Wczoraj i dziś - dlanauczyciela.pl

mgr Dariusz Judek
doradca metodyczny, doświadczony nauczyciel
historii i wiedzy o społeczeństwie
w gimnazjum w Poznaniu
Opinia o programie nauczania historii i społeczeństwa
w klasach IV–VI szkoły podstawowej „Wczoraj i dziś”
autorstwa Tomasza Maćkowskiego
Program nauczania „Wczoraj i dziś” autorstwa dr. Tomasza Maćkowskiego spełnia warunki
formalne dla tego typu publikacji. Został napisany w oparciu o „Rozporządzenie Ministra
Edukacji Narodowej z dnia 21 czerwca 2012 roku w sprawie dopuszczenia do użytku
w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczenia
do użytku szkolnego podręczników” (Dz. U. z 2012 r., poz. 752). Program jest przygotowany
zgodnie z wymogami podstawy programowej w zakresie nauczania przedmiotu „historia
i społeczeństwo”. Dostosowano go także do zaleceń Parlamentu Europejskiego z dnia
23 kwietnia 2008 r. dotyczących ustanowienia europejskich ram kwalifikacji do uczenia się
przez całe życie. W kolejnych częściach publikacji zatytułowanych: „Ogólna charakterystyka
programu nauczania Wczoraj i dziś”, „Treści przedmiotu historia i społeczeństwo zawarte
w podstawie programowej kształcenia ogólnego”, „Cele kształcenia i wychowania”, „Materiał
nauczania Wczoraj i dziś wraz z odniesieniami do podstawy programowej”, „Procedury
osiągania celów edukacyjnych”, „Zakładane osiągnięcia uczniów”, „Proponowane metody
kontroli i oceny osiągnięć uczniów” oraz „Materiały dydaktyczne”, przedstawiono całościową
koncepcję programu. Zamieszczone materiały są przeznaczone do wykorzystania przez
nauczycieli uczących przedmiotu „historia i społeczeństwo” w klasach IV–VI szkoły
podstawowej, począwszy od roku szkolnego 2012/2013.
Rok 2012 to bardzo ważny okres w kształceniu dzieci i młodzieży od szkoły
podstawowej aż do szkoły średniej. W najbliższym czasie zmiany programowe obejmą
bowiem wszystkie poziomy nauczania. Reforma programowa, wprowadzona
„Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie
podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego
poszczególnych typach szkół” (DzU nr 4, poz. 17), funkcjonuje już na I i III etapie
edukacyjnym od 2009 r. Od tego czasu nauczyciele historii i wiedzy o społeczeństwie
w gimnazjach zebrali wiele cennych doświadczeń. Dzięki temu są w stanie określić, jakie
działania podejmowane w pracy dydaktycznej najlepiej sprawdzają się w kształceniu uczniów
na III etapie edukacyjnym, a następnie zastosować sprawdzone rozwiązania na
wcześniejszym poziomie nauczania. Pozwoli to w odpowiedni sposób wprowadzić ucznia
w niezwykle ciekawy świat wiedzy o przeszłości i zachęcić go do zgłębiania zagadnień
historycznych i poznawania zjawisk społecznych.
W taki sposób pojmowania roli nauczyciela historii i społeczeństwa w klasach IV–VI
w zakresie kształtowania młodego człowieka bardzo dobrze wpisuje się program nauczania
„Wczoraj i dziś”. Analiza rozdziału III, zawierającego cele kształcenia i wychowania,
pozwala stwierdzić, że autor w przemyślany sposób połączył elementy społeczne z wiedzą
o przeszłości. Uczynił to zresztą zgodnie z głównym założeniem programu, którym jest
„przedstawienie uczniom najważniejszych zagadnień historycznych przy jednoczesnym
kształtowaniu w nich odpowiednich postaw”. W programie podkreśla się, że uczeń na
II etapie edukacyjnym powinien zapoznać się ze specyfiką nauk społecznych oraz mieć
możliwość poznania rzeczywistości społecznej i kulturalnej, aby zyskać podstawy do
rozwijania wiedzy historycznej na kolejnych poziomach kształcenia. W mojej ocenie,
1
proponowana koncepcja jest w pełni słuszna. Trudno się także nie zgodzić z myślą autora
dotyczącą roli definicji oraz wiedzy faktograficznej w nauczaniu przedmiotu „historia
i społeczeństwo”. Zdaniem twórcy programu koncentrowanie się na wymienionych aspektach
nie jest dobrym sposobem na osiągnięcie sukcesu edukacyjnego na II etapie kształcenia,
aczkolwiek potrzebne bywa na przykład przy określaniu kryteriów oceniania uczniów. Takie
wnioski wynikają z analizy VII rozdziału programu nauczania zatytułowanego „Proponowane
metody kontroli i oceny osiągnięć uczniów”.
W omawianym programie przyjęto kilka ważnych założeń, które czynią go
narzędziem umożliwiającym sprawną realizację zapisów podstawy programowej dla
przedmiotu „historia i społeczeństwo”. Wśród tych zasad – słusznie uważanych przez autora
za kluczowe – znalazły się: wyjaśnianie współczesnej rzeczywistości w powiązaniu z wiedzą
historyczną, ukazywanie barwności, tajemniczości i intrygującej odmienności czasów
minionych oraz przedstawianie dziedzictwa europejskiego i jego korzeni z jednoczesnym
rozwijaniem tożsamości narodowej i europejskiej. W zakresie spraw społecznych dla autora
programu ważne jest kształtowanie wśród uczniów krytycznego stosunku do przekazów
medialnych. Wiąże się to w pewien sposób z poznawaniem warsztatu historyka, który musi
z rezerwą podchodzić do autentyczności źródeł historycznych. W procesie nauczania historii
i społeczeństwa w klasach IV–VI dążenie do tłumaczenia pewnych zjawisk społecznych czy
historycznych poprzez ukazywanie wzajemnego przenikania się różnych zagadnień pozwala
na skuteczne łączenie wiedzy z umiejętnościami. Jest to niezwykle ważne dla każdego
kreatywnie myślącego nauczyciela, a tylko taki może rozbudzić u młodego człowieka
zainteresowania dotyczące wiedzy historycznej czy społecznej. Program pośrednio
ukierunkowuje działania nauczyciela tak, aby twórczo podchodził on do rozwijania postaw
prospołecznych i obywatelskich wśród uczniów, a także motywował ich do samodzielnego
zdobywania wiedzy oraz skutecznego poszukiwania odpowiedzi na wiele pytań nurtujących
młodego człowieka już w szkole podstawowej. Za istotną zaletę omawianego programu
należy więc uznać to, że w interesujący sposób zachęca on nauczycieli do łączenia
problematyki historycznej i społecznej.
W części programu zatytułowanej „Materiał nauczania Wczoraj i dziś wraz
z odniesieniami do nowej podstawy programowej” znajdziemy szereg informacji, które
ułatwią nauczycielom zaplanowanie pracy. Jest to bardzo ważne, ponieważ na II etapie
kształcenia istnieją różne możliwości rozłożenia materiału z przedmiotu „historia
i społeczeństwo” na godziny lekcyjne. Trzeba również pamiętać o tym, że podstawa
programowa dla przedmiotu „historia i społeczeństwo”, która zacznie obowiązywać w szkole
podstawowej od roku szkolnego 2012/2013, określa bardzo dokładnie, czego szkoła
zobowiązana jest nauczyć ucznia na danym etapie edukacji. W związku z tym program
nauczania musi być równie precyzyjny. Z tego powodu w programie „Wczoraj i dziś”
zamieszczono przejrzysty wykaz zagadnień do omówienia wraz z odniesieniami do
konkretnych zapisów z podstawy programowej. Dzięki temu nauczyciel realizujący program
nauczania może na bieżąco kontrolować, które zapisy rozporządzenia MEN zostały już
wykonane. Przykładowo, dla tematu „Historia – nasza przeszłość” w części obejmującej
materiał nauczania autor wymienia zagadnienia przewidziane do realizacji podczas zajęć
(historia jako nauka o przeszłości, historia a baśnie i legendy, związki przyczynowo-skutkowe
między wydarzeniami historycznymi, efekty pracy historyków). Jednocześnie przedstawia
odniesienia do celów kształcenia – wymagań ogólnych (I. Chronologia historyczna,
II. Analiza i interpretacja historyczna), jak i treści nauczania – wymagań szczegółowych
(uczeń odróżnia historię rozumianą jako dzieje, przeszłość od historii rozumianej jako opis
dziejów przeszłości – 8.1; wyjaśnia, na czym polega praca historyka – 8.2). Taka systematyka
bardzo pomaga nauczycielom podczas przygotowywania różnego rodzaju samodzielnych
opracowań – na przykład przy okazji badania wyników nauczania.
2
Podstawa programowa wprowadzana do szkół od roku szkolnego 2009/2010 zachęca
do wzbogacania i pogłębiania treści nauczania. Z pewnością dlatego w programie „Wczoraj
i dziś” znajdziemy wiele propozycji zajęć wykraczających poza materiał podstawy.
Rozwiązanie takie zastosowano już w programie nauczania historii „Śladami przeszłości”
wydawnictwa Nowa Era – powszechnie wybieranym przez nauczycieli gimnazjów od
momentu wprowadzenia reformy w 2009 r. Doświadczenia nauczycieli korzystających z tej
publikacji jednoznacznie wskazują, że proponowane w niej zajęcia dodatkowe wykraczające
poza podstawę programową znakomicie sprawdzają się w całorocznym planowaniu pracy.
Przykładowo, w klasie III gimnazjum nauczyciel – po zrealizowaniu podstawy programowej
w kwietniu – otrzymuje wiele propozycji materiałów służących rozwijaniu różnych
umiejętności uczniów w pozostałej części roku szkolnego. W podobny sposób można
posłużyć się tematami dodatkowymi w klasie VI szkoły podstawowej. Wybór zagadnień
wykraczających poza podstawę programową, dotyczących na przykład XX wieku, jest dosyć
duży (Osiągnięcia II Rzeczypospolitej, W międzywojennym świecie 1918–1939, Wojna
ogarnia świat, Droga do zwycięstwa, Zimna wojna). W tej sytuacji wyłącznie od
indywidualnego pomysłu nauczyciela zależy to, w jaki sposób wykorzysta on zamieszczone
w programie tematy dodatkowe oraz jakie umiejętności będzie chciał rozwijać u uczniów.
Dla każdego nauczyciela korzystającego z programu nauczania bardzo ważną część
tego rodzaju publikacji stanowi opis procedur osiągania celów edukacyjnych. W programie
„Wczoraj i dziś” treści te zostały zamieszczone w rozdziale V. Znajdują się tam wskazówki,
które niewątpliwie pomogą nauczycielom w takim projektowaniu zajęć, aby były one
atrakcyjne dla uczniów, a jednocześnie umożliwiały im efektywne zdobywanie wiadomości
i umiejętności. Przyjęcie zasady, która zakłada, że podczas przekazywania wiedzy
historycznej należy poszukiwać różnych odniesień do współczesności, jest niewątpliwie
słuszne. Pozwala bowiem uczniowi zrozumieć, że otaczająca go współczesna rzeczywistość
ma swoje korzenie w przeszłości. Twórca programu proponuje przygotowanie w ten sposób
między innymi lekcji o igrzyskach olimpijskich, które są obecnie zjawiskiem medialnym
i powszechnie znanym każdemu młodemu człowiekowi. Na wyraźne powiązania minionych
zdarzeń ze współczesnością autor wskazuje także w innych zagadnieniach, na przykład przy
temacie o demokracji ateńskiej. Oczywiście, taki sposób prowadzenia zajęć wiąże się
z pewnym ograniczeniem – w poszczególnych tematach możliwe jest bowiem znalezienie
tylko określonej liczby odniesień między przeszłością a życiem bieżącym. W tej sytuacji
należy również uwzględnić inną wskazówkę autora, który zwraca uwagę, że młode pokolenie
jest przede wszystkim generacją internetu, odbierającą rzeczywistość za pomocą obrazów.
Dlatego – szczególnie na etapie szkoły podstawowej – w nauczaniu bardzo ważna jest rola
różnego rodzaju grafik czy infografik, będących najlepszym sposobem dotarcia do wyobraźni
ucznia. Realizację programu w oparciu o tego typu materiały graficzne gwarantuje
dostosowana do niego, rozbudowana obudowa dydaktyczna. Stanowi to niewątpliwie
ogromną zaletę omawianej publikacji.
Autor programu, pamiętając o nowoczesnych technikach kształcenia, nie zapomina
o tradycyjnych sposobach przekazywania wiedzy. Dotyczy to na przykład umiejętności
czytania ze zrozumieniem rozwijanej na II etapie edukacyjnym. W programie wyraźnie
zaznaczono, iż najlepszym sposobem nauczania podstaw analizy źródeł historycznych jest
czytanie wybranych fragmentów pod kierunkiem nauczyciela. W ten sposób nauczyciel,
dodatkowo potrafiący ciekawie zinterpretować tekst, niewątpliwie sam staje się dla ucznia
cennym źródłem informacji.
W programie „Wczoraj i dziś” zamieszczono opisy wielu metod nauczania, które
można wykorzystać podczas pracy z uczniami. Są one uporządkowane według schematu:
prezentacja wiadomości przez nauczyciela, angażowanie uczniów oraz kształtowanie ich
kompetencji historycznych. Program zawiera także wskazówki, które metody należy stosować
3
przy przekazywaniu wiedzy (pogadanka, opowiadanie, praca z tekstem), rozwijaniu
umiejętności ogólnych uczniów (wycieczka, drama, śnieżna kula, burza mózgów, portfolio,
jigsaw-puzzle, ranking diamentowy, test przewodni, dyskusja, debata „za” i „przeciw”, mapa
mentalna, metaplan, drzewko decyzyjne) oraz rozwijaniu ich umiejętności historycznych
(praca z tekstem źródłowym, praca ze źródłem ikonograficznym, praca z mapą). Każda
z wymienionych metod została krótko scharakteryzowana, między innymi pod kątem
możliwości jej wykorzystania na lekcjach historii i społeczeństwa. Niektóre metody, jak
pogadanka czy opowiadanie, są bardzo ważne w procesie nauczania na poziomie szkoły
podstawowej. Z kolei metoda dyskusji nie jest łatwa do realizacji na II etapie kształcenia.
Twórca programu zwraca uwagę, że wprowadzenie choćby jej elementów utrudniają zbyt
małe umiejętności uczniów w zakresie porządkowania wiadomości, logicznego i rzeczowego
argumentowania oraz przekonywania do swoich racji oraz brak odpowiedniego poziomu
wiedzy historycznej. Jednak zaliczenie dyskusji do metod, które mogą służyć nauczycielom
i uczniom do pracy w szkole podstawowej, jest jak najbardziej właściwe. Program ma
charakter ogólny – dobór szczegółowych metod jest zatem uzależniony od potrzeb oraz
możliwości dzieci. Autor publikacji słusznie wskazuje, że warianty zastosowania różnych
metod są wypadkową chęci wzbogacenia przez nauczycieli przekazu oraz kształtowania
wśród uczniów określonych kompetencji, postaw i wartości.
Należy podkreślić, że w pracy z programem „Wczoraj i dziś” pomocne są powiązane
z nim publikacje, wymienione w części „Materiały dydaktyczne”. Wśród nich znajdziemy:
trzyczęściowy podręcznik, multibooki, czyli multimedialne wersje podręczników, zeszyt
ucznia, atlas historyczny, interaktywne mapy historyczne (pomocne podczas
przygotowywania zajęć z wykorzystaniem tablicy interaktywnej), zestaw foliogramów,
Książki Nauczyciela, a także Biuletyny Internetowe. Dzięki tak bogatemu zestawowi
materiałów nauczyciel ma wiele możliwości realizacji programu.
Na podstawie wnikliwej analizy mogę jednoznacznie stwierdzić, że program „Wczoraj
i dziś” w pełni odpowiada wyzwaniom nowoczesnej szkoły. Nauczyciel znajdzie w nim
liczne wskazówki ułatwiające efektywną realizację zapisów podstawy programowej, a także
wiele różnorodnych materiałów do wykorzystania niezależnie od poziomu i możliwości
uczniów. Twórca programu zdaje sobie sprawę, że zagadnienia społeczne uczeń poznaje
w sposób naturalny – poprzez funkcjonowanie w społeczeństwie – oraz że w procesie
kształtowania odpowiednich postaw społecznych młody człowiek zostaje przygotowany do
zdobywania wiedzy historycznej. Jednak skuteczność nawet najlepszego programu nauczania
zależy głównie od sprawności nauczyciela w wykorzystaniu potencjału jego treści. Niezwykle
ważne są więc umiejętności nauczyciela w procesie przekazywania wiedzy, co w bezpośredni
sposób przekłada się na efektywność pracy z uczniem.
Program „Wczoraj i dziś” tworzy pewną konstrukcyjną całość z wydanym w 2009 r.
programem „Śladami przeszłości”, przeznaczonym do nauczania historii na poziomie
gimnazjum. Doświadczenia wynikające ze stosowania wspomnianej publikacji na III etapie
kształcenia wskazują, że nauczyciele szkół podstawowych od roku szkolnego 2012/2013
otrzymują sprawne i przyjazne im narzędzie, dzięki któremu z powodzeniem zrealizują zapisy
podstawy programowej.
mgr Dariusz Judek
4