Mirosława GILEWSKA, Jan BENDER Rekultywacja gruntów

WARSZTATY 2007 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie
Materiały Warsztatów str. 99–105
Mirosława GILEWSKA, Jan BENDER
Akademia Rolnicza w Poznaniu, Katedra Gleboznawstwa i Rekultywacji, Zakład Rekultywacji z siedzibą w Koninie
Rekultywacja gruntów pogórniczych a wartość użytkowa
Streszczenie
Rekultywacja, w myśl ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, polega na nadaniu im
wartości użytkowej. Osiągnięcie tego celu uwarunkowana jest przede wszystkim nie czasem
trwania rekultywacji, lecz intensywnością oddziaływania na grunt-skałę zespołu zabiegów
rekultywacyjnych umiejętnie dobranych i zastosowanych przez człowieka.
1. Wstęp
W obowiązującej Ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 5 lutego 1995 (tekst
jednolity – Dziennik Ustaw z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zm.) art. 4, pkt 18 stanowi;
„Rekultywacja gruntów – rozumie się przez to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe
ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowie lub zbudowanie niezbędnych dróg”. Pkt 19 tego artykułu stanowi: „zagospodarowanie gruntów –
rozumie się przez to rolnicze, leśne lub inne użytkowanie gruntów zrekultywowanych”.
Ustawa wprowadza pojęcia „wartość użytkowa”, „wartość przyrodnicza”, nie precyzuje jednak
jasno, co one oznaczają. W myśl art. 4, pkt 15 „wartość użytkowa” rozumiana jest przez
Ustawodawcę jako zdolność produkcyjna. Cytowane zapisy Ustawy są mało precyzyjne.
Dodatkowym utrudnieniem jest zapis art. 20, pkt 4 nakazujący kończyć rekultywację w terminie do 5 lat od zaprzestania działalności przemysłowej. Brak jednoznaczności zapisów
ustawowych umożliwia dowolną ich interpretację, stosowanie rozwiązań resortowych, a także
lokalnych i sprawia wiele trudności administracyjnych. Problem ten jest od wielu lat podnoszony przez Bendera i Gilewską (1988, 2004).
2. Zasady rekultywacji rolniczej
Grunty pogórnicze w ujęciu gleboznawczym są skałą glebotwórczą, skałą macierzystą,
z której w wyniku przemian powstaje utwór o zgoła odmiennych właściwościach, jakim jest
gleba. Te przemiany determinowane są właściwościami tej skały i oddziaływaniem na nią
99
M. GILEWSKA, J. BENDER – Rekultywacja gruntów pogórniczych a wartość użytkowa
szaty roślinnej, a także czasem. W klasycznej teorii procesu glebotwórczego czynnik biotyczny, a głównie szata roślinna uznawana jest w określonych warunkach klimatycznych za
główny czynnik glebotwórczy.
Skała macierzysta, jaką są grunty pogórnicze Konińskiego Zagłębia Węgla Brunatnego,
zbudowana jest z czwartorzędowych glin zwałowych zlodowacenia Warty, glin zwałowych
żółtych zlodowacenia Wisły, piasków czwartorzędowych, iłów poznańskich, a także piasków
mioceńskich zmieszanych w różnych ilościach i proporcjach. W litologicznie zróżnicowanym
profilu „glebowym” dominują utwory spoiste, głównie glina szara. Cechą tej skały jest na ogół
korzystny dla produkcji rolniczej skład granulometryczny i mineralogiczny, zasadowy odczyn
uwarunkowany obecnością węglanów wapnia, średnia zasobność w związki potasu, a także
zawartość substancji organicznej, którą jest domieszka węgla brunatnego. Wadą tej skały
glebotwórczej jest nadmierna koncentracja wapnia, ubogość w dwa podstawowe makroelementy dla roślin – azot i fosfor oraz duży udział por drobnych utrudniających ruch wody
i powietrza (Bender, Wasilewski 1980; Gilewska 1991).
Ta skała, jak dowodzą badania Bendera (Bender 1995; Bender, Gilewska 1988; Gilewska
2001) może tylko w ograniczonym zakresie sprostać wymaganiom roślin. Potencjał tej skały,
mierzony ilością wyprodukowanej biomasy, jest nieomal zerowy. Wskazują na to plony zbóż
ozimych i rzepaku ozimego uzyskiwane w pierwszym roku rekultywacji na kombinacji
nawozowej 0 NPK (tab. 2.1). Plonowanie lucerny na poziomie 2,6 s.m. Mg∙ha-1 należy uznać
także za niskie. W ciągu 21 lat, jak wynika z danych zamieszczonych w tej tabeli, wzrost
plonów zbóż ozimych na tej kombinacji, a przede wszystkim rzepaku ozimego jest niewielki.
Wzrasta plonowanie lucerny uprawianej w mieszance z trawami. Lucerna ma zdolność
wiązania azotu atmosferycznego poprzez symbiozę z bakteriami brodawkowymi i ta cecha
umożliwia jej wegetację w tych niekorzystnych warunkach.
Tabela 2.1. Plony roślin uprawnych [Mg∙ha-1]
Table 2.1. Fielding of cultivated plant [Mg∙ha-1]
Gatunek
rośliny
Nawożenie
mineralne
1 rok
rekultywacji
1980
10 rok
zagospodarowania
1991
21 rok
użytkowania
2001
Rzepak
ozimy
0 NPK
1 NPK
0
1,39
0
1,44
0,14
2,37
Pszenica
ozima
0 NPK
1 NPK
0
2,06
0,34
3,19
1,05
4,69
Żyto
ozime
0 NPK
1 NPK
0
2,35
0,46
3,67
0,60
2,89
Lucerna
z trawami
0 NPK
1 NPK
2,60
5,20
4,40
7,20
8,80
12,40
Zabiegi rekultywacyjne – stosowane zgodnie z zasadami koncepcji biologicznej rekultywacji, opracowanej pod kierunkiem Bendera (1995) – naprawa chemizmu i naprawa właściwości fizycznych stan ten zmieniają. Naprawa chemizmu realizowana jest poprzez stosowane
100
WARSZTATY 2007 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie
w odpowiednich proporcjach i ilościach nawożenie mineralne i jego rolą jest nie tylko
dostarczenie roślinom niezbędnych składników pokarmowych, lecz również ingerencja w niezrównoważony układ jonowy, charakterystyczny dla tej skały glebotwórczej. Orka i inne
zabiegi uprawowe są podstawą naprawy właściwości fizycznych. Ich zadaniem jest homogenizacja mas ziemnych oraz napowietrzenie wierzchniej warstwy gruntu.
Dopływ energii w formie nawozów mineralnych i energii zawartej w paliwach
umożliwiających wykonanie zabiegów uprawowych radykalnie zmieniają potencjał energetyczny gruntu-skały. Plony roślin uzyskane na kombinacji 1 NPK już w pierwszym roku
rekultywacji są zbliżone do uzyskiwanych na glebach uprawnych. To jednak nie oznacza, że
grunt pogórniczy został już przekształcony w glebę. Z gleboznawczego punktu widzenia jest to
zaledwie inicjacja procesu glebotwórczego. Jednakże zastosowane zabiegi rekultywacyjne
umożliwiają realizację produkcji rolnej już w pierwszym roku rekultywacji. Z rolniczego
punktu widzenia skała macierzysta weszła w uprawną fazę swego rozwoju. Uzyskiwanie
plonów roślin, zbliżonych do uzyskiwanych na glebach uprawnych nie oznacza jednak, że tym
gruntom nadano już charakter rolniczy utożsamiany z wartością użytkową.
3. Wartość użytkowa gruntu w świetle badań
W rozumieniu Bendera i Gilewskiej (1988, 2004; Gilewska, 1991), nadanie wartości użytkowej jest równoznaczne ze względnie stabilnymi plonami i możliwością realizacji na danej
powierzchni produkcji rolnej z zastosowaniem ogólnie przyjętych technologii produkcji i zasad
gospodarowania. W pierwszych latach rekultywacji rolniczej jest to niemożliwe. Nakłady
ponoszone na produkcję, realizowaną na gruntach pogórniczych w pierwszym i dalszych latach
rekultywacji, są dwukrotnie wyższe niż na glebach uprawnych. Zaznaczyć należy, że w tym
przypadku – zgodnie z założeniami koncepcji Bendera (1995) – realizowane są jednocześnie
dwa ważne cele gospodarcze – przekształcenie gruntu-skały w glebę i produkcja gospodarczej
biomasy – ziarna, nasion, siana, obniżającej koszty rekultywacji. Przemiany energetyczne
ukierunkowane są nie tylko na produkcję gospodarczo użytecznej biomasy, lecz również na
stymulację procesów glebotwórczych. Nabycie przez grunty wartości użytkowej wymaga
dłuższego okresu i dopływu do gruntu znacznie większej ilości energii zarówno w formie
nawozów mineralnych, zabiegów uprawowych oraz substancji organicznej w formie słomy
i innych resztek roślinnych. Wprowadzana substancja organiczna podlega złożonym procesom
przemian, których skutkiem jest między innymi powstawanie związków próchnicznych i formowanie się poziomu próchnicznego – atrybutu każdej gleby (Bender 1995; Gilewska,
Otremba 2004; Kowalik 2004).
Pominięcie nawożenia mineralnego, zwanego w terminologii rekultywacyjnej naprawą
chemizmu (kombinacja 0 NPK) ogranicza plonowanie roślin, nie eliminuje wad gruntów,
spowalnia procesy glebotwórcze i opóźnia nadanie wartości użytkowej. Samo oddziaływanie
roślin na skałę glebotwórczą jest mało skuteczne. Wsparte jednak zabiegami rekultywacyjnymi
(kombinacja 1 NPK), a więc radykalną i kompleksową ingerencją czynnika antropogenicznego
powoduje, że przekształcenie gruntu w glebę przebiega dynamicznie, a produktywność gruntu
już od pierwszego roku rekultywacji utrzymuje się na zadawalającym poziomie. Efekty
stosowanych zabiegów rekultywacyjnych ilustrują załączone rysunki 3.1, 3.2 i 3.3.
101
M. GILEWSKA, J. BENDER – Rekultywacja gruntów pogórniczych a wartość użytkowa
Rys. 3.1. Uprawa rzepaku ozimego na kombinacjach 0 NPK i 1 NPK
Fig. 3.1. Winter rape cultivation on the combination 0 NPK and 1 NPK
Rys. 3.2. Uprawa pszenicy ozimej na kombinacjach 0 NPK i 1 NPK
Fig. 3.2. Winter white cultivation on the combination 0 NPK and 1 NPK
102
WARSZTATY 2007 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie
Rys. 3.3. Uprawa żyta ozimego na kombinacjach 0 NPK i 1 NPK
Fig. 3.3. Winter rye cultivation on the combination 0 NPK and 1 NPK
Efekty rekultywacyjne i glebotwórcze uzyskane w tym samym czasie w świetle naszych
wieloletnich badań, a także zamieszczonych w tabelach 2.1. i 3.1. są różne. W tym przypadku
czas jest ważnym, jednak nie najważniejszym czynnikiem plono- i glebotwórczym. Nadanie
wartości użytkowej i przekształcenie gruntu w glebę jest przede wszystkim intensywnością
oddziaływania czynnika antropogenicznego na grunt-skałę, poprzez system odpowiednio
dobranych zabiegów rekultywacyjnych. Długość okresu rekultywacji, jak to zwykle jest przyjęte w praktyce rekultywacyjnej (Bender, Gilewska 2004) nie powinna być wyznacznikiem
nadania charakteru rolniczego rekultywowanym gruntom. Ten sam cel można osiągnąć
w różnym przedziale czasowym. Przy pełnym respektowaniu zasad koncepcji gatunków
docelowych wystarczający jest okres 6–10 lat, w innym przypadku okres nawet 21 lat jest
niewystarczający.
103
M. GILEWSKA, J. BENDER – Rekultywacja gruntów pogórniczych a wartość użytkowa
Tabela 3.1. Wpływ dziesięcioletnich zabiegów rekultywacyjnych na właściwości gruntów pogórniczych
Table 3.1. Effect of ten years reclamation measures on the properties of post mining grounds
Frakcje [mm]
Kombinacja
0 NPK
1 NPK
Głębokość
pH
P205
K20
[mg ∙ kg-1]
wg
Egnera-Riehma
CaCO3
%
N
%
C
%
7,9
8,2
7,9
7,6
7,38
8,20
8,53
9,43
0,028
0,014
0,015
0,014
0,029
0,14
0,27
0,22
32
30
26
14
52
20
35
45
7,2
7,9
7,2
7,2
7,63
8,84
7,38
7,63
0,041
0,023
0,015
0,015
0,43
0,25
0,14
0,14
340
48
28
22
110
146
45
30
1–0,1
0,1–
–0,02
< 0,02
H20
1M
KCL
0–25
25–50
50–75
75–100
63
77
66
56
14
12
11
16
23
11
23
28
8,4
9,0
8,9
8,7
0–25
25–50
50–7\5
75–100
67
65
61
66
13
8
20
18
20
27
19
16
7,8
8,0
8,0
7,9
4. Podsumowanie
W obowiązującej Ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych (tekst jednolity – Dziennik
Ustaw z 2004 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zm.) osoba wyłączającą grunt z produkcji obowiązana jest zakończyć rekultywację w ciągu 5 lat od zaprzestania działalności przemysłowej
i uzyskać decyzję administracyjną uznającą rekultywację za zakończoną.
Okres 5-letni obejmuje jednak nie tylko rekultywację biologiczną (rolniczą), lecz również
techniczną (podstawową) związaną z uregulowaniem stosunków wodnych, umocnieniem
skarp, a także budową dróg. Główny nacisk osoby wyłączającej grunt z produkcji położony
jest na ten element rekultywacji. Ten zapis ustawy jest niekorzystny – jak to wielokrotnie
podkreślali Bender i Gilewska (1988, 2004) – dla nabywcy gruntów pogórniczych. Przerzuca
gros obowiązków związanych z nadaniem „wartości użytkowej” na nabywcę gruntów. Dalsze
zabiegi agrotechniczne, już w ramach zagospodarowania, są wykonywane przez nabywcę tych
gruntów. Zagospodarowanie gruntów jest dofinansowane z Funduszu Ochrony Gruntów
Rolnych Województwa Wielkopolskiego mocą Uchwały Zarządu Województwa Wielkopolskiego i wynosi obecnie 2000 zł na hektar płatne w trzech kolejnych ratach.
Grunty pogórnicze po wydaniu decyzji o zakończeniu rekultywacji oznaczone są w ewidencji gruntów jako Tereny różne – Tr, a więc jako grunty związane z działalnością gospodarczą w rozumieniu Ustawy z dnia 12 stycznia 1991 o podatkach i opłatach lokalnych
(tekst jednolity – Dziennik Ustaw z 2002 r. Nr 200, poz. 1683). Takie grunty – zgodnie z art. 5,
ust.1, pkt 1, ppkt c – objęte są podatkiem od nieruchomości. Nadanie charakteru rolniczego
i zmiany w ewidencji gruntów następują dopiero po klasyfikacji bonitacyjnej. Ten zapis
ustawy jest wyjątkowo niekorzystny zarówno dla nabywcy gruntów, jak i osoby wyłączającej
grunt z produkcji. Blokuje sprzedaż gruntów, utrudnia ich rekultywację i zagospodarowanie.
Samorządy niektórych gmin podejmują uchwałę o obniżeniu lub o zwolnieniu od podatku od
nieruchomości.
104
WARSZTATY 2007 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie
Literatura
[1] Bender J.1995: Rekultywacja terenów pogórniczych w Polsce. Zesz. Prob. Post. Nauk Roln., 418,
75–85.
[2] Bender J., Gilewska M. 1988: Rekultywacja w ujęciu aktów prawnych, badań naukowych i gospodarczej praktyki. Zesz. Nauk AGH, Sozologia, Sozotechnika 26, 53–68.
[3] Bender J., Gilewska M. 2004: Rekultywacja w świetle badań i wdrożeń, Roczn. Glebozn., tom
LV, nr 2, 29–46.
[4] Bender J., Wasilewski S. 1980: Rola czynnika antropogenicznego w kształtowaniu produktywności gleb przemysłowych. Zesz. Prob.. Post. Nauk Roln., z. 227, 317–326.
[5] Gilewska M. 1991: Rekultywacja biologiczna gruntów pogórniczych na przykładzie KWB „Konin”. Roczn. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Rozprawy naukowe, z. 200.
[6] Gilewska M. 2001: Zasady rolniczej rekultywacji gruntów pogórniczych. Zesz. Nauk Polit. Zielon., nr 125, Inżynieria Środowiska 11, 85–90.
[7] Gilewska M., Otremba K. 2004: Właściwości gleb formowanych z gruntu pogórniczego. Roczn.
Glebozn, tom LV, nr 2, 111–121.
[8] Kowalik S. 2004; Właściwości chemiczne gleb industrioziemnych użytkowanych rolniczo i leśnie na zrekultywowanym zwałowisku kopalni siarki „Machów”. Roczn. Glebozn., tom LV, nr 2,
239–249.
[9] Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 o podatkach i opłatach lokalnych. Tekst jednolity, Dziennik Ustaw
z 2002 r. Nr 200, poz. 1683.
[10] Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Tekst jednolity, Dziennik Ustaw z 2004 r. Nr 121,
poz. 1266 z późn. zmianami.
The reclamation of post mining grounds and soil capability
Reclamation according to the act of the protection of agricultural grounds and forest depend
on endowment of the usable value. Achieving of this aim is conditioned first of all, by not the
time of reclamation lasting, but intensity of affecting of an anthropogenical factor, through
assembly of the reclamation treatments of rock on the ground.
Przekazano: 15 marca 2007 r.
105