświadczenia własne w diagnozowaniu i leczeniu
Laryngopharyngeal reflux – own experience in diagnosis and treatment
Jacek Schmidt 1, Magdalena Łapienis 1,*, Michał Stawicki 2
1
2
Oddział Otolaryngologiczny Szpitala MSWiA w Łodzi, Ordynator: dr n. med. Jacek Schmidt, Poland
Poradnia Gastroenterologiczna Szpitala Świętej Rodziny w Łodzi, Poland
informacje o artykule
abstract
Historia artykułu:
Introduction: For many years the specialists, have been interested in gastroesophageal
Otrzymano: 14.11.2012
reflux. The aim of the work is to present our experience in the diagnosis and the treat-
Zaakceptowano: 11.01.2013
ment of laryngopharyngeal reflux. Material and methods: We studied 60 patients (35
Dostępne online: 16.01.2013
women and 25 men) aged 25 to 60 (average age – 43), with symptoms of reflux, hospitalized in ENT Department in the years 2010–2011. In all patients in ENT examination laryn-
Słowa kluczowe:
refluks krtaniowo-gardłowy
gitis were stated. Each patient was treated with 24-hour esophageal pH-impedance
24-godzinna pH-metria
medication blocking the proton pomp were prescribed for a period of 3 months. The
impedancyjna przełyku
zapalenie krtani
dieta
check-up included: patient interview, filling the questionnaire, ENT examination and
during gastrological consultation. In case of confirmed reflux disease proper diet and
gastrological consultation. The treatment was continued for the next 3 months with
patients with sustaining problems of upper airway. Results: Laryngopharyngeal reflux
disease was confirmed in all examined patients. After 3 months over 80% patients fini-
Keywords:
Laryngopharyngeal reflux
24-hour esophageal pH-impedance
shed the treatment, the other (13) patients finished their treatment after 6 months. Conclusions: ENT and gastrological consultations with 24-hour esophageal pH-impedance
help with successful diagnosis and curing the reflux disease.
© 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by
Laryngitis
Diet
Wprowadzenie
Definicję choroby refluksowej żołądkowo-przełykowej ustalono na międzynarodowej konferencji w Montrealu w 2006
roku [1], aby ułatwić porozumiewanie się lekarzom
z różnych dziedzin oraz ujednolicić język naukowy. Zgodnie
Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
z tymi wytycznymi, o chorobie mówimy, kiedy objawy
związane z refluksem – zgaga i tzw. regurgitacja, obniżają
jakość życia pacjenta, ale także kiedy u pacjentów występują powikłania powstałe w konsekwencji refluksu.
Zgaga została zdefiniowana jako uczucie pieczenia za
mostkiem, a regurgitacja jako przesuwanie się treści refluksowej do gardła dolnego i jamy ustnej. Ustalono również
* Adres do korespondencji: ul. Malczewskiego 19/9, 93-154 Łódź. Tel.: +48 501529447.
Adres email: [email protected] (M. Łapienis).
0030-6657/$ – see front matter © 2013 Polish Otorhinolaryngology - Head and Neck Surgery Society. Published by Elsevier Urban & Partner Sp. z o.o. All rights reserved.
http://dx.doi.org/10.1016/j.otpol.2013.01.004
140
otolaryngologia polska 67 (2013) 139–143
nowy podział choroby refluksowej na zespół przełykowy
i pozaprzełykowy. W zespole pozaprzełykowym wyodrębniono zespoły o udowodnionym związku z refluksem żołądkowo-przełykowym (kaszlowy, krtaniowy, astmatyczny
i nadżerek zębowych) oraz zespoły o prawdopodobnym
związku z refluksem (zapalenie gardła, zapalenie zatok
obocznych nosa, włóknienie płuc i nawracające zapalenie
ucha środkowego). Istnieją trzy główne przyczyny choroby
refluksowej żołądkowo-przełykowej: niesprawny mechanizm dolnego zwieracza przełyku, zaburzenie oczyszczania
przełyku oraz opróżniania żołądka. W refluksie krtaniowo-gardłowym pod wpływem treści refluksowej w błonie śluzowej i podśluzowej gardła i krtani następuje rozszerzenie
naczyń krwionośnych, powstaje obrzęk podścieliska oraz
przesięk zapalny [2]. Na skutek napływu fibroblastów
następuje włóknienie i pogrubienie tkanek gardła oraz
krtani. Dokonuje się metaplazja nabłonka urzęsionego
w płaskonabłonkowy, przerost i wtórny zanik gruczołów
śluzowych [3]. Dlatego też dolegliwości zgłaszane przez
pacjentów z refluksem przełykowo-gardłowo-krtaniowym
to: suchość i ból gardła, uczucie palenia, drapania, chrząkanie, odksztuszanie, chrypa, przewlekły kaszel, trudności
w przełykaniu i uczucie ,,kluski w gardle’’ [4, 5]. W oparciu
o te objawy został stworzony przez Belafsky'ego tzw. index
objawów refluksowych (Reflux Symptom Index; RSI). Otrzymany wynik >5, pozwala z dużym prawdopodobieństwem
potwierdzić chorobę refluksową gardłowo-krtaniową [6]
(Tab. I). Opisane wcześniej procesy zachodzące w gardle
i krtani u pacjentów z refluksem oceniane są w badaniu
laryngologicznym. Do najczęstszych przewlekłych zmian
zapalnych w obrębie gardła zalicza się: zapalenie grudkowe
tylnej ściany gardła, zapalenie i obrzęk błony śluzowej
gardła dolnego (zachyłków gruszkowatych, okolicy zanalewkowej i ust przełyku). W obrębie krtani obserwowane są
m.in.: ostre i przewlekłe zapalenie błony śluzowej krtani,
zapalenie tylnego odcinka krtani z przekrwieniem okolicy
międzynalewkowej, ograniczenie ruchomości w stawach
pierścienno-nalewkowych, obrzęk nalewek, owrzodzenia
kontaktowe, ziarniniaki okolicy wyrostków głosowych, podgłośniowe obrzęki oraz zwężenie okolicy podgłośniowej
i szpary głośni [7]. Analogicznie do indeksu objawów
refluksowych powstała ocena zmian refluksowych rozpoznanych w laryngoskopii (Reflux Finding Score; RFS). Wynik
>11, pozwala przypuszczać, że mamy do czynienia
z pacjentem z refluksem gardłowo-krtaniowym (Tab. II) [8].
W postawieniu końcowego rozpoznania obok wywiadu,
badania laryngologicznego i konsultacji gastrologicznej,
pomocne są: endoskopia przełyku z ewentualnym badaniem histopatologicznym oraz 24-godzinna pH-metria
z impedancją przełykową. Badanie pH-metrii z impedancją
przełyku daje obraz zjawisk zachodzących w przełyku.
Pomiar oporu prądu zmiennego przepływającego między
pierścieniami zlokalizowanymi na wewnątrzprzełykowej
sondzie pomiarowej umożliwia detekcję treści pokarmowej
(bolusa) z rozróżnieniem jej cech fizycznych (płyn, gaz),
a czujniki pH pomagają w identyfikacji cech chemicznych
(pH). Po uprzednim znieczuleniu błony śluzowej nosa
i gardła, przez nos wprowadzana jest do przełyku sonda
średnicy około 2 mm, na końcu której znajduje się elektroda pomiarowa. Elektroda ta ustawiana jest w końcowym
odcinku przełyku, 5 cm powyżej jego dolnego zwieracza.
Jednoczesna rejestracja impedancji i pH umożliwia różnicowanie refluksów na kwaśne (pH<4), słabo kwaśne (każdy
incydent wykryty przy użyciu impedancji, któremu towarzyszy zmniejszenie pH o co najmniej 1 jednostkę, ale
niewystarczający do obniżenia pH poniżej 4) i niekwaśne
(każdy incydent refluksu bez zmniejszania pH o więcej niż
1 jednostkę i bez zmniejszenia pH >4) [9–13].
Do wyleczenia choroby refluksowej konieczna jest współpraca z pacjentem. Proces ten trwa długo i wymaga, oprócz
stosowania leków, dyscypliny żywieniowej oraz kontroli
lekarskich u laryngologa i gastrologa.
Celem pracy jest ocena częstości występowania refluksu
żołądkowo-przełykowego u pacjentów zgłaszających przewlekłe dolegliwości ze strony górnego odcinka przewodu
pokarmowego.
Materiał i metody
Badania przeprowadzono u 60 chorych (35 kobiet i 25 mężczyzn) w wieku 25–60 lat (średnio 43 lat) hospitalizowanych
na Oddziale Otolaryngologicznym Szpitala MSWiA w Łodzi
w latach 2010–2011, u których podejrzewano występowanie
choroby refluksowej na podstawie zgłaszanych dolegliwości
ze strony górnych dróg oddechowych. Do badania wybrani
byli pacjenci, którzy przez wiele lat, bez uzyskania poprawy
lub ustąpienia dolegliwości, leczeni byli przez laryngologów
Tabela I – Indeks objawów refluksowych (RSI)
Table I – Assesment Reflux Symptoms Index (RSI)
Jak bardzo w ciągu ostatniego miesiąca dotyczył Cię ten problem
(zakreśl odpowienią cyfrę: 0 = nie występował, 5 = ciężki problem)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
Chrypka lub inne problemy głosowe
Chrząkanie
Uczucie nadmiaru śluzu lub spływ śluzu do nosogardła
Trudności z połykaniem pokarmów, płynów lub tabletek
Kaszel po jedzeniu lub po położeniu się
Duszności
Kaszel (dokuczliwy, irytujący)
Uczucie przeszkody w gardle, uczucie ,,ściśniętego gardła’’
Zgaga, ból w klatce piersiowej, niestrawność, uczucie kwasu w gardle
SUMA
0
0
0
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
3
3
3
3
3
3
3
3
3
4
4
4
4
4
4
4
4
4
5
5
5
5
5
5
5
5
5
141
otolaryngologia polska 67 (2013) 139–143
Tabela II – Zmiany w krtani oraz ocena wg Reflux Finding Score (RFS)
Table II – Assesment Reflux Finding Score (RFS)
Zmiany w krtani
Obrzęk podgłośniowy
0
1
2
nieobecny
3
4
obecny
Obliteracja przedsionka krtani
częściowa
całkowita
Rumień/przekrwienie
tylko arytenoids
rozlany
Obrzęk strun głosowych
łagodny
umiarkowany
ciężki
polip
Rozlany obrzęk krtani
łagodny
umiarkowany
ciężki
zwężający
łagodny
umiarkowany
ciężki
zwężający
Przerost tylnego spoidła
Ziarniniak/granulacja
nieobecna
obecna
Pogrubienie błony śluzowej krtani
nieobecne
obecne
SUMA
w poradniach z powodu zdiagnozowanego suchego zapalenia
nosa, gardła bądź krtani. Przed zakwalifikowaniem do
badania u wszystkich pacjentów w tomografii wykluczono
zmiany zapalne i nieprawidłowości anatomiczne w zatokach
i jamie nosa. Pacjenci kwalifikowani byli do badania po
uzyskaniu powyżej 5 punktów w ankiecie objawów refluksowych Belafsky'ego (skala 0–45). Wszyscy pacjenci byli poddani
badaniu laryngologicznemu i konsultowani przez gastrologa.
W trakcie laryngoskopii pośredniej lekarz oceniał zmiany
w krtani według skali RFS (skala 0–26). Każdemu pacjentowi
podczas konsultacji gastrologicznej wykonywano 24-godzinną
pH-metrię z impedancją przełyku. Wybranym przez gastrologa pacjentom (silne dolegliwości zgłaszane przez pacjenta,
utrzymujące się mimo włączonego leczenia przeciwrefluksowego, nasilone zmiany w badaniu laryngologicznym) wykonywano badanie gastroskopowe. W przypadku potwierdzenia
choroby refluksowej, zgodnie z zaleceniem gastrologa, włączane były na 3 miesiące leki blokujące pompę protonową
(omeprazol 40 mg 2 x dz) oraz odpowiednia dieta (odstawienie: słodyczy, potraw ciężkostrawnych i mocno przyprawionych, napojów gazowanych, soków owocowych, akoholu oraz
zachowanie przerwy około 3 godzin między ostatnim posiłkiem a spaniem). Kontrolna wizyta obejmowała wywiad,
w tym ponowne wypełnienie kwestionariusza Belafsky'ego,
badanie laryngologiczne z oceną zmian w krtani i konsultację
gastrologiczną. U pacjentów z utrzymującymi się dolegliwościami i zmianami w drogach oddechowych leczenie było
kontynuowane przez kolejne 3 miesiące.
Wyniki
W ankiecie objawów refluksowych pacjenci oceniali swoje
dolegliwości średnio na 18 punkty (8–40 punktów). Najczęściej zgłaszane dolegliwości to: kaszel (42%), chrypa (51%),
chrząkanie (71%), uczucie przeszkody w gardle (71%).
W badaniu laryngologicznym, według skali RFS uzyskano
średnio 14 punktów (15–25). Obserwowano następujące
zmiany w krtani: pogrubienie błony śluzowej krtani (błona
śluzowa o nierównej powierzchni, bez połysku z zalegającą
wydzieliną śluzową) (21 osób), obrzęk strun głosowych
(zmiany zbliżone do obrzęku Reinkego w laryngoskopii
pośredniej) (19 osób), przekrwienie tylko okolicy międzynalewkowej (52 osób), przekrwienie krtani (45 osób), zmiany
przerostowe spoidła tylnego (44 osoby). U większości
pacjentów zmiany miały charakter mieszany. U wszystkich
pacjentów w badaniu pH-metrycznym i impedancji
przełyku potwierdzono chorobę refluksową. W badanej grupie
stwierdzono przewagę refluksu słabo kwaśnego (33 osoby)
i niekwaśnego (18). Refluks kwaśny rozpoznano u 9 osób. Po
3 miesiącach ponad 80% chorych zakończyło leczenie –
ustąpiły dolegliwości laryngologiczne oraz zmiany w krtani
i gardle. Zakończenie leczenia następowało, gdy indeksy
RSI i RFS wynosiły odpowiednio poniżej wartości 5 i 11.
Pozostałe 11 osób zakończyło leczenie po 6 miesiącach.
W okresie prowadzonych badań dolegliwości nie powróciły
u pacjentów.
Omówienie
Wpływ choroby refluksowej żołądkowo-przełykowej na układ
oddechowy jest badany od wielu lat. Związek objawów
laryngologicznych z refluksem jako jeden z pierwszych opisał
Coffin w 1903 roku [14, 15]. W kolejnych pracach przedstawiano pacjentów z chorobami układu pokarmowego, zgłaszających równocześnie dolegliwości ze strony gardła i krtani.
Włączając jedynie leczenie gastrologiczne, uzyskiwano również poprawę w badaniu laryngologicznym [16–19]. Wprowadzenie kolejnych metod diagnostycznych – badanie pH-metrii
przełyku jako standardu w diagnostyce refluksu oraz wideolaryngoskopii do oceny zmian w krtani, pomogło pogłębić
dotychczasową wiedzę na temat zależności obydwu chorób
[20, 21]. W większości prac jako najczęstsze dolegliwości
zgłaszane przez pacjentów przedstawiane są: zaburzenia
głosu, chrząkanie, uczucie przeszkody w gardle i kaszel [3, 9,
16, 18]. Wraz z poprawą zmian w krtani, dolegliwości te
również wycofują się. Nie wszystkie badania potwierdzają
ustąpienie zmian zapalnych krtani po włączeniu leczenia
przeciwrefluksowego. Przykładem może być poprawa
u jedynie 17,5% pacjentów z potwierdzonym refluksem w pH-metrii lub stwierdzonymi histopatologicznie zmianami
zapalnymi przełyku w pracy Wilsona [22]. Lepszy wynik,
poprawa u 55% badanych, ale też nie będący ewidentnym
przykładem związku zmian w krtani z chorobą układu
pokarmowego, przedstawił Fraser [23].
Klasyczna pH-metria pozwala na monitorowanie zmian
pH w świetle przełyku, z założeniem prawidłowego pH
od 4 do 7. Z tego powodu jest ona nieprzydatna do
rozpoznawania refluksu niekwaśnego, często występującego
142
otolaryngologia polska 67 (2013) 139–143
w chorobie refluksowej krtaniowo-gardłowej. Pojawienie się
nowej formy diagnostycznej w postaci pomiaru impedancji
przełyku skojarzonej z pomiarem pH ułatwiło rozpoznawanie i leczenie choroby refluksowej. Po raz pierwszy metoda
została opisana przez Silny'ego w 1991 roku [24]. Impedancja
przełyku z pomiarem pH jest obecnie standardem
w diagnostyce refluksu krtaniowo-gardłowego.
Dlatego też stosowaliśmy tę metodę w przedstawianej
pracy. Wyniki naszych badań są porównywalne z wynikami
z innych ośrodków (prace Kwona [25], Abou-Ismaila [26],
Hemminka [27] i Friedmana [28]).
Wprowadzenie przez Belafsky'ego tzw. indeksu objawów
refluksowych (RSI), celem uporządkowania wywiadu prowadzonego z chorymi oraz oceny zmian refluksowych rozpoznanych w laryngoskopii (RFS), pozwoliło na szybką i łatwą
do stosowania selekcję pacjentów do dalszych badań (badania przesiewowe). W ten sposób możliwe jest porównywanie
wyników różnych prac. Habermann [29], na grupie 1044
badanych osób leczonych z powodu refluksu krtaniowo-gardłowego, wykazał skuteczność leczenia inhibitorami
pompy protonowej, wykorzystując RSI i RFS. U wyleczonych,
po 8–12 tygodni, zmniejszone zostały oba te wskaźniki: RSI
średnio z 12 na 3 i RFS średnio z 16 na 6. Podobną poprawę,
zmniejszenie RSI i RFI, przedstawili w swoich pracach
Masaany [30] i Ford [31].
Wyniki naszych badań odpowiadają przedstawionym
powyżej. U naszych pacjentów po włączeniu leczenia również obniżone zostały wskaźniki RSI (średnio z 18 na 4) i RFS
(średnio z 14 na 11). W wywiadzie nasi pacjenci najczęściej
zgłaszali następujące dolegliwości: kaszel (42%), chrypę
(51%), chrząkanie (71%) i uczucie przeszkody w gardle (71%).
W swojej pracy Fraser [23] podaje także jako najczęściej
występujące dolegliwości u 87 pacjentów ze zdiagnozowaną
chorobą refluksową: chrypę (38% badanych) i kaszel (38%
badanych).
W badaniach Koufmana [32] na grupie 225 osób ze
zdiagnozowanym refluksem najczęstszymi skargami pacjentów były: chrypa (71%), kaszel (51%), uczucie przeszkody w gardle (47%) i chrząkanie (42%). Na te same
dolegliwości pacjentów zwrócił uwagę w swoim opracowaniu Ward wiele lat wcześniej [18]. Grontved [33] zainteresował się pacjentami z chorobą refluksową, którym towarzyszyły zaburzenia głosu (chrypa i dysfonia). W naszej pracy
u pacjentów z potwierdzoną chorobą refluksową krtaniowo-gardłową obserwowane były przede wszystkim
zmiany obrzękowe i zapalne krtani oraz gardła. Kwalifikację
zmian, po badaniu laryngoskopii pośredniej, dokonano
w oparciu o indeks RFS. Wśród stwierdzonych zmian były:
pogrubienie błony śluzowej krtani, obrzęk strun głosowych,
przekrwienie tylko okolicy międzynalewkowej, przekrwienie krtani i zmiany przerostowe spoidła tylnego. Przewagę
zmian o charakterze obrzękowo-zapalnym przedstawia
również Maniecka-Aleksandrowicz w swojej pracy [34],
w której opracowała własną kwalifikację zmian krtani
i części krtaniowej gardła na: laryngitis posterior, postać
obręczową, siodłowatą, pseudoguzową i mieszaną. Hanson
[21] zmiany przekrwienne u badanych 64 pacjentów
z chorobą refluksową zaobserwował zwłaszcza w okolicach
tylnej części krtani i fałdów głosowych. W naszym badaniu
nie stwierdziliśmy żadnych zmian o charakterze ziarniniaków
ani owrzodzeń, jakie wykazali w swoich pracach Ward [18],
Emami [19] bądź Öhman [20].
Dzięki badaniu impedancji przełyku z oceną pH-metrii
możliwa była diagnostyka różnicowa refluksu. W badanej
grupie w naszym ośrodku stwierdzono przewagę refluksu
słabo kwaśnego i niekwaśnego. Nasze obserwacje są
zbliżone do wyników z innych prac. Kawamura [35]
w swoim badaniu stwierdził również przewagę refluksów
słabokwaśnych. Ford [31] podzielił wyniki pH-metrii impedancyjnej badanych na kwaśne i niekwaśne. Pacjenci
z dolegliwościami wynikającymi z refluksu krtaniowo-gardłowego wykazywali refluks niekwaśny. Hemmink
w swojej pracy [27] podzielił refluksy na kwaśny, słabo
kwaśny i alkaliczny. Zakwalifikował do badania impedancji przełyku z oceną pH pacjentów, u których nie uzyskano pozytywnej odpowiedzi na leczenie inhibitorami
pompy protonowej. Większą grupę stanowili pacjenci
z refluksem słabokwaśnym.
Zakończyliśmy leczenie u większości chorych po 3 miesiącach. W innych ośrodkach okres leczenia wynosi od 8 do
12 miesięcy, w zależności od postępu wycofywania się
dolegliwości i zmian w badaniu.
Wnioski
Przy przewlekłych schorzeniach zapalnych gardła i krtani
należy brać pod uwagę jako ich przyczynę refluks żołądkowo-przełykowo-gardłowy.
U pacjentów z przewlekłymi dolegliwościami ze strony
górnego odcinka układu oddechowego i pokarmowego konsultacja gastrologiczna wraz z 24-godzinną pH-metrią
pomaga w postawieniu właściwego rozpoznania i wdrożenia
prawidłowego leczenia.
Wkład autorów/Authors' contributions
Według kolejności.
Konflikt interesu/Conflict of interest
Nie występuje.
Finansowanie/Financial support
Nie występuje.
Etyka/Ethics
Treści przedstawione w artykule są zgodne z zasadami
Deklaracji Helsińskiej, dyrektywami EU oraz ujednoliconymi
wymaganiami dla czasopism biomedycznych.
Badania własne zostały przeprowadzone zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Klinicznej i zaakceptowane przez
lokalną Komisję Bioetyki, a ich uczestnicy wyrazili pisemną
zgodę na udział.
otolaryngologia polska 67 (2013) 139–143
p i s m i e n n i c t w o / r e f e r e n c e s
[1] Vakil N, Zanten S, Kahrilas P. The Montreal Definition and
Classification of Gastroesophageal Reflux Disease: A Global
Evidence – Based Consensus. Am J Gastroeneterol
2006;101:1900–1920.
[2] Nowak A, Marek T, Rydzewska G, Paradowski L, Chojnicki J,
Wallner G, et al. Wytyczne Polskiego Towarzystwa
Gastroenterologii: choroba refluksowa przełyku.
Gastroenterol Pol 2005;12:313–319.
[3] Piaskowska M, Kukwa A, Sobczyk G. Rola zakażenia
Helicobacter pylori i hipersekrecji kwasu solnego
w patogenezie przewlekłego nieżytu gardła i krtani. Nowa
Medycyna 1997;4:39–40.
[4] Hickson C, Simpson CB, Falcon R. Laryngeal pseudosulcus
as a predictor of laryngopharyngeal reflux. Laryngoscope
2001;111:1742–1745.
[5] Belafsky PC, Postma GN, Koufman JA. The association
between laryngeal pseudosulcus and laryngopharyngeal
reflux. Otolaryngol Head Neck Surg 2002;126:649–652.
[6] Belafsky PC, Postma GN, Koufman JA. The validity and
reliability of the reflux symptom index (RSI). J Voice
2002;16:274–277.
[7] Johnston N, Bulmer D, Gill GA, Panetti M, Ross PE, Pearson
JP. Cell biology of laryngeal epithelial defenses in health
and disease: further studies. Ann Otol Rhinol Laryngol
2003;112:481–491.
[8] Belafsky PC, Postma GN, Koufman JA. The validity and
reliability of the reflux findings score (RFS). Laryngoscope
2001;111:1313–1317.
[9] Barry D, Vaezi M. Laryngopharyngeal reflux: More questions
than answers. Cleve Clin J Med 2010;5:327–334.
[10] Merati AL, Lim HJ, Ulualp SO, Toohill RJ. Meta-analysis of
upper probe measurements in normal subjects and
patients with laryngopharyngeal reflux. Ann Otol Rhinol
Laryngol 2005;3:177–182.
[11] Orr WC, Craddock A, Goodrich S. Acidic and non-acidic
reflux during sleep under conditions of powerful acid
suppression. Chest 2007;2:460–465.
[12] Wojtkowiak M, Wojtuń S, Błaszak A, Gil J, Dryla P, Jałocha Ł.
Znaczenie badań czynnościowych w rozpoznawaniu,
monitorowaniu i leczeniu choroby refluksowej przełyku.
Pol Merk Lek 2009;155:517–520.
[13] Ćwikła K, Tarnowski W, Sikora K. Choroba refluksowa
przełyku – refluks niekwaśny. Pol Merk Lek 2008;146:171–174.
[14] Sontag SJ. Gastroesophgeal reflux and asthma. Am J Med
1997;103:84–90.
[15] Harding SM, Sontag SJ. Asthma and gastroesophageal
reflux. Am J Gastroenterol 2000;95:23–32.
[16] Malcolmson KG. Globus hystericus vel pharyngeus
(A reconnaissance of proximal vagal modalities). J Laryngol
Otol 1968;82:219–239.
[17] Deveney CW, Bener K, Cohen J. Gastroesophageal reflux
and laryngeal disease. Arch Surg 1992;9:1021–1026.
[18] Ward PH, Berci G. Observations on the pathogenesis of
chronic non-specific pharyngitis and laryngitis.
Laryngoscope 1982;12:1377–1382.
143
[19] Emami AJ, Morrisin M, Rammage L, Bosch D. Treatment of
Laryngeal Contact Ulcers and Granulomas: A 12-Year
Retrospective Analysis. J Voice 1999;4:612–617.
[20] Öhman L, Tibbling L, Olafsson J. Esophageal dysfunction in
patients with contact ulcer of the larynx. Ann Otol Rhinol
Laryngol 1983;92:228–230.
[21] Hanson D, Jiang J, Chi Wan. Quantitative Color Analysis of
Laryngeal Erythema in Chronic Posterior Laryngitis. J Voice
1998;1:78–83.
[22] Wilson J, White A, von Haacke N. Gastroesophageal reflux
and posterior laryngitis. Ann Otol Rhinol Laryngol
1989;98:405–410.
[23] Fraser A, Morton R, Gilibrand J. Presumed
laryngopharyngeal reflux: investigate or treat? J Laryngol
Otol 2000;6:441.
[24] Silny J. Intraluminal multiple electric impedance procedure
for measurement of gastrointestinal motility. J Gastrointest
Motil 1991;3:151–162.
[25] Kwon Y, Oelschlager B, Merati A. Evaluation and treatment
of laryngopharyngeal reflux symptoms. Thorac Surg Clin
2011;4:477–487.
[26] Abou-Ismail A, Vaezi M. Evaluation of patients with
suspected laryngopharyngeal reflux: a practical approach.
Curr Gastroenterol Rep 2011;3:213–218.
[27] Hemmink G, Bredenoord A, Weusten B, Monkelbaan J,
Timmer R, Smout A. Esophageal pH – impedance
monitoring in patients with therapy – resistant reflux
symptoms: 'on' or 'off' proton pump inhibitor? Am J
Gastroenterol 2008;103:2446–2453.
[28] Friedman M, Malley A, Pulyer T, Foster M, Fisher M, Joseph
N. Impact of pH monitoring on laryngopharyngeal reflux
treatment: improved compliance and symptom resolution.
Otolaryngol Head Neck Surg 2011;144:558–562.
[29] Habermann W, Schmidt C, Neumann K, Devaney T,
Hammer H. Refux Symptom Index and Reflux Finding Score
in Otolaryngologic Practice. J Voice 2011 (opublikowano
w internecine 08.04.2011).
[30] Masaany M, Marina M, Sharifa Ezat W, Sani A. Empirical
treatment with pantoprazole as a diagnostic tool for
symptomatic adult laryngopharyngeal reflux. J Laryngol
Otol 2011;125:502–508.
[31] Ford C. Evaluation and management of laryngopharyngeal
reflux. JAMA 2005;12:1534–1540.
[32] Koufman J. The otolaryngologic manifestation of
gastroesophageal reflux disease (GERD): a clinical
investigation of 225 patients using ambulatory 24-hour pH
monitoring and an experimental investigation of the role of
acid and pepsin in the development of laryngeal injury.
Laryngoscope 1991;101(suppl. 53):1–78.
[33] Grontved A, West F. Ph monitoring in patients with bening
voice disorders. Acta Otolaryngol 2000;543:229–231.
[34] Maniecka-Aleksandrowicz B, Domeracka-Kołodziej A.
Zmiany w krtani i krtaniowej części gardła w chorobach
górnego odcinka przewodu pokarmowego. Otolaryngologia
2004;3:109–116.
[35] Kawamura O, Aslam M, Rittmann T. Physical and pH
properties of gastroesophagopharyngeal refluxate: a 24hour simultaneous ambulatory impedance and pH
monitoring study. Am J Gastroenterol 2004;99:1000–1010.