DODATKI PASZOWE DLA DROBIU

OID (283) 4/2015
DODATKI PASZOWE DLA DROBIU
Dodatki stosowane do paszy i wody są nieodłącznym składnikiem żywieniowym ptaków
hodowlanych. Ich stosowanie wiąże się z wieloma korzyściami, ale jednocześnie podlega ścisłej kontroli, której głównym celem jest
uniknięcie stosowania niezgodnie z przeznaczeniem. Klasyfikacja, rodzaj i zakres stosowania dodatków paszowych regulowane są prawem Unii Europejskiej oraz przepisami krajów
członkowskich.
Podstawowym unijnym aktem prawnym jest
Rozporządzenie (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych
w żywieniu zwierząt. Na podstawie tego aktu
utworzono stale aktualizowany tzw. Wspólnotowy Rejestr Dodatków Paszowych, w którym
zawarte są informacje o wszystkich aktualnie
zarejestrowanych i dopuszczonych do obrotu
w krajach UE dodatkach paszowych. W Polsce
dokumentem regulującym ten aspekt jest Obwieszczenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi
z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawie wykazów
dodatków paszowych i materiałów paszowych.
Najczęściej stosowaną klasyfikacją dodatków
paszowych jest podział według pełnionych
przez nie funkcji. Dlatego wyróżniamy:
• uzupełniające niedobory określonych
składników pokarmowych w stosowanych
paszach;
• wspomagające procesy trawienne;
• utrzymujące równowagę mikrobiologiczną
w przewodzie pokarmowym;
• poprawiające produkcyjność;
• ograniczające negatywny wpływ odchodów
na środowisko naturalne;
• poprawiające jakość produktów pochodzenia zwierzęcego;
• poprawiające wartość pokarmową pasz;
• zapobiegające występowaniu schorzeń (w
20
produkcji drobiarskiej kokcydiozie i histomonozie);
• ułatwiające produkcję mieszanek paszowych (lepiszcze).
Z punktu widzenia hodowców najważniejszymi są dodatki, które bezpośrednio wpływają na
metabolizm przewodu pokarmowego ptaków
oraz regulują poziom zaopatrzenia w substancje biologicznie czynne, gdyż zwiększają efekt
produkcyjny.
Zaliczyć tu możemy:
• witaminy i prowitaminy;
• dodatki mineralne;
• aminokwasy, ich sole oraz hydroksyanalogi;
• stymulatory strawności;
• stabilizatory mikroflory jelitowej;
• kokcydiostatyki.
Zapotrzebowanie drobiu na witaminy jest bardzo duże. Wynika ono ze szczególnej budowy
przewodu pokarmowego, wprowadzenia nowoczesnych, wrażliwych na niedobory żywieniowe linii ptaków oraz intensywnych warunków chowu. Witaminy są potrzebne ptakom
zarówno młodym, jak i dorosłym, lecz zapotrzebowanie na nie jest różne w poszczególnych okresach życia. Suplementacja obejmuje wszystkie witaminy lipofilne (A, D, E, K),
wszystkie witaminy z grupy B oraz witaminę
C. Witaminy i prowitaminy odgrywają również istotną rolę w tworzeniu odporności ptaków na choroby (witaminy A, C oraz E).
Musimy mieć jednak na uwadze, że istnieje
wiele czynników zakłócających ich skuteczność w żywieniu ptaków. Podzielić je można
na dwie grupy. Do pierwszej zalicza się czynniki powodujące niewystarczający poziom witamin w diecie wynikający ze zmienności zawartości witamin w paszy, ich ograniczonej
przyswajalności oraz strat powstających podczas produkcji pasz i ich przechowywania. Do
OID (283) 4/2015
drugiej grupy zalicza się czynniki wpływające
na pogorszenie wykorzystania witamin przez
drób, jak np. potencjał genetyczny, stan fizjologiczny i kondycja ptaków, stresy, choroby oraz
zdolność do syntezy i/lub absorpcji witamin
w przewodzie pokarmowym.
Do mineralnych dodatków paszowych zaliczamy tylko mikroskładniki mineralne. Chociaż do życia niezbędnych jest około 20 mikroskładników, to w praktyce dietę dla drobiu
uzupełnia się tylko w siedem z nich: żelazo,
mangan, miedź, kobalt, jod, cynk i selen. Stanowią one składnik premiksów mineralno-witaminowych. Trzeba jednak mieć świadomość,
że poziom mikroskładników w premiksie jest
ściśle limitowany, przede wszystkim w celu zapobieżenia zatruciu ptaków i nadmiernej ich
akumulacji w narządach i tkankach.
Dodatek aminokwasów do paszy ma na celu
zmniejszenie strat azotu w wyniku niestrawienia lub niewykorzystania w przemianach metabolicznych, który w konsekwencji jest wydalany z odchodami. Dodatek ten ma również na
celu poprawę jakości białka paszowego oraz
zmniejszenie jego poziomu w diecie. Zawartość aminokwasów, tak egzo- jak i endogennych oraz ich wzajemny stosunek w diecie ma
bowiem ogromny wpływ na przebieg syntezy
białka zwierzęcego. Przeprowadzone badania
wykazały, że zmniejszenie zawartości białka
w diecie o 1% powoduje zmniejszenie wydalania azotu o 10% (nioski) lub 5-15% (brojlery, indyki, inny drób mięsny). Na szczególną
uwagę w żywieniu drobiu zasługują tzw. aminokwasy limitujące, które nie są wytwarzane
w procesach metabolicznych (lizyna, metionina, treonina i tryptofan). Im bardziej zawartość dostępnych w białku paszy aminokwasów
jest zgodna z potrzebami ptaka, tym wartość
takiego białka będzie większa, a jego wykorzystanie lepsze. Oznacza to również, że w porównaniu do innych białek paszowych mniejsze
będą straty azotu. Zastosowanie aminokwasów
może podnieść efektywność żywienia, a tym
22
samym poprawić retencję (zatrzymanie w organizmie) związków pokarmowych, a w konsekwencji redukować ilość tych związków wydalanych z odchodami.
Stymulatory strawności to przede wszystkim
enzymy paszowe. Obecnie stosowane są w paszach specjalistyczne enzymy, których działanie obejmuje hydrolizy (katalizy-proteolizy) wiązań peptydowych, a także w niektórych
przypadkach wiązań estrowych, czyli składników nietrawionych przez enzymy własne przewodu pokarmowego ptaków hodowlanych.
Enzymy te potocznie określane są proteolitycznymi, czyli proteazami (EC 3.4). Enzymy paszowe klasyfikowane i dopuszczane do
stosowania w żywieniu zwierząt na podstawie
wpisu do Europejskiego Rejestru Dodatków
Paszowych (EC) No 1831/2003 z późniejszymi zmianami, jako dodatki paszowe, a tym samym przynależne są do 3 grupy klasyfikacyjnej
zgodnej z rejestrem E.C. - Enzyme Commision.
Oprócz tej grupy wymienia się oksydoreduktazy, transferazy, liazy, izomerazy i ligazy. Ponieważ w obrębie samych hydrolaz wyróżnia się
szereg specyficznych oddziaływań enzymów
w układach z substratami, normalizacje E.C.
dzielą je na hydrolazy rozszczepiające wiązania C-O, C-N i C-C oraz niektóre inne wiązania cząsteczkowe. Te i dalsze podziały hydrolaz
zostały zgodnie z przyjętymi zaleceniami sklasyfikowane w formie kodów E.C.:E.C.3.1. Fosfatazy (fitazy), E.C. 3.2. Glikozydazy (karobhydrazy) czy E.C. 3.4 Proteazy.
W kontrolowanej produkcji enzymów wykorzystuje się określone biotechniki, a z nimi
związane jest używanie szczepów bakterii, czy
grzybów dopuszczonych prawnie w biotechnologii i żywieniu zwierząt. Owe szczepy będące
formami naturalnymi lub w pewnym zakresie
modyfikowanymi genetycznie charakteryzuje
wysoka specjalizacja w syntezie enzymów, np.:
grzyby - Trichoderma spp., Aspergillus spp., Penicillum spp. np. Trichoderma viridae, reesei;
Aspergillus oryzae, niger; Humicola insolens:
OID (283) 4/2015
ksylanazy, beta-glukanazy, galaktazy, Aspergillus niger i oryzae: fitazy; bakterie - Bacillus
spp., np. Bacillus amyloliquefaciens: Alfa-amylazy Bacillus subtilis, licheniformis: proteazy.
Do stabilizatorów mikroflory jelitowej zaliczymy przede wszystkim probiotyki i prebiotyki,
zakwaszacze oraz niektóre fitobiotyki.
Zakwaszacze to krótkołańcuchowe kwasy lub
ich sole dodawane do paszy lub wody w celu
obniżenia pH i zapobiegają lub ograniczają rozwój niepożądanych mikroorganizmów
i grzybów w przewodzie pokarmowym drobiu.
W skład tych preparatów wchodzą najczęściej
kwasy mrówkowy, propionowy, mlekowy, sorbowy, cytrynowy i fumarowy. Kwas fumarowy
działa dodatkowo antystresowo i uspokajająco
na ptaki. W żywieniu drobiu stosowane są również kwasy: ortofosforowy, winowy, jabłkowy
i inne. Jako dodatki do preparatów zakwaszających stosuje się też glinokrzemiany, mrówczan
amonu, propionian amonu i siarczan wapnia.
Zaletą preparatów zakwaszających mieszanki
paszowe i wodę pitną dla drobiu jest fakt, że
w większości przypadków nie wymagają przestrzegania okresu karencji, dlatego można je
stosować przez długi okres. Większość składników preparatów zakwaszających może także powstawać w organizmach ptaków w czasie
przemian metabolicznych, dlatego nie stanowią większego zagrożenia, nawet w przypadku
niewielkiego przedawkowania. Ptakom reprodukcyjnym, które są chowane przez wiele miesięcy, lepiej podawać czyste kwasy organiczne
(bez dodatków). Zakwaszanie mieszanek paszowych i wody jest również zaliczone do grupy tzw. zabiegów profilaktycznych.
Fitobiotyki są to ekstrakty biologicznie aktywnych składników roślin (ziół), wykazujące nieselektywne lub ukierunkowane działanie bakteriostatyczne.
Ziołowe dodatki paszowe cieszą się obecnie
24
coraz większym zainteresowaniem w związku
z całkowitym zakazem stosowania antybiotyków (wszedł w życie na terytorium UE w 2006
roku). Stosowanie ziół w żywieniu zwierząt wynika nie tylko z preferencji smakowych zwierząt, ale również ze względu na ich wpływ na
organizmy zwierząt - najczęściej działają leczniczo. Znajomość składu chemicznego i działania poszczególnych substancji na organizm
zwierzęcia umożliwia bardziej racjonalne stosowanie ziół. Rośliny lub ich części zwierają
wiele różnych substancji aktywnie oddziaływujących na organizmy zwierząt.
Działanie substancji czynnych w ziołach i roślinach leczniczych jest najczęściej wielokierunkowe. Pobudzają one wydzielanie soków
trawiennych, zwiększają apetyt i perystaltykę jelit oraz poprawiają procesy wchłaniania
składników pokarmowych. Zaletą jest również pozytywny wpływ na organizm poprzez
działanie przeciwbiegunkowe, przeciwzapalne, przeciwpasożytnicze i przeciwgorączkowe.
Wiele substancji czynnych, zawartych w roślinach poprawia walory smakowo - zapachowe
produktów pochodzenia zwierzęcego, a przede
wszystkim dobrze wybarwiają żółtka jaj, jak
również wiążą mikotoksyny.
Substancje czynne występujące w roślinach
leczniczych można zaliczyć do dwóch grup
przemiany materii. Grupa I zawiera produkty metabolizmu podstawowego. Są to tzw. substancje podstawowe, ponieważ są niezbędne do
życia każdej rośliny, pełniąc w niej określone
funkcje fizjologiczne. Grupę tę tworzą głównie węglowodany, tłuszcze, białka, aminokwasy, enzymy i chlorofil.
Grupa II zawiera produkty metabolizmu wtórnego, które zazwyczaj nie pełnią w życiu roślin podstawowych funkcji i zaliczono je do
tzw. substancji wtórnych. Substancje wtórne występują najczęściej kompleksowo, będąc
produktami przemiany materii roślin leczniczych. Podstawowym podziałem jest wyróżnienie siedmiu głównych grup związków: gli-
OID (283) 4/2015
kozydy, flawonoidy, alkaloidy, olejki eteryczne,
garbniki, gorycze i śluzy.
Czynnikiem ograniczającym stosowanie dodatku ziół w żywieniu ptaków jest fakt, iż
w roślinach tych związki chemiczne występują nie pojedynczo, ale w pewnych kompleksach
związków. Dlatego też otwarta pozostaje kwestia precyzyjności zastosowania dawki, która
miałaby korzystny wpływ na organizm. Kolejnym problemem są rośliny trujące. Silne działanie toksyczne wykazują przede wszystkim alkaloidy i glikozydy. Trucizny te chronią rośliny
głównie przed zjadaniem przez zwierzęta roślinożerne, czasami przed niektórymi pasożytami i chorobami. Rośliny trujące często można rozpoznać po nieprzyjemnym zapachu lub
ostrym, piekącym smaku. Trzeba również pamiętać, że niektóre rośliny tracą swe własności trujące po wysuszeniu - siano nie ma już
własności trujących, niektóre natomiast zachowują je po wysuszeniu i długotrwałym przechowywaniu, dlatego też stanowią duże zagrożenie jako składnik dawki pokarmowej. Nie
bez znaczenia pozostaje również miejsce i termin pozyskania roślin specjalnych. Badania
wykazały, że zioła uprawiane, dzięki lepszym
warunkom glebowym, zabiegom pielęgnacyjnym, nawożeniu, selekcji nasiennej, zawierają zwykle więcej i w większych stężeniach substancji leczniczych, niż rośliny dziko rosnące,
pochodzące z tzw. zbioru naturalnego. Dodatkowo, w związku z postępującym zanieczyszczeniem atmosfery pyłami i truciznami przemysłowymi, które przenoszone są na znaczne
odległości od miejsc emisji, trzeba stanowczo
przestrzegać, aby wszystkie surowce lecznicze
po zbiorze umyć dokładnie pod bieżącą wodą,
a dopiero potem suszyć i przygotowywać z nich
leki. Surowce zbierane w sąsiedztwie dróg samochodowych, fabryk chemicznych itp. w ogóle nie nadają się do wykorzystania, ze względu
na zawartość związków toksycznych.
Z kolei atutem przemawiającym za wykorzystaniem roślin leczniczych w dawce pokarmo26
wej dla drobiu jest fakt, że dodatek tych roślin
podwyższa walory smakowe pasz, jak również poprawia jakość produktów pochodzenia
zwierzęcego (barwa mięsa, wybarwienie żółtek jaj).
Probiotyki to wyselekcjonowane i utrwalone
komórki mikroorganizmów (bakterii, zarodników, grzybów) zdolne do szybkiego rozwoju w przewodzie pokarmowym i korzystnego
oddziaływania na mikroflorę jelit i organizm
gospodarza. Do najczęściej wykorzystywanych
szczepów bakterii zaliczyć możemy Lactobacillus, Bifidobacterium, Enterococcus, zarodniki
Bacillus subtilis, B. licheniformis, B. cereus lub
drożdży Saccharomyces cerevisiae.
Mechanizm działania probiotyków jest wielokierunkowy i polega m.in. na: przywróceniu
i zachowaniu równowagi naturalnej mikroflory przewodu pokarmowego;
• ochronie przewodu pokarmowego przed
patogenami;
• produkcji bakteriocyn, krótkołańcuchowych kwasów organicznych;
• syntezie witamin z grupy B, witaminy
K oraz enzymów trawiennych;
• stymulacji układu immunologicznego;
• zmniejszaniu stężenia substancji toksycznych w przewodzie pokarmowym oraz we
krwi;
• obniżaniu pH treści jelit, poziomu cholesterolu oraz trójglicerydów we krwi oraz
tkankach.
Prebiotyki to niektóre oligo- i polisacharydy,
niestrawne w jelicie cienkim, natomiast łatwo
fermentowane w dolnym odcinku przewodu
pokarmowego, a produkty fermentacji są dodatkowym źródłem energii i korzystnie wpływają na stan jelit i metabolizm. Prebiotyki to
węglowodany naturalnie występujące w żywności. Należą do nich: fruktooligosacharydy,
glukooligosacharydy, galaktooligosacharydy,
oligosacharydy, w tym oligosacharydy z rodziny rafinozy (ORR), które stanowią źródło
energii dla bakterii bytujących w okrężnicy.
HIGIENA I ŻYWIENIE
Prebiotyki muszą spełniać określone wymagania - nie mogą ulegać trawieniu w górnych
odcinkach przewodu pokarmowego, powinny stymulować rozwój korzystnej mikroflory jelitowej, a produkty ich rozkładu powinny obniżać pH treści pokarmowej. Prebiotyki
są substratami selektywnie i lepiej wykorzystywanymi przez bifidobakterie i inne gatunki
korzystnych bakterii, a głównie produkty fermentacji tych związków - krótkołańcuchowe
kwasy tłuszczowe obniżają pH środowiska jelit
i pogarszają warunki rozwoju bakterii niepożądanych w hodowli drobiu (Clostridium, Salmonella).
Do najczęściej podawanych ptakom substancji bioaktywnych w postaci prebiotyków należą fruktooligosacharydy, inulina pozyskiwana
z korzeni cykorii, oligofruktoza oraz mannooligosacharydy. Ponadto spotyka się izomaltooligosacharydy, oligosacharydy sojowe, galaktooligosacharydy, maltooligosacharydy,
glukooligosacharydy i ksylooligosacharydy.
Kokcydiostatyki to preparaty chemiczne lub
jonoforowe hamujące rozmnażanie pierwotniaka Eimeria sp., wywołującego jedną z najniebezpieczniejszych dla produkcji drobiarskiej chorób ptaków. Kokcydioza drobiu
skutkuje obniżeniem przyrostów masy ciała, pogorszeniem wykorzystania paszy oraz
wzrostem śmiertelności ptaków, czego konsekwencją są znaczne starty ekonomiczne w produkcji drobiarskiej. Stosowane obecnie kokcydiostatyki można podzielić na dwie grupy:
antybiotyki jonoforowe, które są produktami
fermentacji grzybów z gatunku Streptomyces
i Actinomadura oraz kokcydiostatyki chemiczne (np. robenidyna, klopidol amprol). Warunki dopuszczenia kokcydiostatyków oraz sposób
ich stosowania regulują unijne oraz wynikające
z nich krajowe akty prawne. Podawanie kokcydiostatyków pozostaje obecnie najtańszą metodą zapobiegania tej chorobie, chociaż od wielu lat poszukuje się alternatywnych substancji,
które mogą zahamować rozwój kokcydiów.
Stosując kokcydiostatyki pamiętać również należy o zachowaniu okresu karencji. U kurcząt
rzeźnych stosuje się je przez cały okres tuczu
(z zachowaniem karencji), kurczętom odchowywanym na nioski podaje się preparaty przez
pierwsze 12-16 tygodni życia, u indyków do 12
tygodnia życia.
Jak wynika z przedstawionych powyżej informacji, stosowanie w produkcji drobiarskiej dodatków paszowych staje się obecnie koniecznością. Wynika to przede wszystkim z postępu
hodowlanego, coraz krótszego okresu chowu,
czego konsekwencją jest zwiększona „wrażliwość” ptaków na warunki środowiskowe oraz
żywieniowe. Pamiętać jednak trzeba, aby stosować dostępne na rynku paszowym dodatki
zgodnie z zaleceniami producentów i zachować okres karencji. Wtedy bowiem osiągniemy oczekiwane wyniki produkcyjne oraz produkt wysokiej jakości, którego poszukują coraz
bardziej wymagający konsumenci.
Dr hab. inż. Tomasz Mituniewicz
Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska
Wydział Bioinżynierii Zwierząt
UWM w Olsztynie
27