Pobierz

M. Kistowski (red.), Studia ekologiczno-krajobrazowe
w programowaniu rozwoju zrównoważonego.
Przegląd polskich doświadczeń u progu integracji
z Unią Europejską, 2004, Gdańsk, s. 195–201.
Krzysztof Badora
Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim
na tle regionalnego systemu obszarów chronionych
Koncepcja regionalnego systemu ostoi przyrody, spełniających kryteria Unii Europejskiej zawarte w Dyrektywie Rady nr 79/409/EWG o ochronie dziko żyjących ptaków
(tzw. Dyrektywa Ptasia) oraz Dyrektywie Rady nr 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk
naturalnych oraz dzikiej flory i fauny (tzw. Dyrektywa siedliskowa), została w województwie opolskim opracowana w 2001 r. (Nowak, red., 2001). Podczas prowadzonych w
2002 r. prac nad krajowym systemem Natura 2000 została ona nieznacznie skorygowana, głównie w zakresie przebiegu granic, co było związane z koniecznością uwzględnienia podczas projektowania stanowisk samorządów lokalnych.
Projekt systemu Natura 2000 Opolszczyzny obejmuje obecnie 8 ostoi dla ochrony
siedlisk naturalnych oraz gatunków flory i fauny z wyłączeniem ptaków (SOO) oraz 5
ostoi dla ochrony awifauny (OSO) (tab. 1 i 2, ryc. 1) (Badora i in., 2003). Przy wyznaczaniu ostoi ptasich z wyjątkiem autorskiej propozycji dotyczącej OSO Dolina Stobrawy
podstawowe znaczenie miały wykonane wcześniej prace Gromadzkiego i in. (1994), w
wyniku których w granicach województwa wyznaczono cztery obszary ochrony ptactwa
wodno-błotnego o znaczeniu międzynarodowym (trzy duże zbiorniki zaporowe oraz
fragment doliny Odry w okolicach Brzegu). Delimitacja SOO nastąpiła przy uwzględnieniu wyjściowych materiałów opracowanych w IOP PAN w Krakowie.
Zsumowana powierzchnia zaprojektowanych do ochrony ostoi zajmuje obecnie
140 922 ha, a przy uwzględnieniu faktu, że część ostoi pokrywa się terytorialnie wynosi
ok. 126 000 ha (13,5% terenów województwa).
Największe ostoje SOO obejmują obszary dwóch dużych dolin rzecznych: Małej
Panwi i Stobrawy. Występują tu wielkoprzestrzenne kompleksy leśne ze znacznym
udziałem zbiorowisk łąkowych, turzycowiskowych i szuwarowych oraz torfowisk. Na obszarze Doliny Stobrawy występuje ponadto znaczna koncentracja stawów hodowlanych
(ok. 800 ha), które w krajobrazach staroglacjalnych nizinnej części Opolszczyzny stanowią ostoje flory i fauny związanej z zagrożonymi siedliskami wodnymi. Charakterystyczną cechą środowiska przyrodniczego wszystkich zaprojektowanych nizinnych ostoi
siedliskowych jest dominacja lub znaczny udział krajobrazów zalewowych den dolin
rzecznych i krajobrazów tarasów nadzalewowych. Oznacza to, że w tym typie krajobrazu występuje największa koncentracja cennych w skali Unii Europejskiej siedlisk i gatunków. Prawidłowość tę potwierdzają wyznaczone ostoje ptasie. Wszystkie związane są ze
środowiskiem dolin rzecznych, aż 3 obejmują duże zbiorniki zaporowe (tab. 1).
195
196
Krzysztof Badora
Tabela 1. Proponowane ostoje siedliskowe (SOO) w województwie opolskim
Table 1. Proposed Special Areas of Conservation (SACs) in Opole Voivodeship
Siedliska z
Liczba gatunNajwyższa,
załącznika I dy- ków z załączninajniższa i
Porektywy siedli- ka II dyrektywy
Wyszczegól- wierzch średnia wy- Dominujące krajoskowej
siedliskowej
nienie
nia
sokość ob- brazy naturalne
%
poszaru [m
[ha]
liczba wierzch zwierząt roślin
n.p.m.]
ni
Bory Niemodlińskie
9219
190; 150; – zalewowych den
165
dolin i tarasów
nadzalewowych
Liczba gatunków ptaków z
załącznika I dyrektywy ptasiej
lęgo- migruwych jących
13
47
7
0
25
6
17
45
8
0
27
23
– fluwioglacjalne –
równinne i faliste
Dolina Małej 35660
Panwi
220; 150; – tarasów nadzale175
wowych
– eoliczne pagórkowate (wydmowe)
Opolska Dolina Odry
2404
180; 160; – zalewowych den
165
dolin
11
42
4
1
12
7
Dolina Stobrawy
22050
180; 140; – zalewowych den
155
dolin i tarasów
nadzalewowych
15
56
8
0
28
11
7
55
2
0
6
2
– fluwioglacjalne –
równinne i faliste
Lasy Barucickie
6218
165; 133; – zalewowych den
150
dolin i tarasów
nadzalewowych
– peryglacjalne –
równinne i faliste
Forty Nyskie
Góra św.
Anny
50
185; 178; – zalewowych den
182
dolin i tarasów
nadzalewowych
1
70
4
0
3
0
5940
404; 225; – węglanowe zwar315
tych masywów ze
skałkami
11
51
2
2
9
3
13
47
5
0
16
5
35
x
19
3
34
35
– węglanowe
płaskowyżów falistych
– lessowe – eoliczne, wysoczyzn
słabo rozciętych
Góry Opawskie
4681
Razem
86222
889; 270; – pogórzy
470
– regla dolnego i
regla górnego
x
x
Źródło: Badora K. i in. (2003). Source: Badora K. et al. (2003)
196
Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu...
197
Tabela 2. Proponowane ostoje ptasie (OSO) w województwie opolskim
Table 2. Proposed Special Protection Areas (SPAs) in Opole Voivodeship
Wyszczególnienie
Gatunki kwalifikujące
Najwyższa, najPowierzch- niższa i średnia
nia [ha] wysokość obszaru [m n.p.m.]
Dominujące typy
krajobrazu
liczba
wyszczególnienie
Dolina Stobrawy
26060
175; 140; 155
– zalewowych den dolin
i tarasów nadzalewowych
7
bąk, bielik, bocian
biały, bocian czarny,
czapla biała, derkacz,
trzmielojad
Grądy Odrzańskie
22050
160; 133; 150
– zalewowych den dolin
i tarasów nadzalewowych
6
bocian czarny, dzięcioł średni, dzięcioł
zielonosiwy, kania
czarna, muchołówka
białoszyja, czapla siwa
Jezioro Nyskie
2195
220; 185; 190
– zalewowych den dolin
11
mewa czarnogłowa,
rybitwa rzeczna, biegus zmienny, czajka,
gęś zbożowa, krzyżówka, kulik wielki,
kwokacz, ptaki wodno-błotne, siewnica,
śmieszka
Jezioro Otmuchowskie
2025
220; 190; 200
– zalewowych den dolin
5
cyraneczka, czajka,
czapla siwa, gęś
zbożowa, ptaki wodno-błotne
Jezioro Turawskie
2370
180; 165; 170
– zalewowych den dolin
3
cyraneczka, krzyżówka, ptaki wodno-błotne
54700
x
Razem
x
24
x
Źródło: Badora K. i in. (2003). Source: Badora K. et al. (2003)
Większość zaprojektowanych ostoi siedliskowych występuje na terenach nizinnych.
Jedynie SOO Góra św. Anny zlokalizowana jest na Wyżynie Śląskiej (Chełm), SOO Góry
Opawskie zaś obejmuje krańcowe, wschodnie obszary Sudetów. W obu przypadkach
występują znaczne różnice w zakresie występujących tu siedlisk i gatunków w stosunku
do ostoi z terenu Niziny Śląskiej. Na środkowotriasowym progu strukturalnym Garbu
Chełmu, który wznosi się o ok. 170 m ponad przylegającą od południa Kotlinę Raciborską, występuje znaczna koncentracja specyficznych tylko dla tego obszaru zbiorowisk
muraw kserotermicznych i nawapiennych buczyn. W Górach Opawskich stwierdzono
występowanie jedynych w regionie biocenoz regla dolnego i górnego oraz największe
obszary zespołów roślin naskalnych. Bardzo specyficzną ostoją są Forty Nyskie. Jest to
rozległa budowla obronna, wewnątrz której wykształciły się bardzo korzystne warunki
mikroklimatyczne dla nietoperzy. Uznawana jest obecnie za jedno z głównych zimowisk
tych ssaków na Dolnym Śląsku.
Pod względem liczby siedlisk, których obecność i powierzchnia jest podstawowym
kryterium wyznaczania ostoi SOO, największa ich różnorodność występuje w Dolinie
Małej Panwi – 17 i Dolinie Stobrawy – 15. Są to jednocześnie największe zaprojektowa-
197
198
Krzysztof Badora
ne ostoje. Łącznie w regionalnych SOO stwierdzono występowanie 35 rodzajów siedlisk.
Udział procentowy powierzchni obszarów siedlisk w ogólnym obszarze ostoi waha się od
42% w SOO Opolska Dolina Odry do 70% w SOO Forty Nyskie. Z wyłączeniem tej ostat-
Ryc. 1. Proponowane ostoje Natura 2000 w województwie opolskim
Źródło: opracowanie własne
Fig. 1. Proposed Natura 2000 sites in Opole Voivodeship
Source: author
198
Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu...
199
niej, rozpiętość udziału jest niewielka (42–56%). Największe powierzchnie zajmują siedliska leśne.
Przeważająca liczba gatunków zwierząt z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej występuje w ostojach zlokalizowanych w dolinach rzecznych. Gatunki roślin z tego załącznika
występują jedynie w SOO Opolska Dolina Odry oraz w SOO Góra św. Anny. Łącznie we
wszystkich ostojach siedliskowych stwierdzono występowanie 19 gatunków zwierząt i 3
gatunki roślin zamieszczonych w tym załączniku.
W grupie ostoi ptasich największa liczba kwalifikujących gatunków i zespołów faunistycznych występuje na terenie OSO Jezioro Nyskie – 11, najmniejsza w OSO Jezioro Turawskie – 3. Łącznie na terenach ostoi zinwentaryzowano 24 gatunki i zespoły
spełniające kryteria uznania określonego obszaru za ostoję mającą znaczenie dla ochrony awifauny Unii Europejskiej. Bardzo ważnym elementem były tu znaczne koncentracje
ptaków migrujących.
Wyznaczone w województwie opolskim ostoje Natura 2000 w większości zlokalizowane są w obrębie utworzonego w 1988 roku i rozbudowanego w latach 90. regionalnego
systemu ochrony przyrody (tab. 3). Najlepsze zabezpieczenie siedlisk i gatunków ważnych
dla Unii Europejskiej występuje w rezerwatach przyrody (w szczególności dużych rezerwaTabela 3. Ostoje Natura 2000 na tle regionalnego systemu ochrony przyrody
Table 3. Nature 2000 sites on a background of the nature conservation system
Ostoja Natura 2000
Rezerwaty przyrody (RP), parki krajobrazowe % powierzchni ostoi z for(PK) i obszary chronionego krajobrazu (OCHK) mami ochrony przyrody
występujące na terenie ostoi
SOO Bory Niemodlińskie
RP Dębina, Kokorycz, Prądy, Złote Bagna, Staw
Nowokuźnicki
SOO Dolina Małej Panwi
OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie
OCHK Bory Niemodlińskie
SOO Opolska Dolina Odry OCHK Łęg Zdzieszowicki
SOO Lasy Barucickie
RP Leśna Woda, Rogalice, Lubsza
Stobrawski PK
2,1
92,6
100,0
25,0
0,7
97,7
OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie
1,6
SOO Dolina Stobrawy
Stobrawski PK
80,3
OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie
17,1
SOO Forty Nyskie
–
SOO Góra św. Anny
RP Biesiec, Ligota Dln., Grafik, Boże Oko, Góra
św. Anny, Lesisko
–
PK Góra św. Anny
SOO Góry Opawskie
2,8
70,2
RP Cicha Dolina, Nad Białką, Las Bukowy
1,9
PK Góry Opawskie
96,4
OSO Dolina Stobrawy
Stobrawski PK
75,2
OSO Grądy Odrzańskie
Stobrawski PK
OSO Jezioro Nyskie
Otmuchowsko-Nyski OCHK
72,8
100,0
OSO Jezioro Otmuchowskie Otmuchowsko-Nyski OCHK
100,0
OSO Jezioro Turawskie
100,0
OCHK Lasy Stobrawsko-Turawskie
199
200
Krzysztof Badora
tach leśnych i torfowiskowych utworzonych po 1997 roku). Rezerwaty te w łącznej liczbie
17 (60% wszystkich obiektów w regionie) występują jedynie w czterech ostojach siedliskowych, gdzie zapewniają ochronę niewielkiemu odsetkowi ich powierzchni (od 0,7% do
2,8%). W żadnej z pięciu zaprojektowanych ostoi ptasich nie ma takich obiektów (Opolszczyzna nie ma w ogóle rezerwatów faunistycznych). Stan ten uzasadnia konieczność skorygowania istniejącej sieci rezerwatów przyrody w województwie.
W przypadku OSO: Grądy Odrzańskie i Dolina Stobrawy, a także SOO: Dolina Stobrawy, Lasy Barucickie, Góra św. Anny i Góry Opawskie walory przyrodnicze tych terenów zabezpieczane są w parkach krajobrazowych, gdzie często występują konflikty przestrzenne
między realizacją funkcji ochronnych i gospodarczych. Udział powierzchniowy tych form
ochrony przyrody na terenie wymienionych ostoi jest znaczący i przekracza 70%.
Obszary SOO: Dolina Małej Panwi, Bory Niemodlińskie, Opolska Dolina Odry i Lasy
Barucickie, a także OSO: Jezior Otmuchowskiego, Nyskiego i Turawskiego chronione są
w obszarach chronionego krajobrazu, która to forma jest niewystarczająca dla zachowania siedlisk i gatunków stanowiących dziedzictwo przyrodnicze Europy. Walory przyrodnicze SOO Dolina Małej Panwi uzasadniają utworzenie tu parku krajobrazowego.
Analiza przebiegu granic istniejących obszarów chronionych oraz granic zaprojektowanych ostoi wskazuje na rozbieżności, które należy skorygować. Dotyczą one przede
wszystkim konieczności poszerzenia granic Stobrawskiego PK w kierunku północnym i
zachodnim oraz PK Góra św. Anny w kierunku wschodnim. Niezbędnym działaniem jest
także opracowanie systemu korytarzy ekologicznych łączących izolowane ostoje. Szczególną rangę mają tu doliny Nysy Kłodzkiej oraz Odry, mniejszą doliny Małej Panwi i
Białej Głuchołaskiej.
Natura 2000 sites in Opole Voivodeship on a background
of the nature conservation system
Summary
Project of Natura 2000 ecological network of Opole voivodeship consists of 5 Special Protection Areas (SPAs) and 8 Special Areas of Conservation (SACs). The total surface of proposed sites is
ca 126000 ha (13,5% of Opole voivodeship). Majority of SACs are situated in lowlands. Only The
Saint Anna Hill SAC is situated in The Silesia Upland, and The Opawskie Mountains SAC is situated in The Sudety Mountains. The highest diversity of natural habitats listed in annex II of The
Habitat Directive is in The Mała Panew Valley SAC (17 habitats) and The Stobrawa Valley SAC (15
habitats). In all SACs occur 35 types of habitats from this annex. The largest surface covers take
forest habitats. In all SACs 19 wild fauna species and 3 wild flora species form II annex of The Habitat Directive occur.
Three of five SPAs are situated in dammed reservoirs (The Otmuchów Lake, The Nysa Lake, The
Turawa Lake). Next two SPAs are located in river valleys (The Odra Valley, The Stobrawa Valley). In
all SPAs 24 qualification birds species and birds associations occur.
Nature conservation system of Opole voivodeship consists of 34 nature reserves, 4 landscape
parks and 7 landscape protection areas. Seventeen nature reserves are situated in 4 SACs. Four
SACs and all SPAs haven’t got reserves. Only 4 SACs and 2 SPAs are protected in 3 landscape parks.
Natural values of 3 SPAs and 4 SACs are protected in landscape protection areas, but conservation
in these form of nature protection is not sufficient and effective.
200
Ostoje Natura 2000 w województwie opolskim na tle regionalnego systemu...
201
Spatial analysis of distribution of the nature conservation system of Opole voivodeship and distribution of the SACs and the SPAs indicate the need to:
1) verifying the nature reserves network,
2) enlargement of The Stobrawa Landscape Park and The Saint Anna Hill Landscape Park,
3) establishement of The Mała Panew Valley Landscape Park,
4) introduction of effective conservation of ecological corridors (communication between SACs and
SPAs).
Literatura
Badora K., Kantorczyk-Gałkiewicz J., Kuńka A., Nowak A., Spałek K., Wyszyński M., 2003, Ostoje
Natura 2000 – wyniki prac Wojewódzkiego Zespołu Realizacyjnego, Opolski Urząd Wojewódzki, Opole.
Gromadzki M., Dyrcz A., Głowaciński Z., Wieloch M., 1994, Ostoje Ptaków w Polsce. Biblioteka
Monitoringu Środowiska, Gdańsk.
Nowak A. (red.), 2001, Ostoje przyrody Natura 2000 w województwie opolskim (koncepcja regionalna), Prace OTPN, Zeszyt specjalny, Opole 2001.
201
202