Show publication content!
Transkrypt
Show publication content!
DACH W POLSKIM BUDOWNICTWIE WIEJSKIM 11. GERARD 3. K S Z T A Ł T Y Na kształt czynników, D A С H O W. dachów wpływa omawianych szereg uprzednio: sy s t e m wiązania, p o k r y c i e , c z y n n i k i k l i m i tyczne, urządzenia tradycja ogniowe miejscowa i w y n i k a , że konstrukcje t y p u archaiczne- j a k socha i luźny rozpiętość zrąb żnaby Ustrój pewnego wymiaru ustalić 8 I 7 0 cm ["NIEDŹWIEDŹ 550600ram sta który m o - P. K Ę P N O 9 0 cm DUBOWE 600¬ 650 mm P. I- DZISNA przeciętnie podczas g d y rozpiętość k r o k w i o w e g o chu P. K O Ł O ograniczały dachów. t y c z n y t y c h typów n i e pozwalał n a prze kroczenie B I E L E obyczaj. dachowych znacznie 450¬ 500 mm wreszcie i panujący Z przeglądu systemów w i ę ź b 'go, CIOŁEK kurpiowskiego wynosi da przeciętnie 9 m , a więc jest d w u k r o t n i e większa ). 5 Zależność kształtu ł ą c z y się z j e d n e j ścią w i ą z a n i a , dachu strony z od pokrycia wytrzymało a z drugiej strony wiąże 1 3 5 cm 650¬ 700 mm się z c z y n n i k a m i k l i m a t y c z n y m i , a z w ł a s z cza z opadami atmosferycznymi. Istnieje R Y C . 21 R O C Z N E OPADY ATMOSFERYCZNE MURZASICHLE 126% 1 5 5 cm P. N O W Y T A R G CZARNA 120% P. K O Ń S K I E 900¬ 1000 m m . ISTEBNA P. C I E S Z Y N NIEGOWONICEIOO /, 0 RYC. P. BĘDZIN ZAWADA P. B R Z E Z I N Y 22 80°/„ SPADKU stała k o r e l a c j a p o m i ę d z y p r z e c i ę t n ą wy sokością o p a d ó w a t m o s f e r y c z n y c h ( w sto s u n k u rocznym), a n a c h y l e n i e m dachów, (ryc. 21). P o z a t y m d a c h y k r y t e słomą są naogół bardziej strome, zwłaszcza w DACHY : KROKWIE P O K R Y C I E : GONT 12 rach, aniżeli istnieje dachy niewątpliwa gontowe. gó Podobnie współzależność po- między wysokością opadów atmosferycz n y c h , a wysunięciem okapów dachowych ( r y c . 2 2 ) . D l a chałup s t a r e g o t y p u i s t n i e j e moduł, ustalający długością Wyraża zależność krokwi a pomiędzy rozpiętością dachu. się o n s t o s u n k i e m 3:4 l u b 4:5°). Wśród kilku wyróżniają typów kształtu się z a r ó w n o pod dachów względem cech zasadniczych, j a k i obszaru występo wania dachy czterospadowe we i dachy dwuspadowe czyli albo brogo- siodłowe. W s z y s t k i e i n n e t y p y są r e z u l t a t e m s k r z y żowania czych, elementów obu typów a pod względem dorównują. D a c h b r o g o w y stał niewątpliwie dzie sochy, zasadni zasięgu i m nie ( r y c . 23) p o w - na p i e r w o t n y m ślemienia i kluczyn; r ukła podob n i e i d a c h n a l u ź n y z r ą b dać m ó g ł tę sa mą b r y ł ę , k t ó r a zmianie konstrukcji Obejmuje on łudniową gając Usz u t r z y m a n a została i na krokwiową ) 7 wr z'w э. г t y m środkową zflsi^cju. p o ~ połać n a zachód i północ Toruń Ciechanów tern n r a w v m b r z e a i e m kraju, Wołynia i Łomże Formą wego B u m . zeiść n a n o od dachu dwuspadowego czyli wego jest dach półszczytowy nikowy albo dym owej jest w okolicach niektórych gdy zwyczaj mieszkalną n a d częścią zostaje brogoszczyto (ryc. 24). Poświadczeniem przejściowości częścią wpłab i U k r a i n y (ryc. 30). przejściową do Ka bv DO" 4 Podola się DO Slask l u d n i e i rn nr7e trWnić sie d a l e k o Z przy stosowania dymnika budynku, inwentarską jako brogowy nad podczas dach po (ryc. 27). Półszczyt p i e r w o t n i e służy z a t y m j a k o o t w ó r w d a chu do wypuszczania dymu, snującego się n a p o d d a s z u w chałupach b e z k o m i n o wych. Potwierdzają to obserwacje czy n i o n e n a P o d h a l u , G ó r n y m Śląsku i P o d lasiu gdzie dachv te licznie wvsteouia różniąc sie m n i e i l u b b a r d z i e i wykształ- półszczytu (ryc. 31). Dachy naczółkowe powszechnione w ( r y c . 25), d o ś ć krajach chodniej, najniezawodniej tąd do wano Dachy na Polski ). te „dachem i roz Za przyszły stam XVIII wieku nazy łamanym p r u s k i m " ) . 9 występują zachodzie Większe W 8 go Europy przede w ugrupowania wszystkim środku mamy krajumiędzy 13 R Y C . 28 Wartą, i Pilicą wschód 32). Wisłą, Warszawy, Krakowskim, (ryc. i od północ Lubelskim, Poznańskim i n a Charakterystyczne naczółkowe n a pobrzeżu różniają bowiem kami na w się tworząc od dachy morskim, wy innych jakgdyby wo-dymnikowy Pomorzu, są typ dymni naczółko- R Y C . 30 ( r y c . 26). D a c h d w u s p a d o w y c z y l i s z c z y t o w y jest charakterystyczny przede w s z y s t k i m dla P o l s k i z a c h o d n i e j i północnej, lecz sięga też n a południe do Podgórza włącznie i d o Z a m o j s z c z y z n y ( r y c . 33). W jego w zasięgu widłach ważają znajduje Pilicy się obrębie duża i Wisły, wyspa, gdzie prze d a c h y b r o g o w e a w s a m y c h gó rach Świętokrzyskich d a c h y dymnikowe. Z e w z g l ę d u n a kształt r o z r ó ż n i a m y d w a zasadnicze licujący typy szczytów: się ze ścianą d o m u , 1. Szczyt oddzielony o d n i e j deską p o z i o m ą , osłaniającą szalowania ka (ryc ze 28) zrębem пv 2- S z c z y t n a s u n i ę t y l u b d w u k r o t n i e p r z e d l i c e ścia- Nćisuniecići szczvtowkach nrofilowanvchnierzenie styk deszczów typ powszechny w centrum i na zachodzie k r a j u jedno t. z w . WSDćirte frvr zwłaszcza ша пэ. t 9Q1 Tvn г z w zatU szrzvh, t p t l 31 bogato maia one na celu powierzchni rUzczPrn Sćł niejednokrotnie RYC Ь kurpiowszczyzny nrzed я г а к(Р spoi>•- R Y C . 29 R Y C . 32 czowskich ną k o n c e p c j i , przechodzą ewolucję pod względem z a w s z e zresztą s z c z ę ś l i w ą wątpliwie duży udział w ogrom formy, nie (ryc. 35). N i e kształtowaniu R Y C . 33 Ostatnie dziesiątki ekspansji dachów rających starsze wych na na to poddasza, które dowych przy w dym Mazowszu ). 1 0 jest ogólną użytkowości typach dachach w dachach szczytowych dawniej czterospa^ dachy, obserwujemy pod na kształtowa na wpływem R Y C . 34 co' (ryc. 34). W p ł y w ekonomicznego dachu gdzie brogo^ n i e dawały t y c h możliwości, czynnika nie i zwiększania zwłaszcza wypie lub spowodowane do okresem dachów Podlasiu tendencją szych, typy północo-wschodzie nikowych Zjawisko lat były szczytowych, dachów wiejskich miejskie oraz bierze mechaniczne budownictwo i Podhalu, tyczne witkiewi dowlanej, którego rezultatem jest stosowanie bezkry przepisów u s t a w y b u wzno- R Y C . 35 15 gactwo f o r m jest stosunkowo pochodzenia z i wzrost pojawieniem wiejskiego, szego co szczytów mógł być ( r y c . 43) szenie j e d n o s p a d o w y c h , chów, o t o c z o n y c h ogniowymi. z trzech stron Wprowadzają w s i , zwłaszcza podmiejskich, w p u l p i t o w y c h da one dotyczy element murami w kraj to obcy, 44) zdobnic na chałupy obsza się przy dla nich podcieniowej drugiej połowie początku X I X w i e k u chałupy podcieniowe R Y C . 36 obraz i w dla nasuwa (ryc. 42). W z n o s z o n e w XVIII łatwiej pierwowzorem szczyt się cieśli poszukiwaniu ozdobnych Niżu że puszczenie, ręku możność deski. W północnego łączy w tworzywa mianowicie genezy piły dało wyrobu twa, rze się niedawnego jego na terenie Pomorza, i zachodniego przez cieśli pana wsi nych domostw 1 2 ) Kujaw M a z o w s z a (ryc. miejskich wyróżniały пэ się wyposażeniem zlecenie od in planu okolic przykry s w y m p r y m i t y w i e , przy w s z e l k i c h po zorach prawidłowego nicznego 4. rozwiązania tech (ryc- 36). O z d o b y Szczyty d a c h o w e . dachów regionu, mniej bywają, zależnie l u b bardziej bogato od zdo bione. Zasięg szczytów z d o b i o n y c h obej muje część przede kraju, cej wszystkim dochodząc się z zasięgu dachów szarze tym a nia w puszcza szczytów pokrywają zwartego dwuspadowych. dużym się W Kurpiowska Zachodnim d y m n i k o w e mają R Y C . 37 ob Mazowsze, nasileniem zdobionych. Beskidzie dachy linii, granicą wyróżnia zwłaszcza Pomorze do południową północną oraz występowa Na i południu na Podhalu zdobione SZCZy — c i k i (ryc. 52). Szczyt chałupy kurpiowskiej 37—39), w y k o n a n y w desenie, z z desek, (ryc. układanych zastosowaniem uskoków R Y C . 38 na jego powierzchni i nadwieszony z lek ka przed lice ściany, jest szczególnej t r o s k i o j e g o przedmiotem reprezentacyjny wygląd, a zarazem p o w o d e m ciciela d o m u , rywalizującego mi do co pomysłowości w y k o n a n i a ozdób Podobne chałup tak 16 w u jednak z sąsiada staranności ) charakterze pomorskich bogate i d u m y właś ( r y c . 40 są szczyty i 41), n i e j a k k u r p i o w s k i e . Bo R Y C . 39 i i kompozycją ciesiołką wy ludu a i musiały wpływ jest bryły, w wywrzeć zakresie, najbardziej styczny: w zakresie przede i wszystkim niewątpli który u naszego może charaktery¬ zdobnictwa. R Y C . 46 Obok bienie dachów szczytów dwuspadowych obejmuje dachy n i k o w e , zwłaszcza w r e g i o n a c h W Żywieckim chata bywa zwrócona do d r o g i szczytem, ral R Y C . 42 z stara się tej s t r o n y przyozdobić domu zdo dym górskich. zazwyczaj przeto szczyt gó dachu (ryc- 4 5 ) . C z y n i to, 17 RYC. 50 P A Z DORV слот R Y C . 49 wycinając w ozdobne i je listwami obijając płaszczyzny Śląsku trójkąta przypomina laskowanie ). deski Zdobnictwo szczytowego w szczytów łów w p i o n o w y m motywy 1 3 pewnej na mierze gotyckich kościo rytmie listew przewią zanych u s k o k a m i p o z i o m y m i pasami (ryc. 47). Na szczyty (ryc Podhalu ozdobione 48) dopiero pojawia'się racyjnych, neczka" duże wśród oraz stanowisko chałupy starsze skromnie w mają „jodełkę' od połowy X I X w i e k u bogactwo których form deko motyw „sło fryzu arkadowego dominujące (ryc zajmuje 49) Z zasięgiem o z d o b n y c h szczytów w da chach dwuspadowych powanie ków 1 4 „śparogów", łączy czyli się wystę rogowni- ) l u b rogaczy *). Ozdoba ta w y n i k a 1 R Y C . 51 18 { ! nych n a t o m i a s t częściach się s p o r a d y c z n i e , w chów szczytowych Obok wymienić pazdury, wieńczące się tywów (ryc. szczyty, ogromnym 51). pojawia zasięgu da ( r y c . 52)- rogowników czające kraju granicy należy a odzna bogactwem Na nizu mo występuje pazdur niezależnie l u b jednocześnie z r o gownikami i wykonany powiednio wyrzezanej szczytu. dury podhalańskie, wykonane czterostronnie, 0 motywie lilii — PAZDURY ' Nawet 1 form dachów stwierdzenia „wiatrówek" osłaniających desek, końce oraz p o k r y c i e o d s t r o n y szczytu. N a morzu wają deski te, z w a n e pozbawione szechnie formy, rogów „wietraki", ozdób jednak wycinane wśród których (ryc. 40), są w łat Po by pow ozdobne przeważa motyw l u b łba k o ń s k i e g o , m a j ą c e g o być mają do paz z klocka, najczęściej „leluji". t a k pobieżny przegląd wiejskich zarówno i zasięgu t e r e n o w e g o ze s k r z y ż o w a n i a u s z c z y t u d w ó c h przybitej chaiakter ROCOWMKI R Y C . 52 i Odmienny opracowanego A jest z d e s k i od daje typów możność ich bogactwa, jak poszczególnych ele mentów składowych, stanowiących w d u żej m i e r z e nych o regionalnych cechach kręgów Wydaje się budownictwa zatym rzeczą pew ludowego, słuszną, aby współczesne p l a n o w a n i e o d b u d o w y i prze b u d o w y w s i , wprowadzając wszelkie bycze cywilizacyjne i techniczne, zywało jednak do t y c h elementów, zdo nawią które echem pogańskiego k u l t u boga Swaroży- orzeszły skutecznie przez doświadczenie ca jest wieków i które nadają ( r y c . 50). C h a r a k t e r y s t y c z n e pienie zowszu się zasięgu północnym rogowników sku n a K4a- i na Pomorzu, w in temu pokoleń wyraz co sie k r v i e p o d pojęciem P O L S K A WIEŚ. P R Z Y P I S Y : 5) PIASCIK F. Budownictwo Puszczy Kurpiowskiej. Rkp. 1939. 54. 6) Moduł ten uzyskałem przez analizę chałup pomorskich (patrz Ciołek Gerard. Chałupy podcieniowe na Pomorzu. Biul. H. S. i K. 1939. I I . 169) oraz podczas rozmów z cieślami na Podhalu w 1942 r. 7) DMOCHOWSKI Z. Ze studiów nad poleskim budownictwem drzewnym. Warszawa 1937. 13. 8) ibid. 9) MOSZYŃSKI о. c. 489. 10) GLOGER Z. Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce.. Warszawa 1907 I . GLO GER Z. Encyklopedia staropolska. Warszawa 1900. I . 298. 11) PASCIK о. c. 66. 12) CIOŁEK о. c. 13) UDZIELA S. Górale od Żywca. Wierchy 1924. 152. 14) Nazwa używana we wsi Kruhlo, pow. Sokółka. Zakład Arch. Pol. i Hist. Szt. Polit. Warsz. Inwent. wsi nr 90. 15) Nazwa używana we w s i ' Żebry-Perosy, pow. Maków Mazowiecki, ibid. inw. 142. Fotografie w y k o n a n e przez autora w 1946 i 1947 roku. W s z y s t k i e r y s u n k i i mapy opracowane przez autora według materiałów ze zbiorów Zakładu A r c h i t e k t u r y Polskiej i Historii Sztuki P o l i t e c h n i k i W a r s z a w s k i e j w l a t a c h 1941 — 1943 oraz 1946 — 1947. LE TOIT DANS LES CONSTRUCTIONS RUR ALES POLONAISES. *Dans cette seconde partie de son article, l'auteur definit les differents types de toits, indique dans quelles regions ils se trouvent en Pologne et explique la genese de leurs differentes formes. I I etudie aussi l'ornementation qui accompagne certaines formes de toits. 19