Oddział w Kutnie - Archiwum Państwowe w Płocku

Archiwum Państwowe w Płocku
Oddział w Kutnie
Archiwum Panstwowe w Płocku Oddział w Kutnie
ul. Zamkowa 4
99-300 Kutno
tel. 24-253-39-81
fax. 24-721-29-27
[email protected]
Historia
Dnia 11 października 1993 roku miała miejsce znacząca dla miasta uroczystość otwarcia Archiwum Państwowego
miasta stołecznego Warszawy Oddział w Kutnie.
Różne były losy archiwaliów kutnowskich, które trafiły do archiwów w Łodzi i Łęczycy, a w latach 70. zostały
przewiezione do Łowicza, gdzie pozostawały do września 1993 roku. Tak więc od 1952 r., region kutnowski nie
posiadał własnego archiwum, co powodowało rozproszenie zasobu i wynikające z tego trudności w korzystaniu z niego.
Sytuacja ta rzutuje na dzisiejszą strukturę zasobu, w której brak np. akt metrykalnych pozostających nadal w
Archiwum Państwowym w Łodzi.
Ze strony NDAP opiekę nad tworzeniem archiwum sprawował Naczelnik Wydziału Administracyjno-Gospodarczego
mgr Marek Borowski. Jeszcze w 1991 roku przystąpiono do pierwszych wizji lokalnych i konkretnych rozmów. Żłobek
miejski okazał się niezbyt fortunnym miejscem na lokalizację archiwum ze względu na małą wytrzymałość stropów i
co ważniejsze - dobro dzieci, które straciłyby w ten sposób ładne locum. Z tego powodu przystąpiono do poszukiwań
innego obiektu. Ostatecznie zdecydowano się na budynek po spółdzielni produkcyjnej "Urania" mieszczący się przy ul.
Zamkowej 4. O jego wyborze zdecydowała dogodna lokalizacji prawie w centrum miasta, znaczna powierzchnia - 579
m2 i możliwości przystosowania go do potrzeb archiwum. Konieczny był jednak kapitalny remont budynku, polegający
m.in.: na: wzmocnieniu stropów, wymianie całej instalacji elektrycznej i grzewczej, wymianie okien i inne. Zarząd
Miasta Kutna zdecydował, że koszty remontu zostaną pokryte przez kasę miejską. Był to konieczny krok do
prowadzenia dalszych prac, kwestia sfinansowania przedsięwzięcia mogła zniweczyć wszystkie wcześniejsze działania.
Umową z dnia 14.09.1992 roku władze miasta przekazały dla potrzeb organizującego się archiwum w nieodpłatne
użyczenie budynek przy ul. Zamkowej 4.
W efekcie tych działań Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, prof. Jerzy Skowronek zarządzeniem z dnia
31.03.1993 roku powołał do życia Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Oddział w Kutnie. Jednostka w tej strukturze
pozostawała do 1994, kiedy to po utworzeniu Archiwum Państwowego w Płocku stała się jego oddziałem.
Kierownikiem oddziału od 1993 roku jest Jolanta Leśniewska. Zasób archiwum na początku jego działalności tworzyły
akta przejęte w 1993 r z AP m.st. Warszawy Oddział w Łowiczu. Zasób obejmował 117 zespołów archiwalnych o
rozmiarach 192 mb. 12 890 j.a. z lat 1795-1973.
Zasób
Zasięg terytorialny działania archiwum obejmuje granice obecnego powiatu kutnowskiego oraz gminę Kiernozia z
terenu powiatu łowickiego. Nieco odmiennie wygląda zasięg terytorialny posiadanego zasobu, ponieważ obejmuje on
teren byłego powiatu kutnowskiego w granicach sprzed 1975 roku, czyli wraz odłączoną gminą Chodów (obecnie
powiat turecki), oraz cześć powiatu łęczyckiego. W zbiorach kutnowskich znajdują się prawie wyłącznie aktowe
materiały archiwalne urzędów, przedsiębiorstw, cechów rzemieślniczych, placówek oświatowych i społecznych od
1795 aż do 1998 roku. Zgromadzone archiwalia pozwalają poznać życiE miasta i całego regionu, wejrzeć w różne
aspekty życia społecznego i gospodarczego, w różnych epokach historycznych i ustrojowych. Mogą one również być
ciekawym źródłem do badań nad historią gospodarczą i społeczną w skali ogólnopolskiej jako potwierdzenie
charakterystycznych zjawisk zachodzących w tej części ziem polskich.
Na obecny zasób archiwum składają się akta, których zasadniczą część, tj. 117 zespołów przejęto w 1993 roku z
Archiwum Państwowego m. st. Warszawy Oddział w Łowiczu .
1
Archiwum Państwowe w Płocku
Do wiodącej grupy akt należą akta miast i cechów. Wśród nich wyróżnia się zespół Akt miasta Kutna z lat 1795 - 1950
i miasta Żychlina 1809 - 1947. Zgromadzone archiwalia obrazują życie średniej wielkości miasteczek zachodniej
części Mazowsza zamieszkiwanych w dużej części przez ludność pochodzenia żydowskiego. Akta miasta Kutna,
najstarszy obok akt hipoteki kutnowskiej zespół sięgający roku 1795, zachowuje swoją ciągłość do 1950 roku zajmuje tu miejsce kluczowe. Najstarsze akta w zespole odnoszą się do panowania pruskiego. Wśród nich zachowały
się edykty królów pruskich, korespondencja burmistrza miasta oraz akta miejscowych urzędów -Servis Amtu i Urzędu
Konsumpcyjnego. Znajdziemy tu kwestie dotyczące urządzenia i rejestracji Żydów kutnowskich, zawierania przez nich
małżeństw, wykazy ludności należącej do kahału kutnowskiego i pozwolenia na prowadzenie handlu. Wiele jest tu
także informacji o podatkach, różnych obciążeniach na rzecz dziedzica miasta, które mogą służyć do ustalenia
struktury wykonywanych profesji i zasobności rodzin kutnowskich.
Podobny charakter mają akta miejskie z krótkiego okresu Księstwa Warszawskiego. Otwiera je tekst przysięgi
mieszkańców Kutna na wierność Fryderykowi Augustowi z 1807 roku. Zasadnicze znaczenie dla poznania charakteru
miasta w tym okresie ma niewielki objętościowo dokument "Tabela wszystkich mieszkańców miasta podzielonych na
pięć klas", w którym ukazana została cała struktura narodowościowa, zawodowa i majątkowa tutejszej społeczności.
Równie interesujące są spisy mieszkańców Kutna - Polaków należących do Gwardii Narodowej, z uwzględnieniem
danych o pochodzeniu społecznym oraz tzw. "sposobie na życie".
Największą grupę materiału aktowego w tym zespole stanowią akta obrazujące 100-letnie panowanie carskie na tym
terenie. Wśród nich jako wiodące wymienić można: opis topograficzno-statystyczny miasta z 1820 r., dwie księgi
ludności stałej z połowy XIX wieku, akta dotyczące przywilejów miejskich, czy tak niebezpiecznych w tamtych czasach
"pogorzeli", a także akta w sprawie remontu i przebudowy kościoła parafialnego św. Wawrzyńca, opisujące wygląd
nieistniejącej już świątyni. Swoje odzwierciedlenie znajdują również kwestie funkcjonowania instytucji samorządowych,
takich jak zgromadzenia gminne dla powiatów orłowskiego i gostyńskiego odbywających się w kościele parafialnym w
Kutnie. Bogato reprezentowane są także akta dotyczące spraw gospodarczych i finansowych miasta.
Interesująco przedstawia się także okres okupacji niemieckiej 1915 - 1918, z którego zachowały się pierwsze
protokóły władz miejskich. Księgi posiedzeń rady i zarządu miasta zachowały się także z okresu 1918-1939 i z lat
1945-1950.
Najskromniej ilościowo przedstawiają się zespoły z okresu zaborów. Wymienić tu można tylko dwa zespoły Kutnowski
Zarząd Powiatowy 1869-1917 i Kutnowska Powiatowa Komisja ds. Wyborów do Dumy Państwowej 1905-1912.W
pierwszym z nich znajdziemy interesujące opisy statystyczne zakładów działających w powiecie, głównie odnoszące
się do cukrowni, a także obwieszczenia i rozkazy związane z wybuchem wojny światowej w 1914 roku.
W pełniejszym kształcie przetrwały akta administracji ogólnej z okresu II Rzeczypospolitej w zespole akta Starostwo
Powiatowe w Kutnie 1918-1939. Blisko 1/3 spośród 456 jednostek archiwalnych stanowi niezwykle interesujące
podania o dowody osobiste i paszporty z załączonymi do nich fotografiami. Dzięki tym dokumentom zachowała się
wyjątkowa kolekcja fotografii - również rodzinnej - znacznej części dorosłych mieszkańców powiatu kutnowskiego .
Duże znaczenie dla poznania sytuacji społeczno-politycznej w tym okresie mają sprawozdania sporządzone przez
starostę powiatowego do Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie, a także rejestry związków i stowarzyszeń działających
w powiecie, czy akta z wyborów do Sejmu i Senatu. Organizowanie się władz i życia w pierwszych latach
niepodległości oddają "Wiadomości Urzędowe dla Powiatu Kutnowskiego i Gostyńskiego" z lat 1918-1920.
Okres okupacji hitlerowskiej reprezentują tylko dwa zespoły Urzędu Komisarza w Strzelcach i Krzyżanówku z lat
1940-1944. Są to jedyne, tak liczne akta okupacyjnej administracji niemieckiej. Pozwalają prześledzić częściowo
politykę okupanta w stosunku do ludności polskiej wyrażającej się głównie w masowych wysiedleniach.
Bogato reprezentowany jest okres Polski Ludowej. Są to zespoły akt zarówno szczebla powiatowego, jak też
miejskiego, gminnego i gromadzkiego. Akta Powiatowej Rady Narodowej, Starostwa Powiatowego oraz Wydziału
Powiatowego z lat 1945-50 dostarczają ciekawego materiału badawczego związanego z charakterystycznymi
zjawiskami tego okresu, takimi jak wprowadzanie nowego ustroju politycznego, odbudowa zniszczeń wojennych,
sprawy osądzania ludności niemieckiej, ruchy migracyjne i inne. Najpełniej funkcjonowanie państwa socjalistycznego
do 1975 roku obrazują akta Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Kutnie 1950-1975 (najliczniejszy zespół liczący
ponad 3 tys. jednostek), także akta prezydiów miejskich rad narodowych w Kutnie, Krośniewicach i Żychlinie z lat
1950 -1973 oraz licznych gromadzkich rad narodowych wprowadzonych po likwidacji gmin w 1954 roku. Stosunkowo
2
Archiwum Państwowe w Płocku
nieodległą przeszłość obejmującą działanie administracji ogólnej z lat 1973-1990 obrazują akta rad narodowych i
urzędów miast i gmin z powiatu kutnowskiego oraz akta, nie tak dawno zlikwidowanych na skutek wprowadzenia
samorządu powiatowego, Urzędu Rejonowego w Kutnie z lat 1990-1998. Swoje odzwierciedlenie w aktach posiadają
również wybory do organów ustawodawczych w warunkach państwa socjalistycznego 1954-72, a także pierwszy
sprawdzian "demokracji" w nowych warunkach jakim było referendum ludowe w 1946 roku.
Znaczącą pozycję w zbiorach archiwum zajmują akta gmin z powiatu kutnowskiego sięgające 1810 roku, czyli
początków samorządów gminnych . Zespoły akt gminnych zachowują swoją ciągłość przez wszystkie okresy
historyczne aż do 1954 roku . Wśród tych zespołów wyróżnia się zespół akt gminy Żychlin z lat 1837-1915, który
stanowi najpełniejsze odzwierciedlenie działania samorządu wiejskiego pod zaborem rosyjskim. Całokształt życia
gospodarczego ,społecznego i sytuację demograficzną oddają sprawozdania statystyczne z lat 80-tych i 90-tych XIX
wieku. Licznie reprezentowane są też księgi ludności stałej poszczególnych wsi i samej osady Żychlin, dokumenty
ubezpieczeń zabudowań fabrycznych , dworskich i wiejskich pozwalają dokładnie odtworzyć stan i urządzeń będących
na wyposażeniu Cukrowni Dobrzelin, powstałej w 1849 roku . Dużą wartość przedstawiają także nie spotykane w
innych zespołach akt gminnych protokoły zebrań wiejskich już od 1868 roku. Większość akt gminnych dotyczy jednak
okresu funkcjonowania Gminnych Rad Narodowych 1945-1954. Pokazują procesy przemian ustrojowych i
gospodarczych, stosunków własnościowych w pierwszych latach działania nowego systemu politycznego.
Kutnowskie archiwum posiada w swoich zasobach także akta administracji specjalnej, ale już nie tak bogato
reprezentowane jak akta administracji ogólnej. Ciekawsze z nich to Urząd Poborowy w Kutnie z lat 1873-1914,
Kutnowski Powiatowy Urząd do Spraw Powinności Wojskowej z lat 1910-1917, Urząd Ziemski w Kutnie z lat 1919-1933
i Powiatowy Urząd Ziemski z 1945 roku.
Liczną i cenną grupę akt stanowią akta sądowe obejmujące zarówno akta hipoteczne od 1795 roku i notarialne z lat
1809-1950 notariuszy z Kutna i Żychlina, jak również akta sądów z XIX i XX wieku. W aktach hipoteki kutnowskiej, w
których znajdziemy oprócz istotnych kwestii ukazujących stosunki własnościowe na przestrzeni dwóch stuleci,
zachowały się niezwykle cenne odciski pieczęci miejskiej z przełomu XVIII i XIX wieku przedstawiające postać patrona
miasta św. Wawrzyńca. Podobny charakter i znaczenie posiadają akta notarialne. Mają one duże znaczenie dla badań
naukowych, ale jednocześnie są niezwykle ważne dla regulacji spraw majątkowych i kwestii ustalenia praw
własnościowych. Interesująco przedstawia się również zawartość akt sądowych , szczególnie Sądu Obwodowego w
Kutnie z lat 1940-1944 oraz Sądu Grodzkiego w Kutnie z lat 1945-1950. W aktach sądu grodzkiego oprócz typowych
spraw toczących się przed sądami tej instancji znajdują się sprawy osób zamordowanych w okresie okupacji
niemieckiej, dla których nie sporządzono aktu zgonu, w tym dla osób zmarłych w getcie, robotach przymusowych,
skazanych za działalność konspiracyjną, a także zamordowanych na Wschodzie. Zaś akta Sądu Obwodowego w Kutnie
są największym zespołem akt okupacyjnych ukazujących represyjny i wyjątkowy charakter sądownictwa niemieckiego
na terenach przyłączonych do III Rzeszy.
Znaczącą grupę akt stanowią zespoły akta przedsiębiorstw i instytucji finansowych. Na szczególną uwagę zasługują
akta najstarszych na tym terenie przedsiębiorstw wyznaczających rozwój gospodarczy regionu kutnowskiego, przede
wszystkim akta Cukrowi w Dobrzelinie z lat 1883-1950 i Ostrowach 1892-1950, Państwowej Stacji Doświadczalno
-Rolniczej z lat 1910-1950 oraz Fabryki Maszyn Rolniczych "Kraj" z lat 1910-1992. Inne akta z tej grupy obejmujące
okres już powojenny to - spośród najważniejszych - zespoły akt Państwowych Zakładów Farmaceutycznych "Polfa" w
Kutnie z lat 1946-1994 , Zakładów Metalurgicznych w Kutnie z lat 1972-1994 , Zakładów Zbożowo - Młynarskich z lat
1946 - 1996, Kutnowskiej Hodowli Buraka Cukrowego z lat 1945-1977 oraz kilka zespołów akt spółdzielczych z lat
1933-1956. Instytucje finansowe reprezentują akta banków takich jak Bank Rolny w Kutnie i Łęczycy z lat 1945-1955,
Bank Gospodarki Żywnościowej w Kutnie z lat 1976-1983, Narodowego Banku Polskiego z lat 1963-1972,
Powszechnego Banku Gospodarczego z lat 1989-1998, Powszechna Kasa Oszczędności z lat 1953-1971 oraz gminne i
komunalne kasy oszczędnościowe z lat 1899-1946.
W naszych zbiorach znajdują się także akta szkół z terenu powiatu kutnowskiego zarówno szczebla elementarnego,
szkół powszechnych, średnich, ogólnokształcących oraz uniwersytetów ludowych. Obejmują one okres od 1872 do
1973 roku.
Akta organizacji i zrzeszeń reprezentują niewielkie zespoły Towarzystwa Popierania i Budowy Szkół Publicznych w
powiecie kutnowskim z lat 1935-1937 oraz akta powiatowego i miejskich komitetów Frontu Jedności Narodu z lat
3
Archiwum Państwowe w Płocku
1958-1973.
W niewielkim niestety zakresie w tutejszym archiwum występują akta metrykalne i stanu cywilnego, których z tego
terenu należy poszukiwać w Archiwum Państwowym w Łodzi. Wśród materiałów archiwalnych nieaktowych do
cenniejszych naszych zbiorów należy zbiór plakatów i druków ulotnych z lat 1909 1942 , zbiór materiałów
regionalnych (głównie fotografie) z lat 1940-1956 oraz zbiór kartograficzny planów i map z powiatów kutnowskiego,
łęczyckiego i gostynińskiego z lat 1882-1950.
Zainteresowanych szczegółowym wykazem zespołów znajdujących się w zasobie AP Płock Oddział Kutno odsyłamy do
ogólnopolskiej internetowej bazy danych Sezam.
http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/index.php
4