1149 - Koza - Natura 2000

tytu∏ rozdzia∏u (nazwa ryby gatunku)
Koza
Cobitis taenia
(Linnaeus, 1758)
Koza
ryby, karpiokszta∏tne,
kozowate
Opis gatunku
Mo˝liwoÊç pomy∏ki z innymi
gatunkami
Ze wzgl´du na zajmowanie podobnego siedliska i cz´ste wspólne wyst´powanie najcz´Êciej mo˝liwoÊç pomylenia z kozà z∏otawà (Sabanejewia aurata). Odró˝nia si´
od niej ubarwieniem, jaÊniejszym t∏em cia∏a (kremowo˝ó∏te), krótszymi i w´˝szymi u nasady wàsami, wyst´powaniem u podstawy p∏etwy ogonowej jednej czarnej
plamki, brakiem kila skórnego po grzbietowej i brzusznej stronie trzonu ogona.
Cechy biologiczne
Rozmna˝anie
Samce kozy charakteryzuje obecnoÊç szczególnej p∏ytki kostnej, tzw. p∏ytki Canestriniego, wyrastajàcej u podstawy drugiego promienia p∏etwy piersiowej. Samce kozy ró˝nià si´
od samic tak˝e niektórymi cechami plastycznymi. Majà d∏u˝sze p∏etwy piersiowe i brzuszne oraz wy˝sze p∏etwy grzbietowà i odbytowà. Samice natomiast osiàgajà wi´ksze rozmiary cia∏a. Samice kozy dojrzewajà do rozrodu w drugim i trzecim roku ˝ycia, przy d∏ugoÊci cia∏a powy˝ej 60 mm. Samce
dojrzewajà wczeÊniej, bo w drugim roku ˝ycia.
Tar∏o kozy jest porcyjne i trwa od maja do poczàtków lipca.
1149
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Cia∏o kozy jest wyd∏u˝one i bocznie sp∏aszczone. G∏owa
ma∏a jej d∏ugoÊç stanowi Êrednio 19% d∏ugoÊci cia∏a
i równie˝ jest wyraênie bocznie sp∏aszczona. Ma∏y dolny
otwór g´bowy otaczajà 3 pary wàsików. Dwie pierwsze
pary wyrastajà z wargi górnej, trzecia, najd∏u˝sza, z kàcików ust. Warga dolna pozbawiona jest wàsików i podzielona na dwa wyraêne p∏aty, które dzielà si´ na jeszcze
mniejsze. Oczy Êredniej wielkoÊci, po∏o˝one wysoko na
g∏owie. Pod okiem jest widoczny i wyraênie wyczuwalny
kolec, wyrostek koÊci sitowej bocznej, zakoƒczony dwoma
ostrymi wierzcho∏kami skierowanymi w stron´ ogona. P∏etwa grzbietowa le˝y mniej wi´cej w po∏owie cia∏a, nieco
przed nasadà p∏etw brzusznych. Wszystkie p∏etwy sà zaokràglone. Cia∏o (poza g∏owà) pokryte jest drobnymi, cykloidalnymi ∏uskami, które zachodzà na siebie. ¸uski kozy
sà prawie okràg∏e, z du˝ym polem centralnym.
Cia∏o kozy jest kremowo˝ó∏te, z licznymi ciemnobràzowymi plamami na grzbiecie i bokach. Brzuch jasny, lekko
˝ó∏ty. Uk∏ad plam pokrywajàcych cia∏o kozy tworzy cztery
wyraêne pasy, tak zwane strefy Gambetty. Najwi´ksze sà
owalne lub kwadratowe bràzowe plamy w liczbie najcz´Êciej 16–18, le˝àce na linii bocznej lub nieco powy˝ej.
Nad nimi le˝y pas drobnych, nieregularnych, zlewajàcych
si´ ze sobà ciemnych plamek. Wy˝ej w kierunku grzbietu
jest pas, zwykle nieco w´˝szy od poprzedniego, ma∏ych,
okràg∏ych plamek, ciàgnàcych si´ od ty∏u g∏owy do nasady ogona. Plamki tworzàce ten szereg sà wyraênie zaznaczone, chocia˝ niektóre zlewajà si´ ze sobà. Powy˝ej, oddzielony od poprzedniego bardzo wàskim paskiem pozbawionym plamek, znajduje si´ szereg licznych ma∏ych
plamek i ró˝nego kszta∏tu kropek, które zachodzà na siebie i tworzà t∏o ubarwienia grzbietu. Na linii grzbietu wyst´pujà du˝e, owalne plamy koloru ciemnobràzowego.
Najcz´Êciej jest 9 lub 10 plam przed p∏etwà grzbietowà i 8
do 10 za p∏etwà grzbietowà. Ubarwienie g∏owy tworzà
liczne ciemne, bràzowe plamy. Cechà charakterystycznà
gatunku jest ma∏a, ale dobrze widoczna czarna plamka
w kszta∏cie przecinka, w górnej cz´Êci trzonu ogona, u nasady p∏etwy ogonowej. P∏etwy grzbietowa i ogonowa
z 3–4 rz´dami poprzecznych bràzowych plamek.
Samice kozy mogà dorastaç do 104–146 mm a samce
mogà osiàgaç d∏ugoÊç 64–75 mm. Najstarsze ryby oznaczone z terenu Polski to samce w wieku 5 lat i samice
w wieku 6 lat.
WartoÊci cech policzalnych:
D II–III/7(5–8); A II–III/5(4–6); P I/6–7(5–8); V I/6(5–7);
C I/14/I
237
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1149
Tar∏o zaczyna si´, gdy temperatura wody wynosi powy˝ej
16–18ºC. Dojrza∏e jaja kozy sà barwy pomaraƒczowo–˝ó∏tej
i majà Êrednic´ od 1,0 do 1,36 mm. P∏odnoÊç wzgl´dna dochodzi do 200 jaj na gram masy cia∏a dojrza∏ej samicy. W ciàgu sezonu rozrodczego samica mo˝e z∏o˝yç oko∏o 3500 jaj,
w kilku porcjach – jest to gatunek o porcyjnym tarle. Kozy nie
wykazujà ˝adnej formy opieki nad potomstwem. Po z∏o˝eniu
ikra przykleja si´ do szczàtków roÊlin lub roÊlin ˝yjàcych i p´cznieje do wielkoÊci 1,9–2,8 mm. Rozwój jaj w temperaturze
16–17ºC trwa 5 dni. Zaraz po wyl´gu larwy wydzielajà
w przedniej cz´Êci g∏owy lepkà substancj´, za pomocà której
przyklejajà si´ do roÊlinnoÊci podwodnej lub opadajà na dno,
skàd co pewien czas podp∏ywajà ku górze. Poniewa˝ tar∏o odbywa si´ w przybrze˝nych zatoczkach, gdzie przy wy˝szej temperaturze wody mogà ju˝ panowaç gorsze warunki tlenowe,
larwy kozy majà bardzo rzadko spotykany u ryb strefy umiarkowanej dodatkowy narzàd oddechowy w postaci skrzeli zewn´trznych. Pojawia si´ on u larw ju˝ w dwa dni po wykluciu.
Przy d∏ugoÊci cia∏a 19 mm wyl´g przypomina doros∏e ryby.
AktywnoÊç
Jest gatunkiem o nocnym trybie ˝ycia. Przebywa w pobli˝u
dna i w chwilach zagro˝enia zakopuje si´ w piasek, wystawiajàc jedynie wierzch g∏owy, na którym znajdujà si´ wysoko osadzone oczy. Obserwacje kóz trzymanych w warunkach akwariowych pozwoli∏y stwierdziç, ˝e zakopujà si´ one
w piasek czy drobny ˝wir zarówno w chwilach zagro˝enia,
zaniepokojone, jak i wtedy, gdy odpoczywajà. Na podstawie sk∏adu pokarmu okreÊlono zasi´g penetracji litoralu
przez omawiany gatunek do g∏´bokoÊci 2 m.
Sposób od˝ywiania
M∏ode osobniki kozy od˝ywiajà si´ zooplanktonem. Starsze
penetrujà przydenne warstwy litoralu, zjadajàc organizmy
zarówno typowo denne, jak i naroÊlinne. G∏ównym sk∏adnikiem diety kozy sà drobne skorupiaki: wioÊlarki Cladocera, wid∏onogi Copepoda i ma∏˝oraczki Ostracoda. Kozy
zjadajà tak˝e larwy ochotkowatych Chironomidae i ma∏e nicienie Nematoda. W diecie wi´kszoÊci ryb spotyka si´ ponadto skàposzczety Oligochaeta oraz detrytus i peryfiton.
W akwenach o ubogiej bazie pokarmowej znaczàcym elementem diety potrafià byç roÊliny ni˝sze i wy˝sze.
Cechy ekologiczne
Siedliska
Koza zasiedla rzeki o dnie piaszczystym lub mulisto-piaszczystym, a tak˝e s∏abo zeutrofizowane jeziora. Kozy preferujà okreÊlone stanowiska. Wybierajà miejsca pokryte
mi´kkim substratem organicznym, o ma∏ym przep∏ywie
wody, oko∏o 0,15 m/s. Obserwowano sezonowe zmiany
rozmieszczenia ryb w zale˝noÊci od tempa przep∏ywu wody, który ma wp∏yw na osadzanie si´ i wyp∏ukiwanie dennego substratu. Zimà przemieszczajà si´ do g∏´bszych partii (poni˝ej 1,5 m) i zamieszkujà zag∏´bienia w dnie wype∏-
238
nione organicznymi osadami o wielkoÊci od 0,15 do
1,0 mm. Nie stwierdzono kozy na stanowiskach, gdzie
przep∏yw wody by∏ wi´kszy ni˝ 0,3 m/s. W rzekach nizinnych stanowi sta∏y element ichtiofauny, jednak zwykle wykazuje niskie wartoÊci wspó∏czynników sta∏oÊci i dominacji.
Koza wykazuje du˝à tolerancj´ na zasolenie, co pozwala
jej zasiedlaç równie˝ wody s∏onawe. Szczegó∏owe badania
wykaza∏y, ˝e niski próg wra˝liwoÊci na zasolenie wykazujà
wszystkie stadia rozwojowe kozy, od jaja po doros∏e osobniki. Oznacza to, ˝e osobniki od∏awiane w przybrze˝nej
strefie Ba∏tyku prawdopodobnie pochodzà ze stabilnych,
rozmna˝ajàcych si´ w s∏onawej wodzie populacji.
Siedliska z Za∏àcznika I Dyrektywy
Siedliskowej, mogàce wchodziç w zakres
zainteresowania
3140 – twardowodne oligo- i mezotroficzne zbiorniki wodne z podwodnymi ∏àkami ramienic Charetea
3150 – starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
3260 – nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników Ranunculion fluitantis
3270 – zalewane muliste brzegi rzek
Rozmieszczenie geograficzne
W wielu miejscach zasi´gu koza wyst´puje w mieszanych
populacjach, w których osobniki czystego gatunku wspó∏bytujà z mieszaƒcowymi, najcz´Êciej poliploidalnymi formami Cobitis. Mieszaƒcowe poliploidalne kozy powstajà
w wyniku podwójnej hybrydyzacji niektórych gatunków
Cobitis, na terenie Polski takich, jak koza C. taenia i koza dunajska C. elongatoides. Poliploidy sà zewn´trznie
bardzo podobne do kozy C. taenia, dlatego wa˝nà cechà
systematycznà gatunku C. taenia jest liczba chromosomów wynoszàca 2n = 48. Badania cytogenetyczne wykaza∏y, ˝e koza Cobitis taenia sensu stricto wyst´puje w rzekach zlewiska Ba∏tyku, w Szwecji, Francji, Niemczech, Anglii i kilku rzekach w zachodniej cz´Êci Rosji oraz w niektórych dop∏ywach Êrodkowego Dunaju. W wymienionym
zasi´gu wyst´powania poza osobnikami czystego gatunku rozpoznano te˝ liczne diploidalno-poliploidalne kompleksy ryb Cobitis.
Mapa rozmieszczenia w Polsce
Badania cytogenetyczne ryb Cobitis z 16. miejsc w Polsce wykaza∏y, ˝e tylko jeziora: Wigry, Klawój i G∏´bokie zamieszkiwane
sà przez „czyste” populacje kozy C. taenia bez form poliploidalnych. W pozosta∏ych miejscach opisano kompleksy diploidalno-poliploidalne Cobitis, wÊród których, zw∏aszcza w dorzeczu
Wis∏y, wyst´puje te˝ koza C. taenia. Z tego powodu nale˝a∏oby
raczej mówiç o powszechnym wyst´powaniu w Polsce kompleksu gatunków Cobitis. Sà one rozpowszechnione na terenie ca∏ego kraju w wodach stojàcych i p∏ynàcych, z wyjàtkiem rzek
o typowo górskim charakterze (zaznaczone na mapie kolorem
tytu∏ rozdzia∏u (nazwa ryby gatunku)
Koza
szarym). Na za∏àczonej mapie (kropkami) zaznaczono 3 stanowiska, na których wyst´pujà potwierdzone badaniami cytogenetycznymi, czyste populacje (diploidalnej) kozy C. taenia.
Podobne du˝e genetyczne zró˝nicowanie gatunków rodzaju Cobitis zaobserwowano niemal w ca∏ej Europie.
14
A
1
2
15
3
4
16
5
6
17
7
8
18
9
19
20
21
22
23
24
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21
A
B
B
C
C
D
D
E
E
F
F
G
G
jej egzystencja w Polsce wydawa∏a si´ niezagro˝ona, a ryzyko wygini´cia oceniane by∏o jako mo˝liwe w „Êrednio”
odleg∏ej przysz∏oÊci. Wykazana ma∏a liczba czystych populacji ryb tego gatunku wskazuje jednak na koniecznoÊç zintensyfikowania dzia∏aƒ w celu ich ochrony.
Zanieczyszczenia wód, przebudowa rzek, degradacja naturalnego Êrodowiska sà bezpoÊrednimi przyczynami zanikania kozy na terenie jej naturalnego rozsiedlenia.
1149
54
54
Propozycje dzia∏aƒ ochronnych
53
53
H
H
I
I
52
52
J
J
K
K
L
M
M
51
51
N
N
O
1
O
2
1
3
4
5
16
2
6
50
7
17
P
P
A
1Bf
a bc
e f
Bd
g h i
R
R
j k l
0
C
20 40 60 80 100km
S
S
49
Status gatunku
Dyrektywa „Siedliska–Fauna–Flora”: Za∏àczniki II i IV;
Konwencja Berneƒska: Za∏àcznik III;
W Polsce znajduje si´ na liÊcie zwierzàt obj´tych ochronà
gatunkowà.
Ocena IUCN: Êwiat – zagro˝one (EN); Polska – nara˝one (VU).
Wyst´powanie gatunku
na obszarach chronionych
Ze wzgl´du na obszar wyst´powania obejmujàcy ca∏y kraj
(poza terenami górskimi) wi´kszoÊç populacji wyst´puje
poza obszarami chronionymi. Z oznaczonych 3 populacji
kozy C. taenia jedna zasiedla Wigierski Park Narodowy.
Przemiany i stan populacji w skali
kraju, potencjalne zagro˝enia
Rozwój i stan populacji
W Polsce uznana zosta∏a za gatunek raczej niezagro˝ony,
z tym ˝e zdecydowana wi´kszoÊç badaƒ dotyczy∏a nie gatunku C. taenia, ale kompleksu diploidalno-poliploidalnego Cobitis. Na niektórych stanowiskach ryby te mogà wyst´powaç bardzo licznie, a nawet dominowaç iloÊciowo.
Sytuacja taka dotyczy nie samego gatunku kozy C. taenia,
ale kompleksu gatunków.
Potencjalne zagro˝enia
Nigdy nie mia∏a gospodarczego znaczenia. Czasami by∏a
u˝ywana jako przyn´ta na ryby drapie˝ne. Mi´so kozy jest
suche i niezbyt smaczne. W zwiàzku z ochronà gatunkowà
Propozycje wzgl´dem gatunku
Przeprowadzone badania cytogenetyczne kilkunastu populacji ryb, jak sàdzono, tego gatunku wykaza∏y dominacj´,
w wielu miejscach w dorzeczu Wis∏y i Odry, poliploidalnych
mieszaƒcowych form Cobitis. W wi´kszoÊci takich populacji
w dorzeczu Odry nie stwierdzono wyst´powania osobników
czystego gatunku kozy C. taenia. Oznacza to, ˝e „czyste”
populacje kozy mogà byç du˝o bardziej unikatowe, ni˝
nam si´ wydaje, a tym samym godne szczególnej ochrony.
Tendencja do tworzenia mieszaƒców z innymi gatunkami
Cobitis, która mo˝e byç zarówno efektem zanieczyszczenia
Êrodowiska, jak i sposobem powstawania nowych gatunków – specjacji, mo˝e byç zarazem powodem zanikania
kozy. Wyst´powanie niejednorodnych pod wzgl´dem liczby
chromosomów populacji jest z kolei rzadkim zjawiskiem
biologicznym wÊród kr´gowców i jako takie zas∏uguje na
ochron´. Poniewa˝ poliploidalne mieszaƒce Cobitis nie sà
wizualnie odró˝niane od kozy C. taenia (2n = 48 chromosomów w komórkach cia∏a), ochrona powinna dotyczyç
w ogóle ryb Cobitis wyst´pujàcych w Polsce.
Ochrona powinna polegaç na ochronie siedlisk zamieszkiwanych przez ryby Cobitis, zw∏aszcza tych, w których
stwierdzono populacje kozy Cobitis taenia sensu stricto.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
L
Propozycje wzgl´dem siedliska gatunku
Nie sà znane ˝adne specyficzne przyczyny wymierania
kozy, oprócz tych, które niekorzystnie oddzia∏ujà na ca∏à ichtiofaun´ (zanieczyszczenia wód, regulacje i zabudowa hydrotechniczna rzek). Koza jest prawdopodobnie
jednym z wra˝liwszych gatunków na tego typu antropogeniczne ingerencje w Êrodowisko naturalne. Regulacja
brzegów zdaje si´ nie mieç wyraênie negatywnego wp∏ywu na jej wyst´powanie, gdy˝ w wi´kszoÊci stanowisk,
gdzie by∏a liczna, brzegi by∏y uregulowane. W zwiàzku
z nieprecyzyjnie rozpoznanymi przyczynami jej ekstynkcji
jedynà zalecanà metodà ochrony tego gatunku w Europie jest ograniczenie i kontrola zanieczyszczeƒ dostajàcych si´ do wody oraz utrzymanie minimalnych nat´˝eƒ
przep∏ywu wód w rzekach i w sieci wody bie˝àcej.
DoÊwiadczenia i kierunki badaƒ
Badania chromosomowe prowadzàce do wyodr´bnienia
miejsc wyst´powania (czystych) populacji kozy C. taenia.
239
Gatunki zwierzàt (z wyjàtkiem ptaków) – Ryby
1149
Sporzàdzenie aktualnej mapy rozsiedlenia gatunku w Polsce, z uwzgl´dnieniem wyst´powania kompleksów diploidalno-poliploidalnych Cobitis.
Badania ogólne nad biologià i ekologià tego gatunku pozwoli∏yby na jego lepsze poznanie i okreÊlenie jego wymagaƒ w celu ustalenia w∏aÊciwych sposobów zarzàdzania.
Opanowanie technologii sztucznego rozrodu w celu uzyskania materia∏u do introdukcji.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Bibliografia
240
BORO¡ A. 1992. Karyotype study of diploid and triploid Cobitis
taenia (Pisces Cobitidae) from Vistula river basin. Cytobios,
72: 201–206.
BORO¡ A. 1994. Meristic and biometric parameters of spined
loach, Cobitis taenia (L.) (Cypriniformes, Cobitidae) from Zegrzynski Dam Reservoir. Acta Ichthyologica et Piscatoria, vol.
XXIV: 141–158.
BORO¡ A. 1995. Chromosome banding studies of spined loach
Cobitis taenia (L.).Cytobios, 97–102.
BORO¡ A. 1999. Banded karyotype of spined loach Cobitis taenia
and triploid Cobitis from Poland. Genetica (3): 293–300.
BORO¡ A. 2000. Piskorz Misgurnus fossilis (L.). W: Bryliƒska M.
(red.) Ryby s∏odkowodne Polski, PWN, Warszawa: 347–350.
BORO¡ A. 2001. Zró˝nicowanie chromosomowe ryb rodzaju
Cobitis (Pisces; Cobitidae) wyst´pujàcych w Polsce. Rozprawy
i Monografie, Wyd. UWM 39: 1–74.
BORO¡ A. 2001. Koza (Cobitis taenia Linnaeus, 1758) – co naprawd´ chronimy? Metody cytogenetyczne jako narz´dzie
rozpoznawania niektórych gatunków ryb. Roczniki Naukowe
PZW, 14, Supl.: 339–351.
BORO¡ A. 2003. Karyotypes and cytogenetic diversity of the genus Cobitis (Pisces, Cobitidae) in Poland: a review. Cytogenetic evidence for a hybrid origin of some Cobitis triploids. Folia biol. Suppl. 51: 49–54.
BORO¡ A., BORO¡ S. 1994. Diet of spined loach, Cobitis taenia (L.) from Zegrzyƒski Dam Reservoir. Acta Ichthyologica
et Piscatoria, vol. XXIV: 125–139.
BORO¡ A., PIMPICKA E. 2000. Fecundity of spined loach, Cobitis taenia from the Zegrzyƒski Reservoir, Poland (Osteichthyes, Cobitidae). Folia Zool. Suppl. (w druku).
BORO¡ A., KOTUSZ J., PRZYBYLSKI M. 2000. Koza, koza z∏otawa, piskorz, Êliz. Wyd. IRÂ. Olsztyn, 113 pp.
KOTUSZ J. 1996. Ochrona gatunkowa piskorzowców (Cobitoidea,
Cypriniformes) w Polsce na tle ich wyst´powania i statusu w innych krajach Europy. Zoologica Poloniae, 41 Suppl.: 147–155.
KUJAWA R., JUCHNO D., BORO¡ A. 2002. Early life history of the
loaches of the genus Cobitis (Pisces, Cobitidae) under the laboratory conditions. Zoologica Poloniae 47: 39–41.
NALBAN, T. T. 1993. Some problems in the systematics of
the genus Cobitis and its relatives (Pisces, Ostariophysi,
Cobitidae). Rev. Roum. Biol. – Biol. Anim., 38: 101–110.
RÁB P., SLAVÍK O. 1995. Diploid-triploid-tetraploid complex of the
spined loach, genus Cobitis in Psovka Creek: the first evidence of the new species of Cobitis in the ichthyofauna of the
Czech Republic. Acta Univ. Carolinae Biologia, 39: 201–214.
RÁB P., RABOVA M., LUSK S. 2000. Genetic differentiation of the
two diploid-polyploid complexes of genus Cobitis involving
C. taenia, C. danubialis and C. sp. in the Chech Republic. Folia Zool. 49: 55–66.
ROBOTHAM P. W. J. 1978. Some factors influencing the microdistribution of a spined loach, Cobitis taenia (L)., Hydrobiologia, 61: 161–167.
ROBOTHAM P. W. J. 1981. Age, growth and reproduction of
a population of spined loach, Cobitis taenia (L.)., Hydrobiologia, 85: 129–136.
SKÓRA S. 1966. Spined loach (Cobitis taenia L.) from Wschodnia River. Acta Hydrobiol., 8: 425–435.
VASIL’EV V. P., VASIL’EVA K. D., OSINOV A. G. 1989. Evolution of
a diploid-triploid-tetraploid complex in fishes of the genus Cobitis (Pisces, Cobitidae). In: Evolution and Ecology of Unisexual Vertebrates. (Dawley, R. M., J. P. Bogart. ed.) New York State Mus. Alabany Bull., 466: 153–169.
WINKLER H. M. 1996. Pecularities of fish communities in estuaries of the Baltic See; the Drass-Zingst-Bodden chain as an
axample. Limnologica 26: 199–206
WITKOWSKI A. 1984. Analiza ichthiofauny basenu Biebrzy. Acta
Univ. Wratisl., 646: 70–73.
WITKOWSKI A., B¸ACHUTA J., KUSZNIERZ J., KO¸ACZ M.
1992. Ichtiofauna Âl´˝y i O∏awy oraz ich dop∏ywów. Rocz.
Nauk. PZW 5: 137–154.
Alicja Boroƒ