GZB 5 - Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony

1
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony
im. Marszałka Józefa Piłsudskiego
w Warszawie
_________________________________________________________
Jan PIĘTA
GLOBALNE ZAGROŻENIE
BEZPIECZEŃSTWA
TEMAT V
.
Globalne zagrożenia społeczne
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------WARSZAWA
2016
2
3
Str.
Wstęp …5
1. Społeczeństwo
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.
1.5.
2.
…7
Pojęcie społeczeństwa …7
Cechy społeczeństwa …7
Stosunki społeczne (relacje społeczne) …8
Środowisko społeczne …8
Konflikt społeczny …9
Kultura 10
2.1. Pojęcie kultury …10
2.2. Kultura a cywilizacja …10
3. Cywilizacja …11
3.1.
3.2.
3.3.
Pojęcie cywilizacji …11
Inne znaczenia pojęcia cywilizacji …11
Cywilizacje współczesne …12
4. Zagrożenia społeczne …13
4.1.
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
4.6.
Pojęcie zagrożenia społecznego ,,,13
Przejawy zagrożeń społecznych …13
Subkultury …13
New Age …16
Sekty …18
Źródła zagrożeń społecznych …18
5. Rola środowisk wychowawczych w neutralizacji zagrożeń społecznych …20
5.1.
5.1.1.
5.1.2.
5.1.3.
5.1.4.
5.1.5.
5.1.6.
Intencjonalne środowisko wychowawcze …20
Szkoła …20
Klub …22
Świetlica …22
Settlement …23
Dom społeczny …24
Dom kultury ..24
5.2.
Naturalne środowisko wychowawcze …25
5.2.1. Rodzina …26
5.2.2. Zakład pracy …27
5.2.3. Inne instytucje …29
4
5
Wstęp
Globalne zagrożenie bezpieczeństwa jest przedmiotem nauczania w Wyższej Szkole
Bezpieczeństwa i Ochrony na kierunku bezpieczeństwo narodowe w wymiarze 30 godzin
lekcyjnych, w tym 15 godzin wykładów i 15 godzin ćwiczeń.
Celem przedmiotu jest pogłębienie wiedzy, umiejętności i kompetencji studentów z
zakresu teoretycznych podstaw bezpieczeństwa w wymiarze globalnym i jego podstaw
prawnych oraz przygotowanie studentów do właściwej oceny i interpretacji zjawisk
zachodzących w sytuacji bezpieczeństwa Polski i regionu, a także rozszerzenie zakresu ich
wiedzy, umiejętności i kompetencji w odniesieniu do całej Europy i świata.
Treści nauczania podzielone są na pięć jednostek leksykalnych, które obejmują
następujące tematy: bezpieczeństwo i globalne źródła zagrożeń, globalne zagrożenia
polityczne, globalne zagrożenia militarne, globalne zagrożenia ekonomiczne, globalne
zagrożenia społeczne i globalne zagrożenia ekologiczne.
W ramach problematyki dotyczącej globalnych zagrożeń społecznych, (tematu
piątego) wyszczególniono następujące zagadnienia: społeczeństwo, kultura, cywilizacja,
zagrożenia społeczne oraz rola środowisk wychowawczych w neutralizacji zagrożeń
społecznych,
6
7
1. Społeczeństwo
1.1.
Pojęcie społeczeństwa
Pojęcie społeczeństwa to jedna z podstawowych i najszersza z kategorii socjologicznych
pozbawiona wszakże jednolitego i ściśle określonego znaczenia. W publicystyce i mowie
potocznej ten termin używany jak w tabeli 1.1.
Tabela 1.1
SPOŁECZEŃSTWO
Społeczeństwem nazywamy ogół mieszkańców danego kraju lub jego wyróżnionego
obszaru, którzy stanowią niezależną od państwa powstałą spontanicznie formę życia
zbiorowego.
Termin społeczeństwo pojawił się w filozofii społecznej XVIII w., gdy
uświadomiono sobie, że obok zorganizowanych form życia zbiorowego, takich jak państwo,
istnieją formy powstające spontanicznie, żywiołowo i kierujące się prawami, niezależnymi od
władzy politycznej i woli, oraz, że formy te tworzą całość wyznaczającą wszystkie zjawiska
życia zbiorowego; całość tę, w przeciwieństwie do form zorganizowanych celowo (państwo),
zaczęto nazywać społeczeństwem cywilnym. Socjologia powstała jako nauka zajmująca się
tak rozumianym społeczeństwem Współcześnie w naukach społecznych brak jednolitej
definicji społeczeństwa.
1.2.
Cechy społeczeństwa
Cechy społeczeństwa można wyszczególnić jak w tabeli 1.2.
Tabela 1.2
CECHY SPOŁECZEŃSTWA
Cechą każdego społeczeństwa jest wysoki stopień złożoności oraz pewien stopień trwałej
odrębności od innych zbiorowości tego rodzaju i względna intensywność wzajemnych
oddziaływań pomiędzy jego członkami, połączonymi przez wspólne terytorium, instytucje,
ustalone sposoby komunikowania się, podobieństwo warunków życia, podział pracy, normy
i wzorce postępowania itd.
Społeczeństwo bowiem to zbiorowość zorganizowana, o stosunkowo wysokim stopniu
złożoności. Mówiąc o społeczeństwie abstrahuje się od jego organizacji politycznej, a nawet
przeciwstawia się je państwu, biorąc pod uwagę tylko takie powiązania między członkami
społeczeństwa, które nie są bezpośrednio zależne od faktu ich podlegania tej samej władzy
politycznej (społeczeństwo obywatelskie przeciwstawne państwu). Istniały i/lub istnieją różne
typy społeczeństw, dlatego często dodaje się określenie, wskazujące na cechę społeczeństwa
szczególnie w danym kontekście istotną (np. plemienne, klasowe, feudalne, narodowe,
przemysłowe, nowoczesne, tradycyjne, masowe, otwarte, globalne).
8
1.3.
Stosunki społeczne (relacje społeczne)
Stosunki społeczne (relacje społeczne) w socjologii definiuje się jak w tabeli 1.3.
Tabela 1.3
STOSUNKI SPOŁECZNE
Stosunkami społecznymi nazywamy względnie trwałe oddziaływanie na siebie dwóch lub
więcej jednostek, które własne zachowanie uzależniają, świadomie lub nieświadomie, od
aktualnego lub spodziewanego zachowania innych uczestników interakcji.
Stosunki społeczne podlegają stałym, akceptowanym przez wszystkich regułom
(normom). W znaczeniu potocznym całokształt związków i oddziaływań wzajemnych między
członkami zbiorowości.
1.4.
Środowisko społeczne
Środowisko społeczne można zdefiniować jak w tabeli 1.4.
Tabela 1.4
ŚRODOWISKO SPOŁECZNE
Środowiskiem społecznym nazywamy wszystkie stosunki społeczne wpływające na
zachowania, postawy, przeżycia jednostki. W skład środowiska społecznego wchodzą
różnego typu zbiorowości (grupy społeczne małe i duże, formalne i nieformalne, pierwotne i
wtórne, także publiczność, tłum), stosunki społeczne zarówno bezpośrednie („twarzą w
twarz”), jak i pośrednie (zapośredniczone np. przez prasę, radio, telewizję itp.).
Nie każdy element środowiska społecznego ma taki sam wpływ na zachowania jednostki.
Te, których wpływ dominuje, nazywamy często osobami lub grupami znaczącymi. Każda
jednostka posiada własne środowisko społeczne, odmienne od środowiska społecznego
innych osób. Jednostka z reguły ma zróżnicowany stosunek do różnych elementów
środowiska społecznego, niektóre elementy uważa za pożądane, inne zaś nie, niektóre są
przez nią wybrane, a inne są jej narzucone. Pozostaje ze swoim środowiskiem społecznym w
stanie względnej harmonii bądź też względnego buntu. Kształt środowiska społecznego ulega
zmianie w trakcie życia jednostki. Niektórych elementów środowiska społecznego stara się
ona unikać, z innymi zaś utrzymuje stały kontakt, którego przerwanie powoduje różnego typu
psychiczne stany negatywne, od ciężkiej depresji po nostalgię. Jednostka i środowisko
społeczne wzajemnie na siebie oddziałują. Środowisko społeczne z reguły nie jest spójne.
Różne jego elementy pozostają ze sobą często w konflikcie, co powoduje konflikty
wewnętrzne przeżywane przez jednostkę otaczaną przez dane środowisko społeczne. Do
środowiska społecznego danej jednostki należą, oprócz interakcji, grup i zbiorowości
społecznych, w których uczestniczy, także te, do których nie należy, ale do których aspiruje,
albo takie, z którymi sympatyzuje.
9
1.5.
Konflikt społeczny
Pod kątem rozpatrywanej problematyki – globalnego zagrożenia bezpieczeństwa – warto
zwrócić uwagę na jeden z wielu rodzajów konfliktów jakim jest konflikt społeczny.
Definiujemy go jak w tabeli 1.5.
Tabela 1.5
KONFLIKT SPOŁECZNY
Konfliktem społecznym nazywamy typ stosunków społecznych występujący wówczas, gdy
jednostki lub grupy społeczne (np. klasy, warstwy, państwa) rywalizują o różnego rodzaju
dobra, którego istotą jest nie tylko dążenie do uzyskania dostępu do danego dobra, lecz także
do neutralizacji, osłabienia lub wyeliminowania rywali.
Konflikt społeczny wiąże się zwykle z odmiennością lub sprzecznością interesów
jednostkowych lub grupowych, która wynika z ograniczonego dostępu do dóbr, co stwarza
podstawę konfliktu. Konflikty mogą zachodzić pomiędzy różnymi podmiotami (rolami społ.,
jednostkami, grupami, organizacjami), ich tłem może być rywalizacja o dostęp do dóbr o
rozmaitym charakterze: ekonomicznym, politycznym (np. władza), kulturowym, społecznym
(np. prestiż).
Założenie, że konflikt manifestuje się w konkretnych zachowaniach, działaniach
(interakcjach), charakteryzuje podejście behawioralne. W socjologii zwracano zwykle
najwięcej uwagi na konflikty między klasami, pracodawcami i pracobiorcami, rządzącymi
i rządzonymi, między grupami etnicznymi, a także na konflikty religijne. Konflikty
przybierają różne, bardziej lub mniej gwałtowne formy (np. strajki, rozruchy, rewolucje,
wojny) i różne są drogi ich rozwiązywania; przebiegają też na różnych płaszczyznach:
ekonomicznej, politycznej, kulturowej itd. Zdaniem niektórych teoretyków konflikt gra
w życiu społecznym ogromną rolę, jest czynnikiem zarówno zmian społecznych, jak
i wewnętrznej jedności grup, które są weń zaangażowane.
10
11
2.
Kultura
2.1.
Pojęcie kultury
Kultura, jeden z najbardziej popularnych terminów nauk humanistycznych i społecznych
(określanych przez niektórych teoretyków jako nauki o kulturze w odróżnieniu od nauk o
przyrodzie), a także języka potocznego, w którym jednak ma zwykle inne znaczenie i silne
zabarwienie wartościujące. W znaczeniu najszerszym pojęcie kultury można zdefiniować jak
w tabeli 2.1.
Tabela 2.1
POJĘCIE KULTURY
Kultura obejmuje to wszystko, co w zachowaniu się i wyposażeniu członków społeczeństw
ludzkich stanowi rezultat zbiorowej działalności. Mówi się też o kulturze jako tym, co
w zachowaniu się ludzkim jest wyuczone — w odróżnieniu od tego, co biologicznie
odziedziczone.
W zastosowaniach pierwotnych słowo cultura odnosiło się głównie do uprawy roli,
dość wcześnie jednak zaczęło być stosowane metaforycznie (np. przez Cycerona, który pisał
również o „kulturze duszy”) do innych dziedzin, w których starania ludzkie prowadzą do
poprawy stanu wyjściowego.
2.2.
Kultura a cywilizacja
Przez stulecia termin kultura znaczeniu („kultura duszy”) używany był jedynie
sporadycznie, zyskał pewną popularność w XVIII w., kiedy był odnoszony zwłaszcza do
moralnego i umysłowego doskonalenia się człowieka. Szeroko, choć jeszcze nie powszechnie,
zaczął być stosowany w XIX w. Pojęcie kultury utożsamiano z pojęciem cywilizacji jak w
tabeli 2.2.
Tabela 2.2
KULTURA A CYWILIZACJA
Pojmując kulturę jako całokształt tak duchowego, jak i materialnego dorobku społeczeństwa
w XIX wieku termin kultura używano zamiennie z terminem cywilizacja, od którego później
odróżniano go jako określenie dorobku raczej duchowego niż materialnego
W XX wieku upowszechniła się tendencja do ujmowania kultury przede wszystkim jako
zespołu wzorów rozwiązywania problemów charakterystycznego dla danego społeczeństwa,
wzorów postępowania itp.
Rozległość problematyki kultury (zwłaszcza rozumianej globalnie) sprawiła, iż
wielokrotnie podejmowano próby jej uszczegółowienia drogą wyodrębniania różnych typów
kultury (tradycyjna, ludowa, nowoczesna, masowa itp.), różnych jej sfer, aspektów (np.
materialna, duchowa, społeczna) czy takich jej względnie odrębnych dziedzin, jak kultura
polityczna, ekonomiczna, prawna, literacka, artystyczna itd.
12
3. Cywilizacja
Pojęcie cywilizacji
3.1.
Istnieje kilka istotnie różniących się między sobą definicji terminu cywilizacji [łac.
civilis]. Jako podstawową można uznać definicję przedstawioną w tabeli 3.1.
Tabela 3.1
POJCIE CYWILIZACJI
Cywilizacją nazywamy poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce
historycznej ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (zwłaszcza
wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i
wykorzystania jej bogactw.
Porównując definicję cywilizacji zamieszczoną w tabeli 3.1 z definicją kultury z tabeli 2.1
łatwo dojść do wniosku, je mówimy o tym samym tylko innymi słowami: to wszystko, co
w zachowaniu się i wyposażeniu członków społeczeństw ludzkich stanowi rezultat zbiorowej
działalności to właśnie poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce
historycznej ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej .
Inne znaczenia pojęcia cywilizacji
3.2.
Cywilizacja, podobnie jak kultura jest pojęciem wieloznacznym i posiada wiele definicji,
które wprost odwołują się do kultury. O trzech takich znaczeniach pojęcia cywilizacji
zasygnalizowano w tabeli 3.2.
Tabela 3.2
TRZY INNE ZNACZENIA POJECIA CYWILIZACJI
Cywilizacją nazywamy:
1) najwyższe stadium rozwoju kultury,
2) typ kultury zaawansowanej społecznie, materialnie i ideologicznie,
3) zespół kultur etnicznych, tworzących razem krąg kulturowy.
Historyczne określenie najwyższego w systemie ewolucji ludzkości stadium rozwoju
kultury oznacza, że po pierwotnym etapie dzikości (ludy zbieracko-łowieckie) i okresie
barbarzyństwa (ludy pasterskie) nastąpiły kolejne stadia rozwoju prowadzące do
współczesności.
Typ kultury zaawansowanej społecznie oznacza m.in. hierarchiczną organizację,
systemu prawa, instytucje państwa i urbanizację. Typ kultury zaawansowanej materialnie
oznacza technikę i wiedzę praktyczną. Natomiast typ kultury zaawansowanej ideologicznie
oznacza rozwiniętą sztukę, literaturę, zaawansowane systemy religijne z teologią i refleksją
filozoficzną.
13
Pod pojęciem zespołu kultur etnicznych, tworzących razem krąg kulturowy
rozumiemy szerszą wspólnotę kulturowo-historyczną, odznaczającą się wspólnym dla niej
zestawem elementów tradycji i wzorów życia.
3.3.
Cywilizacje współczesne
Według amerykańskiego politologa Samuela P. Huntingtona wyłaniający się po rozpadzie
Związku Radzieckiego ład światowy opiera się na współistnieniu kilku odrębnych wielkich
cywilizacji, grupujących ludy i narody należące do tych samych kręgów kulturowych,
charakteryzujących się podobieństwem uznawanych systemów wartości, systemów
społecznych, obyczajów, światopoglądów, religii czy systemów filozoficznych. Wymieniono
je w tabeli 3.e.
Tabela 3.3
CYWILIZACJE WSPÓŁCZESNE
Do wyróżnionych przez Huntingtona1 cywilizacji należą cywilizacje: chińska, japońska,
hinduska, islamska, prawosławna, zachodnia, latynoamerykańska,
Wyróżnione cywilizacje obejmują określone obszary naszego globu, i tak:
Cywilizacja chińska, obejmuje Chiny i chińskie społeczności w Azji PołudniowoWschodniej, a także bliskie kulturowo Wietnam i Koreę; Cywilizacja japońska, która
wyodrębniła się z cywilizacji chińskiej obejmuję Japonię, Cywilizacja hinduska, rozwija się
na subkontynencie indyjskim; Cywilizacja islamska, powstała na Półwyspie Arabskim, dziś
obejmująca też Afrykę Północną i Azję Środkową; Cywilizacja prawosławna, skupiona wokół
Rosji, charakteryzująca się bizantyjskim rodowodem; Cywilizacja zachodnia, w której skład
wchodzi Europa, Ameryka Północna, i inne obszary zasiedlone przez Europejczyków, jak
Australia czy Nowa Zelandia; Cywilizacja latynoamerykańska, obejmuje Amerykę Łacińską
wraz z kulturami tubylczymi; Cywilizacja afrykańska, wyróżniona z uwagi na rosnące
poczucie tożsamości afrykańskiej mieszkańców kontynentu.
Zwraca się uwagę, że cztery spośród pięciu wielkich religii światowych są ściśle związane z
wymienionymi tu cywilizacjami: chrześcijaństwo, islam, hinduizm i konfucjanizm. Piąta z
nich — buddyzm — nie stała się podstawą żadnej z głównych cywilizacji, choć stanowi, obok
konfucjanizmu i taoizmu, ważny element cywilizacji chińskiej, a także japońskiej.
Cywilizację buddyjską można utożsamić z obszarami Sri Lanki, Birmy, Tajlandii, Laosu i
Kambodży, a także Tybetu, Mongolii i Bhutanu.
Obraz świata podzielonego na 8 wielkich cywilizacji jest jedynie jego uproszczonym
modelem. Jednak zdaniem Huntingtona pozwala na lepsze rozumienie i analizę zachodzących
we współczesnym świecie procesów.
1
Huntington [hantıŋt n] SAMUEL PHILLIPS, ur. 18 IV 1927, Nowy Jork, amer. politolog, historyk; od 1962 profesor Uniw. Harvarda w
Cambridge; od 1989 dyr. Institut for Strategic Studies tamże; założyciel pisma „Foreign Policy”; współpracownik wielu agencji rządowych,
zwł. związanych ze sprawami bezpieczeństwa nar. (m.in. 1977–78 koordynator planowania strategicznego Rady Bezpieczeństwa Nar.);
w ostatnich pracach wprowadził do analiz politologicznych, rzadko w nich stosowane, pojęcie cywilizacji, ukazując doniosły wpływ
zmiennych kulturowych i zapowiadając głębokie zmiany w świat. układzie sił; Political Order in Changing Societies (1968), Authoritarian
Politics in Modern Society (1970), Trzecia fala demokratyzacji (1991, wyd. pol. 1995), Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego
(1996, wyd. pol. 1997).
14
4. Zagrożenia społeczne
4.1.
Pojęcie zagrożenia społecznego
Pojęcie zagrożenia społecznego zdefiniowano w skrypcie pierwszym Bezpieczeństwo i
globalne źródła zagrożeń. Sformułowane zostało jak w tabeli 4.1.
Tabela 4.1
ZAGROŻENIE SPOŁECZNE
Zagrożeniem społecznym nazywamy taki stan prawny i faktyczny, który nie zapewnia
bezwarunkowego respektowania w państwie zespołu podstawowych, niezbywalnych i
uniwersalnych praw przysługujących społeczeństwom jako podmiotom prawa. Zagrożenie
społeczne to także zagrożenie obywateli, spokoju społecznego i praworządności.
Definicję tę można uściślić akcentując fakt, że najczęściej źródłem zagrożenia nie jest
czynnik zewnętrzny (zagraniczny) lub własne państwo, lecz sami członkowie społeczeństwa.
A zatem zagrożeniem społecznym możemy nazywać taki stan prawny i faktyczny, który nie
zapewnia bezwarunkowego respektowania w społeczeństwie zespołu podstawowych,
niezbywalnych i uniwersalnych praw przysługujących obywatelom, a także bezpieczeństwa
obywateli, spokoju społecznego i praworządności. Zagrożeniem społecznym jest przede
wszystkim nie respektowanie (łamanie) przez członków społeczeństwa uznawanych w danym
kręgu kulturowym systemów wartości, systemów społecznych, obyczajów, światopoglądów,
religii czy systemów filozoficznych
4.2.
Przejawy zagrożeń społecznych
Przejawy zagrożeń społecznych zasygnalizowano w tabeli 4.2.
Tabela 4.2
PRZEJAWY ZAGROŻEŃ SPOŁECZNYCH
W drugiej połowie ubiegłego wieku obserwujemy brutalizację stosunków
międzyludzkich i cały szereg innych niepokojących zjawisk społecznych w Polsce i w
innych krajach byłego bloku wschodniego, nastąpił znaczny wzrost ilości spożywanego
alkoholu przez dzieci i młodzież. W szczególności nastąpił dynamiczny rozwój zachowań
dewiacyjnych.
Dewiacja [łac.] to odchylenie od normy, zejście na manowce, zboczenie. Wyróżniamy
m.in. dewiacje magnetyczne i społeczne, w tym seksualne.
Dewiacja magnetyczna (zboczenie magnetyczne) to odchylenie igły magnetyczne od
południka magnetycznego wywołane działaniem dużych stalowych mas (np. kadłuba i
mechanizmów statku, samolotu) namagnesowanych przez pole magnet Ziemi.
Dewiacje seksualne to wszelkie formy stałego zaspakajania popędu seksualnego
w sposób odbiegający od typowego w danej kulturze. Obejmuje zarówno jednostki
seksuologiczne naruszające normy społeczne (np. transwestytyzm, fetyszyzm, masochizm,
zoofilia), jak i normy medyczne. Dewiacje seksualne to zboczenia płciowe (np. niektóre
15
postacie sadyzmu, pedofilii, ekshibicjonizmu). Wyodrębnia się ponadto dewiacje seksualne
pod względem obiektu zainteresowań seksualnych (np. gerontofilia, pigmalionizm,
nekrofilia), sposobu realizacji popędu seksualnego (np. oglądactwo) oraz tzw. nietypowe
zachowania seksualne (np. homoseksualizm2, transseksualizm3, kazirodztwo). Granica
między zachowaniami mieszczącymi się w normie a dewiacjami seksualnymi jest płynna
i zmienna, np. w zależności od kręgu kulturowego. obecnie coraz częściej określenie dewiacje
seksualne zastępuje się pojęciem parafilie4.
Przejawy zagrożeń społecznych to skutki dziesięcioleci zniewolenia komunistycznego, a
obecnie towarzyszący transformacji ustrojowej libertynizm ekonomiczny i indyferentyzm
moralny, napływ z Zachodu ideologii subkultur młodzieżowych i obcych łacińskiej tradycji
wzorów współżycia społecznego
Istotnym źródłem i przejawem agresji w społeczeństwie jest patologia w rodzinie. Do
patologii w życiu rodzinnym zalicza się: rodziny rozbite, rodziny podwyższonego ryzyka,
rodziny zdezintegrowane, zdezorganizowane i dysfunkcjonalne. Do przejawów patologii
rodzinnych można zaliczyć: podejmowanie ważnych decyzji pod wpływem używek (ślub,
płodzenie dzieci), udział rodzin (członków rodziny) w zorganizowanej przestępczości
(rozboje, kradzieże, wymuszanie okupu), a także przemoc i maltretowanie, kazirodztwo,
dzieciobójstwo i pedofilia.
Swoistym przejawem
brutalizacji życia społecznego jest agresywne zachowanie
młodocianych kibiców podczas imprez sportowych.
4.3.
Subkultury
Pojęcie subkultury wyjaśniono w tabeli 4.3.
2
transseksualizm [łac.], jedna z form zaburzonej identyfikacji płciowej i roli płciowej; polega na niezgodności między
psychicznym poczuciem płci a biol. budową ciała oraz tzw. płcią socjalną prawną; osoba dotknięta transseksualizmem nie
czuje się reprezentantem własnej płci biol., natomiast uważa, że przynależy do przeciwnej płci biol., np. biol. mężczyzna
czuje się psychicznie kobietą, jego życie psychiczne, łącznie ze sferą emocjonalną, przebiega według schematu i wzorca
zachowań żeńskich. Transseksualista pragnie odzyskać ciało należące do płci odczuwanej przez niego psychicznie nawet
przez długotrwałe i skomplikowane leczenie hormonalne i chirurgiczne; dążenia transseksualne przybierają u niego postać
wewn. przymusu. Istota transseksualizmu nie ogranicza się jedynie do zaburzenia sfery erotycznej, ale przede wszystkim
stanowi wyraz braku identyfikacji z własną płcią biol. w najszerszym wymiarze. Obecnie nie są znane żadne metody leczn.
mogące zmienić poczucie psych. płci i dostosowanie go do biol. znamion cielesnych.
3
homoseksualizm [gr. homós ‘taki sam’, ‘równy’, łac. sexualis ‘płciowy’], med. jedna z form zaburzonej identyfikacji
płciowej i roli płciowej. Oznacza podejmowanie zachowań seksualnych z osobami tej samej płci, przy istniejącej możliwości
swobodnego wyboru partnera erotycznego. O homoseksualizmie rzeczywistym można mówić wtedy, gdy zachowania te są
preferowane i mają charakter stały — podstawowe znaczenie dla rozpoznania homoseksualizmu ma homoerotyczna
motywacja, a nie sam rodzaj praktyk seksualnych, które nie muszą być zgodne z preferencjami seksualnymi.
Homoseksualizm występuje u osobników obu płci (homoseksualizm wśród kobiet jest zwany miłością lesbijską, safizmem,
tribadią, wśród mężczyzn — uranizmem, pederastią) i jest zjawiskiem występującym niemal we wszystkich kulturach
i epokach. Stosunek społeczeństw do homoseksualizmu był i jest rozmaity; jedne kultury aprobowały kontakty
homoseksualne, inne zdecydowanie potępiały.
4
parafilie [gr.], med. zaburzenia preferencji seksualnych, jak: dewiacje, perwersje seksualne, zboczenia płciowe; wg Amer.
Tow. Psychiatrycznego są to zaburzenia seksualne, które cechują powtarzające się intensywnie fantazje seksualne, potrzeby
lub zachowania niezależne od woli, nietypowe lub nieakceptowane społecznie, trwające ponad 6 mies.; parafilia może
występować na przemian ze stanem normalnym, zachowanie parafilne może być bardziej pożądane niż zachowanie
normalne, ale może też być jedynym zachowaniem podniecającym i zaspokajającym seksualnie; mogą również występować
zachowania parafilne o charakterze zastępczym, które nie są spowodowane parafilią, lecz inną przyczyną (np. długotrwała
izolacja od ludzi, kontakty zoofilne, sodomia); częściej występują u mężczyzn; jest ponad 100 parafilii, do najczęściej
spotykanych należą: ekshibicjonizm, pedofilia, masochizm, sadyzm, fetyszyzm; przyczyną mogą być zmiany chorobowe (np.
ośrodkowego układu nerwowego) lub czynniki psychogenne (np. lęk przed kobietami, zrytualizowane fantazje); granica
między zachowaniami mieszczącymi się w normie a parafilią jest płynna i zmienna, np. w zależności od kręgu kulturowego.
16
Tabela 4.3
SUBKULTURY
Pojęcie subkultury leży na pograniczu prawa i bezprawia, normalności i wynaturzenia,
zdrowia społecznego i patologii. Przejawia się w postępowaniu jednostek lub grup
społecznych odbiegających od norm obowiązujących w danym systemie społecznym
(dewiacje - odstępstwa, zboczenia z drogi), które nazwaliśmy właśnie zachowaniem
podkulturowym (subkulturowym), kontrkulturowym, nonkonformistycznym, dysydenckim.
Zjawisko subkultury kojarzy się często z brutalizacją życia społecznego. Subkultura
[łac.], podkultura to zespół symbolicznych i aksjologicznych odniesień określających
odrębność danej grupy względem innych grup społecznych. Położenie grupy w relacji do
władzy, autorytetów, jej status i poczucie własnej tożsamości (np. etnicznej, zawodowej)
prowadzą do wyłonienia się subkultury, której zasadniczą funkcją jest zapewnienie
bezpieczeństwa i spójności grupy oraz wypracowanie układu znaczeń, pozwalającego
członkom takiej grupy tolerować wymogi sytuacji, w jakiej się znajdują. W ramach
subkultury kształtują się wzory zachowania i wyglądu jej uczestników, charakterystyczny
język (gwara), system wartości. Przynależność do danego środowiska nie prowadzi na ogół
do dystansowania się wobec reszty społeczeństwa i dominujących wzorów w kulturze.
Dystans bywa natomiast ideologicznym atrybutem grup o niejasnym statusie,
zmarginalizowanych lub lokujących się na obrzeżach głównych nurtów życia społ., np.
mniejszości etnicznych, mniejszości seksualnych, w pewnych przypadkach mniejszości
religijnych (zwłaszcza sekt i ruchów kultowych), bohemy artystycznej, środowisk
patologicznych (alkoholicy, narkomani, włóczędzy, bezdomni, przestępcy). Elementy
subkultury funkcjonują w życiu zamkniętych społeczności (więźniowie, młodzież
w zakładach poprawczych, skoszarowani żołnierze). Skala subkulturowej wyrazistości takich
grup jest zróżnicowana, podobnie jak skłonność do manifestowania grupowej więzi
i tożsamości, np. wspólnoty etniczne i religijnej niezależnie od tego, jak dalece odbiegają od
norm akceptowanych przez większość społeczeństwa, podporządkowują się obowiązującym
w nich etosom, natomiast środowiska patologiczne określa niemal wyłącznie postawa
odrzucenia i zagubienia w świecie wartości.
Pojęcie subkultury odnoszono najczęściej do zjawisk składających się na kulturę
młodzieżową, przede wszystkim dlatego, że prócz elementów podległych kontroli systemu
społecznego oraz regulowanych przez odpowiednie instytucje, o jej specyfice decydowała
cecha spontaniczności i opozycyjności do „kultury dorosłych”, czyli dominującej. Kultura
młodzieżowa ukształtowana po II wojnie światowej zasymilowała aktywność młodych ludzi,
dla których ważniejsze i bardziej dostępne od świata instytucji okazywały się nieformalne
grupy rówieśnicze, w tym także znane już w latach 30. w USA gangi młodzieżowe. Dotyczy
to zwłaszcza młodzieży z grup usytuowanych na niskich szczeblach hierarchii społecznej, nie
znajdującej dla siebie szans awansu i kariery, a zarazem odrzucającej perspektywę powielania
biografii rodziców. Rozwój kultury młodzieżowej z takimi jej przejawami, jak muzyka
rockowa, moda młodzieżowa, nowy typ niepokornego idola, spowodował powstanie nowych
subkultur. W końcu lat 40. w USA pojawili się zafascynowani kulturą murzyńską bitnicy,
nieco później w Wielkiej Brytanii agresywni teddy boys, we Francji zazou (w Polsce
bikiniarze). Lata 60. to czas rockersów, modsów, gangów motocyklowych, hipisów. Pod
koniec tej dekady wyłoniła się w Anglii pierwsza fala skinheadów początkowo wzorujących
się na imigrantach z Antyli, potem w większości przejmujących hasła skrajnie
nacjonalistyczne. W 2. połowie lat 70. pojawiła się subkultura punk z towarzyszącymi jej
hasłami anarchistycznymi, w Polsce również gitowcy oraz kibice chuligani (tzw. szalikowcy).
W każdym z tych przypadków istotną cechą była manifestacja dystansu, niechęci lub pogardy
17
do otaczającego świata, silny podział na „swoich” i „obcych”, podkreślany agresją
skierowaną na zewnątrz, w tym także wobec antagonistycznych grup subkulturowych.
Dynamiczny rozwój subkultur młodzieżowej był spowodowany tym, że z reguły
stawały się one materiałem dla kultury popularnej, upowszechniającej ich wzory za
pośrednictwem środków masowego przekazu. Kultura popularna przeznaczona dla młodzieży
wykorzystuje stylistyczną barwność i różnorodność subkultur, niekiedy zaś sama kreuje nowe
style, które stają się cechą subkultury, np. styl grunge. Subkultury młodzieżowe straciły swój
pierwotnie lokalny charakter, natomiast głównym nośnikiem ich „ideologii” stała się muzyka
rockowa. Niektóre środowiska subkulturowe, np. skupione wokół ruchu punk, straight edge,
czy muzyki rap, tworzą alternatywne obiegi komunikacji (niskonakładowe gazetki, tzw.
fanziny, graffiti, darmowe koncerty).
Istnieje związek rozwoju subkultur z załamywaniem się tradycyjnych modeli
wychowania i socjalizacji: apogeum rozwoju subkultur przypadło na Zachodzie na lata 60.
ub. wieku, w Polsce zaś i w innych krajach środkowowschodniej Europy na lata 80., w obu
przypadkach w sytuacji kryzysu dominującego systemu. W efekcie subkultura stała się polem
ekspresji nie tylko grup marginalnych i dewiacyjnych, lecz także względnie twórczych
i innowacyjnych.
Zjawisko subkultury, choć sytuuje się w opozycji do dominujących form kultury, nie
zawiera w sobie wyłącznie aspektów negatywnych, zarówno jeśli chodzi o mechanizm
przystosowania społecznego, jak i sposób oraz jakość uczestniczenia w kulturze. Żywiołowy
bunt i skłonność do izolacji występują często w obrębie subkultury z postawami
poszukującymi. Są jednocześnie nie tyle powodem, ile wyrazem dokonującej się zmiany
w kulturze, podobnie jak w sytuacji stabilnej mogą być wyrazem wewnętrznego
zróżnicowania i wariantowości wzoru kultury. Subkultura nie jest zdolna zastąpić form
dominujących, choć może je modyfikować, np. kulturę artystyczną poprzez wpływ na ruchy
awangardowe lub na popularną kulturę młodzieżową.
4.4.
New Age
W końcu ubiegłego wieku napłynęło do Polski wiele publikacji zawierających hasło
„nowy”: nowy człowiek, nowe myślenie, nowa świadomość, nowa religijność, nowe
wychowanie. Wszystkie powiązane są z tzw. ruchem Nowej Ery. Informacja o próbach
zidentyfikowania tego ruchu zawarto a tabeli 4.4.
Tabela 4.4
NEW AGE
Zidentyfikowanie tego ruchu jest bardzo trudne ze względu na brak jakiejkolwiek spójnej
teorii filozoficznej czy doktryny religijnej. Jego propagatorzy skutecznie mieszają pojęcia z
różnych dziedzin wiedzy humanistycznej, filozoficznej i teologicznej oraz racjonalnej
praktyki społecznej z magią, okultyzmem, astrologią, medycyną alternatywną, cudownymi
kryształami oraz temu podobną banalną i często szkodliwą praktyką. Zło często ma pozory
atrakcyjności. Niektóre praktyki okultystyczne Nwe Age (wykorzystanie tablic ouija, seanse
spirytystyczne, karty tarot5, telepatia itp.) pociągają młodzież jako przeżycie niosące dreszcz
emocji. Niestety, powodują one głębokie urazy psychiczne i lęki. Seanse te oraz
„przepowiednie” jasnowidzów i wróżek stają się zwykle bagażem prześladującym człowieka
przez wiele lat.
5
karty tarot - popularna w Europie, zwłaszcza w okresie odrodzenia, gra w karty, do której używano talii złożonej z 56 (tarot
włoski) lub 32 (tarot austriacki) kart podobnych do tradycyjnych oraz 22 specjalnych kart atutowych, stosowanych także do
stawiania kabały; w Polsce zyskała znikome i późne (XIX w.) zainteresowanie; symbolika znaków i wizerunków na kartach
tarot włoskiego, zwanych arkanami, wiąże się ze średniowieczną mistyką i wiedzą ezoteryczną (tajemną); studiowanie
symboliki i magicznych znaczeń kart tarot jest od kilkudziesięciu lat popularną dziedziną okultyzmu.
18
New Age, Nowa Era, Nowa Epoka, Ruch Nowej Ery, Era Wodnika, Sprzysiężenie
New Wodnika to nieformalny, wielopostaciowy i wielowymiarowy, alternatywny ruch
kulturowy, który narodził się w latach 60. XX w. w USA, następnie zdobył liczne grono
zwolenników na całym świecie. Termin New Age ma astrologiczny rodowód i wiąże się z
wiarą w rychłe nadejście epoki Wodnika, w której przed ludzkością otworzą się nowe,
fascynujące możliwości. Zgodnie z tym przekonaniem zbliża się kres panowania
chrześcijaństwa (Era Ryb), które wg wielu krytyków z kręgów New Age jest odpowiedzialne
za liczne negatywne przejawy cywilizacji Zachodu. Źródeł tego poglądu oraz genezy całego
ruchu należy szukać nie tylko w astrologii, ale również w teozofii (zwłaszcza w pismach A.
Bailey, prekursorki New Age), antropozofii (R. Steiner) oraz kontrkulturze lat 60.
Zwolennicy New Age głoszą istnienie globalnego kryzysu, który można
przezwyciężyć tylko przez całościową przemianę ludzkości. Twierdzą, że żywotne siły
zachodniej cywilizacji wyczerpały się i przeprowadzają krytykę jej fundamentów, w tym
zwłaszcza zinstytucjonalizowanego, patriarchalnego chrześcijaństwa, newtonowskokartezjańskiego światopoglądu, materialistycznej i mechanistycznej nauki oraz technologii
zagrażających naturalnemu środowisku. Ideolodzy New Age uważają, że negatywnymi
konsekwencjami chrześcijaństwa na gruncie społecznym były m.in.: prymat tendencji
rywalizacyjnych nad skłonnościami do współpracy, akceptacja brutalnego podboju kultur
pozaeuropejskich oraz dążenie do ich asymilacji bądź wyniszczenia, represjonowanie
kobiecości i seksualizmu, a także ślepe poszanowanie autorytetów.
Odrzucają eksploatacyjne podejście do natury, gospodarkę opartą na paliwach
kopalnych, medycynę zdominowaną przez farmakologię, utylitarną psychologię i
psychoterapię. Materializm społeczeństw dobrobytu czynią odpowiedzialnym za coraz
powszechniejsze zjawiska obojętności na los innych ludzi oraz wynikającą z tego pustkę
duchową. Ich celem jest doprowadzenie do całościowej transformacji kulturowej z
dalekosiężnymi, globalnymi konsekwencjami. W wyniku owej przemiany powinien, jak
sądzą, powstać nowy światopogląd oddziałujący na większość sfer życia codziennego:
obyczaje, naukę, sztukę, technologię, religię, edukację, a nawet modę.
Źródłem inspiracji dla New Age były zjawiska, które w kulturze europejskiej
zajmowały wcześniej pozycję marginalną lub były potępiane i odrzucane: zachodnia tradycja
ezoteryczna (kabała, alchemia, elementy gnostycyzmu), kontrowersyjna mistyka
chrześcijańska (H. von Bingen, J. Eckhart), religie przedchrześcijańskie, zakazane przez
Kościół katolicki pogańskie praktyki duchowe. Ważną inspirację dla New Age stanowią
religie pozaeuropejskiwe i nieortodoksyjne ruchy religijna, zwłaszcza buddyzm, taoizm i
hinduizm oraz niektóre ich współczesne mutacje (J. Krishnamurti, guru Rajneesh, krysznaici),
a także ponadwyznaniowe i synkretycznie potraktowane praktyki orientalnego pochodzenia,
jak joga lub medytacja. Popularnością cieszą się wierzenia rdzennych mieszkańców Ameryki
Północnej oraz islamski mistycyzm (sufizm). W kręgach New Age nierzadko odrzuca się
przekonanie o istnieniu jednej prawdy obowiązującej wszystkich ludzi i we wszystkich
kulturach. Twierdzi się raczej, że istnieje wiele równoprawnych dróg rozwoju duchowego,
które mogą doprowadzić człowieka do spełnienia i samourzeczywistnienia.
Oprócz popularyzatorów ruchu, takich jak M. Fergusson, F. Capra czy Sh. MacLaine, za
duchowych patronów New Age uznaje m.in. myśliciela Krishnamurtiego, psychologa C.G.
Junga, twórcę antropozofii R. Steinera, pisarza A. Huxleya. Ideologia New Age jest
konglomeratem wielu koncepcji filoz., rel. i naukowych. Przeciwnicy ruchu, zwłaszcza z
kręgów chrześcijańskich i konserwatywnych, zarzucają mu płytkość i naiwność, a nawet
utopijność, znaczny irracjonalizm, ubóstwo intelektualne, brak wewnętrznej spójności oraz
eklektyzm. Oprócz licznych sekt religijnych i ruchów kultowych wpisujących się w mozaikę
19
New Age, jego idee realizują ruchy ekologiczne, proetniczne, posthipisowskie i grupy
artystyczne, zwłaszcza muzyczne, wykorzystujące w swojej twórczości elementy rozmaitych,
nierzadko rekonstruowanych, folklorów.
4.5.
Sekty
Z raportów o zagrożeniach wynikających z rozwoju sekt, rozmiarów HIV – AIDS i
narkomanii, sporządzanych na doraźne zamówienia rządu i sejmu w latach
dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, dowiadujemy się o masowym rozwoju sekt, destrukcji
ładu publicznego oraz demoralizacji i uzależnieniu mentalnym młodzieży. Raporty te,
uznawane przez sceptyków za przesadzone, mówią o 150 nowych rodzajach sekt, które
nakłaniają do prostytucji, handlu organami, narkomanii i stosują tzw. pranie mózgu. Termin
sekta definiuje się jak w tabeli 4.5.
Tabela 4.5
SEKTA
Sekta [łac.] to grupa religijna wyodrębniona z religii macierzystej lub powstała na styku
różnych tradycji religijnych i kulturowych. W chrześcijaństwie termin sekta ma odcień
pejoratywny i oznacza grupę, która oddzieliła się od macierzystej organizacji kościelnej dla
zaznaczenia swojej odrębności w kwestiach doktryny, liturgii i organizacji wspólnoty
religijnej, tworząc nową wspólnotę wyznaniową, często o cechach ekskluzywizmu.
Współcześnie jako sektę określa się najczęściej nieformalną grupę religijną lub parareligijną
o charakterze synkretycznym.
Sektę charakteryzuje zespół cech, często uznawanych za negatywne przez oficjalne
instytucje religijne i państwowe, takich jak: autorytarne sprawowanie władzy w sekcie przez
jej przywódcę, instrumentalne traktowanie członków sekty przez jej kierownictwo,
sprzęgnięcie celów politycznych i ekonomicznych z celami ściśle religijnymi lub
parareligijnymi, brak samokrytycyzmu, dążność do całkowitej niezależności od uznanych w
społeczeństwie czynników kontroli.
Destrukcyjna rola sekt przejawia się przede wszystkim w stosowaniu wyrafinowanych i głęboko
nieetycznych metod i technik manipulacji w celu pozyskania członków, narzucania im określonych stereotypów
reakcji psychicznych, kontroli ich myśli, uczuć i zachowań, a także kształtowania bezwzględnego
posłuszeństwa, uzależniając ich zarówno w sferze materialnej jak i duchowej.
4.6.
Źródła zagrożeń społecznych
Próbę identyfikacji źródeł zagrożeń społecznych zawarto w tabeli 4.6.
Tabela 4.6
ŹRÓDŁA ZAGROŻEŃ SPOŁECZNYCH
Źródła zagrożeń społecznych w Polsce to: 1) zastąpienie ideologii oderwanego od
realiów życiowych komunistycznego bezsensu nową ideologią liberalizmu i postmodernizmu
- ideologią wolnej gry sił ekonomicznych, rugujących z życia społecznego wszelki
solidaryzm i pomoc słabszym, co niesie ze sobą zdezorientowanie, zagubienie i życiowe
zatracenie oraz 2) przejmowanie hedonistycznych zachowań bogatego Zachodu.
20
Ideologia ta nasila trudności życiowe społeczeństwa, jego przeciążenie, zagrożenie
egztencji i deprawację. Konsekwentne wdrażanie tej ideologii powoduje totalną
decentralizację, zanikanie funkcji regulacyjnej i kontrolnej rządu i organizacji społecznych,
nasilanie się zróżnicowania ekonomicznego ludzi. W tej sytuacji rozpadają się więzi
sąsiedzkie i wspólnotowe, wartości i przekonania kulturowe stają się odległe i abstrakcyjne,
mnożą się rynki, na których można kupić i sprzedać niemal wszystko.
Ludzie pod presją propagandy medialnej tracą kontakt między sobą w pracy i w domu,
w sąsiedztwie, kulturze i polityce. Następuje upadek norm i wartości rodzinnych, zanikają
standardy moralne - główna zapora przed szerzeniem się brutalizacji w życiu społeczeństwa.
Czas przełomu i transformacji ustrojowej nie wyjaśnia jednak wszystkiego, bowiem nie
tylko w Polsce i w krajach byłego bloku komunistycznego odnotowuje się nasilenie przemocy
i agresji w drugiej połowie XX wieku. Ofiary śmiertelne bójek podczas imprez sportowych,
brutalne mordy popełniane przez nieletnich, na kolegach, nauczycielach, osobach
przypadkowych, a nawet własnych rodzicach opisywane są przez prasę amerykańską,
angielską i innych krajów bogatego Zachodu. Należy zatem szukać również innych przyczyn
rozwoju tego groźnego zjawiska.
Tak jak całe społeczeństwo młodzi mają trudności z odróżnieniem dobra i zła. Przykłady
czerpią z telewizji i innych mediów. Śmierć i krew ogląda się często w filmach. Są to obrazy
zachowań brutalnych zwykle
pozbawione informacji o konsekwencjach stosowania
przemocy - ktoś ginie i nic z tego nie wynika. Śmierć na ekranie nie jest ostrzeżeniem, aby
tego nie czynić w rzeczywistości, jest bowiem sytuacją z bajki. Młodzi ludzie pozbawieni
pozytywnych wzorców postępowania, głęboko zakorzenionych postaw moralnych powielają
te wzory w życiu.
21
5. Rola środowisk wychowawczych w neutralizacji zagrożeń społecznych
5.1.
Intencjonalne środowisko wychowawcze
Rozróżniamy środowiska wychowawcze dwojakiego rodzaju ze względu na zamiar
(intencję) oddziaływań na osobowość człowieka w procesie jego wychowania i socjalizacji.
Są to środowiska intencjonalne i naturalne. Środowisko wychowawcze intencjonalne
zdefiniowano w tabeli 5.1.
Tabela 5.1
INTENCJONALNE ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
Środowiskiem wychowawczym intencjonalnym nazywamy środowisko społeczne celowo
wydzielone (powołane) do oddziaływania wychowawczego na osobowość jednostki w
procesie wychowania i socjalizacji oraz do organizowania tego procesu.
Środowisk wychowawczych intencjonalnych, tj. tych instytucji i placówek, które ze
swej istoty zawierają cel wychowawczy w swych statutach (regulaminach, założeniach),
pełniących funkcje opiekuńcze i udzielających pomocy w rozwoju dzieci i młodzieży jest
bardzo wiele. Należą do nich: szkoły, związki młodzieży, kluby, świetlice, ośrodki socjalne,
domy społeczne, domy kultury, uniwersytety powszechne (ludowe), domy dziecka, rodzinne
domy dziecka, rodziny zastępcze, domy wczasowe, kolonie i obozy. Funkcje te pełnią także
parki, ogrody jordanowskie, parki kultury i wypoczynku. Niżej omówimy ważniejsze z tych
instytucji.
5.1.1. Szkoła
Szkołę jako intencjonalne środowisko wychowawcze zdefiniowano w tabeli 5.1.1.
Tabela 5.1.1
SZKOŁA
Szkoła pełniąca rolę środowiska wychowawczego proces dydaktyczny nasyca treściami
wychowawczymi, inspiruje, organizuje i nadzoruje aktywność pozalekcyjną w związkach i
stowarzyszeniach młodzieży szkolnej, w zespołach i kołach zainteresowań intelektualnych,
technicznych, hodowlanych, krajoznawczych, turystycznych, sportowych, gospodarczych,
samopomocowych i innych
Szkoła, wraz z jej zamierzonymi i niezamierzonymi funkcjami, wpływającymi na losy
dzieci, ich rodziców i całego społeczeństwa, jest bardzo ważnym intencjonalnym
środowiskiem wychowawczym i stanowi doniosłą dziedzinę. zainteresowania pedagogiki
społecznej. Zainteresowanie szkołą ze strony pedagogiki społecznej przejawiane było od
początku kształtowania się tej dyscypliny naukowej, tj. od XIX wieku, ale dopiero w okresie
międzywojennym, kiedy wprowadzony został powszechny obowiązek szkolny, powstała i do
dziś narasta potrzeba ukształtowania modelu szkoły nie tylko nauczającej, ale i
wychowującej, opiekuńczej, wspomagającej rozwój. Gdy szkoła ogarnęła wszystkie dzieci
narodu okazało się jak wiele tych dzieci wymaga systematycznej opieki lekarskiej i
22
wychowawczej, jeśli mają wyrosnąć na ludzi o zadawalającym zdrowiu, właściwych
postawach moralnych i obywatelskich, wyrobieniu umysłowym. Wielkie spustoszenie
moralne w społeczeństwie polskim jakie spowodowały druga wojna światowa i powojenne
rządy komunistyczne oraz dezintegracja rodzin i środowisk lokalnych wynikająca z wielkich
przemieszczeń ludności i ruchliwości społecznej związanej z industrializacją i urbanizacją
kraju stały się przyczyną licznych wykolejeń, mnożących wśród dorosłych, młodzieży i
dzieci przejawy patologii społecznej. Badania sondażowe prowadzone w drugiej połowie XX
wieku wykazały, że wśród ludności miast było 13% dzieci niedostosowanych społecznie,
wśród których 4,5 – 6% moralnie zaniedbanych, a wśród nich 2 – 4% wykolejonych.
Oszacowano również, iż 2 – 3% dzieci należy zaliczyć do debilnych, 10 – 15% ociężałych
umysłowo oraz 1,5% kalekich i przewlekle chorych, a także niewielkie odsetki dzieci
niedowidzących, niedosłyszących i z wadami wymowy. Ogółem 25 – 30% dzieci
rozpoczynających naukę wymagało wyrównania jakichś braków. Był to ogrom potrzeb
opiekuńczych i wychowawczych apelujących o pomoc w rozwoju ze strony całego
społeczeństwa, ale przede wszystkim szkoły.
Szkoła podjęła realizację zadań tradycyjnych i z konieczności przejęła nieznane jej
dotychczas w takim zakresie zadania opiekuńcze i wychowawcze. Borykając się ciągle z
brakami materialnymi rozbudowano placówki i urządzenia szkolne realizujące zadania
edukacyjne, wychowawcze, opiekuńcze i stymulujące zaspokojenie potrzeb kulturalnych.
Postęp we wszystkich dziedzinach działalności szkoły był zauważalny lecz wszechobecna
socjalistyczna utopia czyniła niejedną szkołę sprawczynią krzywd i dalszych wykolejeń. W
imię tej utopii usunięto ze szkół nauczanie religii i nagminnie fałszowano historię, a
jednostronna propaganda komunistyczna połączona z terrorem skierowana przeciw
patriotycznie nastawionym nauczycielom i „nieprawomyślnej” młodzieży spowodowała
rozziew pomiędzy oficjalną ideologią a rzeczywistością. Zlikwidowano lub ograniczono
także zajęcia artystyczne, prace ręczne, zajęcia wychowania fizycznego. Szkoła stała się dla
wielu dzieci instytucją obcą i nie lubianą.
Zmiany, które dokonały się w Polsce po 1989 roku, objęły również szkołę.
Wprowadzono wiele sensownych i bardzo potrzebnych innowacji. Przede wszystkim
polegają one na odrzuceniu dławiącego szkołę „gorsetu ideologicznego” i likwidacji
sztywnych programów nastawionych na przeciętność i nie uwzględniających dwubiegunowej
mniejszości każdej klasy szkolnej – odchyleń w dół i w górę od przeciętności. Szkoły nie
pozbyły się jednak wieloletnich zaniedbań dydaktycznych
powodujących panowanie w wielu szkołach werbalizmu i bezradności w nauczaniu
aktywnym i problemowym. Bezkrytyczne przejmowanie dydaktycznych wzorców z zachodu
Europy i ze Stanów Zjednoczonych, przy niewielkich i ciągle ograniczanych środkach
finansowych, zdezorganizowały zamiast usprawnić proces dydaktyczny. Permanentna
restrukturyzacja szkolnictwa tworzy trudny do opanowania chaos. Rozwarstwienie
społeczeństwa, które nastąpiło w wyniku przemian ustrojowych i ekonomicznych, powoduje
utrudnienia w dostępie do edukacji znacznej części społeczeństwa. Powszechność nauczania –
główna zdobycz porozbiorowej Polski -pomału staje się pustym sloganem.
Trudno dać gotowy wzorzec systemu edukacyjnego, który pozwoliłby opanować
groźne tendencje upadku tej najważniejszej instytucji społecznej jaką jest szkoła, niemniej
warto w tym miejscu przywołać odwieczne hasło szkoły będącej środowiskiem życia – szkoły
wychowującej. W szkole takiej cały proces lekcyjny powinien być nasycony treściami
wychowawczymi. Służy temu nauczanie grupowe, problemowe i na bazie specjalistycznych
pracowni przedmiotowych. Szkoła powinna inspirować, organizować i nadzorować
aktywność pozalekcyjną w związkach i stowarzyszeniach młodzieży szkolnej, w zespołach i
kołach zainteresowań intelektualnych, technicznych,
hodowlanych, krajoznawczych,
turystycznych, sportowych, gospodarczych, samopomocowych i innych. Szkoła o
23
rozbudowanym systemie zespołów aktywności pozalekcyjnej, mogącym zaspokoić
różnorakie zainteresowania dzieci i młodzieży, tętniąca życiem w godzinach wolnych od
lekcji, staje się szkołą dla młodych interesującą, ponętną, przemienioną w swoisty klub
młodzieży. I właśnie ta atmosfera satysfakcji i dobrego samopoczucia uczniów w murach
szkoły i w kontaktach z nauczycielami stymuluje aktywność umysłową, także tych
uważanych za mniej zdolnych. Prawidłowo postawiony i konsekwentnie realizowany proces
dydaktyczny, związany z wielostronną aktywnością wychowawczą przezwycięża lub łagodzi
wszelkie kłopoty i trudności rozwoju ucznia i opanowania przez niego niezbędnej porcji
wiadomości i umiejętności.
5.1.2. Klub
Klub jako intencjonalne środowisko wychowawcze zdefiniowano w tabeli 5.1.2.
Tabela 5.1.2
KLUB
Klub jest instytucją ukształtowaną przed paroma wiekami w Anglii i jest stowarzyszeniem
osób zjednoczonych przez jakiś wspólny interes, zbierających się okresowo dla
współdziałania lub współżycia. Członkowie są kooptowani przez głosowanie. Klub łączy
interesy jego członków z godziwą rozrywką, edukacją i wychowaniem. Pojęciem tym objęto
obecnie wiele placówek przeznaczonych dla młodzieży i dorosłych ukształtowanych według
nie klubowych modeli zrzeszeniowych np. klub filatelistów czy kluby sportowe, lokale
gastronomiczne, kółka zainteresowań
Początkowo były to kluby zawodowe (np. dziennikarskie) i miłośnicze (np.
myśliwskie). Model klubu rozszerzył się na cały świat, przybierając przy tym najróżniejsze
odmiany, np. klub polityczny, sportowy, oświatowy itp. W Polsce już w XIX wieku powstały
kluby łączące interesy ich członków z godziwą rozrywką i edukacją, również kluby
zrzeszające młodzież akademicką.
Należy zaznaczyć, że wiele placówek przeznaczonych dla młodzieży i dorosłych,
które dziś posługują się nazwą klub, w istocie stanowi placówki oświatowe kształtowane
według odmiennych, nie klubowych modeli zrzeszeniowych. Np. klubokawiarnie, lokale
gastronomiczne zwące się klubami, kółka zainteresowań, np. klub filatelistów czy kluby
sportowe. Im większa ignorancja w zakresie informacji o modelowych cechach pierwowzoru
klubowego wśród organizatorów różnorakich placówek społecznych, oświatowych,
wychowawczych, opiekuńczych, tym łatwiej nadać nazwę „klub” placówce nie
reprezentującej żadnych jego cech.
5.1.3. Świetlica
Świetlicę jako intencjonalne środowisko wychowawcze zdefiniowano w tabeli 5.1.3.
Tabela 5.1.3
ŚWIETLICA
Świetlica jest swoistą, polską odmianą klubu, nastawioną na intensywną aktywność
wychowawczą i opiekuńczą, uwzględniając w swej działalności zabawy, sport, sztukę, prace
amatorskie, kontakty z przyrodą i samokształcenie
24
Pierwsze świetlice powstały w Warszawie w czasie pierwszej wojny światowej z
inicjatywy kół kierowniczych warszawskich szkół wieczorowych dla młodzieży pracującej.
Moralne i materialne wsparcie zapewniła świetlicom Sekcja Oświaty Pozaszkolnej Wydziału
Oświaty i Kultury Miasta Stołecznego Warszawy (1916/17). Koncepcja świetlic realizowana
była w różnych wariantach uzupełniając działalność dokształceniową i opiekuńczą
działalnością kulturalną w duchu koleżeństwa, zespołowości, szczerości przeżyć. Zajęcia
świetlicowe uwzględniały zabawy i sport, sztukę (śpiew, widowiska, wycieczki do teatru
itp.),prace amatorskie (hafty, batik, introligatorstwo itp.), przyrodę (wycieczki, obozy),
samokształcenie (kółka, referaty, czytelnictwo itp.). Obecne świetlice szkolne mają znacznie
skromniejszy zasób działania, ale od pracowników oświatowych zleży, aby nie stawały się
wyłącznie przechowalnią dzieci pracujących rodziców i miejscem odrabiania lekcji. Klub i
świetlica to dwa różne modele placówek pełniących obecnie funkcje opiekuńcze i
wychowawcze. Odeszły one daleko od swoich pierwowzorów, niemniej, a może dzięki temu
nadal pełnią pożyteczną rolę społeczną.
5.1.4. Settlement
Settlement jako intencjonalne środowisko wychowawcze zdefiniowano w tabeli 5.1.4.
Tabela 5.1.4
SETTLEMENT
Nie mająca polskiego odpowiednika dawna angielska instytucja opiekuńcza i wychowawcza
usytuowane w upośledzonej dzielnicy miasta, w środowisku nędzy, niskiej kultury,
zagrożenia zdrowotnego i moralnego
W drugiej połowie XIX wieku powstała w Anglii instytucja opiekuńcza i
wychowawcza nie mająca polskiego odpowiednika, zarówno instytucjonalnego jak tez nawet
słownego. Był to settlement, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza porozumienie, osadę,
kolonię, kolonizację, kompromis, osadzanie, a także osiadanie budynku. Było to miejsce
osiedlenia się (zwykle jakiś większy budynek) grup ludzi dobrej woli, usytuowane w
upośledzonej dzielnicy miasta, wśród slumsów, w środowisku nędzy, niskiej kultury,
zagrożenia zdrowotnego i moralnego. Osada taka stawała się terenem kontaktów i usług ze
strony osiedlających się tu ludzi kultury (posłów do Izby Gmin, działaczy politycznych,
duchownych, dziennikarzy, prawników, lekarzy, działaczy społecznych) oraz mieszkańców
czynszówek i ruder otaczających settlement. W domu tym osiedlali się zwykle ludzie młodzi
przed założeniem własnej rodziny, a niekiedy również osoby starsze. Działania ich zazwyczaj
wynikały z pobudek religijnych lecz zdecydowanie odrzucali oni porównywanie ich poczynań
do misji religijnych. Po I wojnie światowej ruch settelmentów osłabł, zabrakło działaczy
gotowych nawet krótki czas mieszkać w śród biedoty. Zmieniły się obyczaje i specjalizowały
się inne formy pomocy społecznej. Settlementy stawały się ośrodkami pracy opiekuńczej i
kulturalnej, prowadzonymi przez kwalifikowanych pracowników społecznych. Na początku
XX wieku przekształciły się w ośrodki socjalne w których działalność wychowawcza i
edukacyjna zeszła na dalszy plan ustępując miejsce działalności opiekuńczo-charytatywnej.
25
5.1.5. Dom społeczny
Dom społeczny jako intencjonalne środowisko wychowawcze zdefiniowano w tabeli 5.1.5.
Tabela 5.1.5
DOM SPOŁECZNY
Dom społeczny był w przeszłości typową dla Polski instytucją pomocy w rozwoju jednostek,
grup i środowisk, wyróżnia się domy: ludowe, robotnicze, narodowe, parafialne i oświatowe,
realizują wielorakie funkcje – edukacyjną, kulturalną, samopomocową i opiekuńczą. Podobne
domy społeczne działały też w innych krajach Europy, odzwierciedlając specyficzne dla
danego narodu i czasu potrzeby
Dom społeczny jest typową dla Polski instytucją pomocy w rozwoju jednostek, grup i
środowisk, ukształtowaną znacznie wcześniej niż setlementy i późniejsze ośrodki socjalne,
jednocześnie o szerszym od tych ośrodków zakresie pomocy. Ich pierwszymi założycielami i
fundatorami byli min. Paweł Brzostowski (dom ludowy – 1767) i Stanisław Staszic (dom
społeczny – 1816), ale właściwy rozwój domów społecznych nastąpił pod koniec XIX wieku,
w tym szczególnie w ramach ruchów społecznych zainicjowanych po rewolucji 1905 roku.
Zależnie od fundatorów można wyróżnić domy: ludowe (związane z ruchem ludowym),
robotnicze (oparte na związku zawodowym - Nowy Sącz, 1907, Kraków 1909), narodowe
(związane z Narodową Demokracją), parafialne (przy kościołach i organizacjach religijnych),
oświatowe (popierane przez samorządy lokalne). Domy społeczne lokowane były we
własnych specjalnie zbudowanych skromnych siedzibach, zwykle w symbiozie z remizą
straży ogniowej, uniwersytetem ludowym, budynkiem szkolnym, parafialnym. Były na tyle
pojemne aby mogły realizować wielorakie funkcje – edukacyjną, kulturalną, samopomocową
i opiekuńczą. Podobne domy społeczne działały w tym czasie też w innych krajach Europy,
odzwierciedlając specyficzne dla danego narodu i czasu potrzeby.
5.1.6. Dom kultury
Dom kultury jako intencjonalne środowisko wychowawcze zdefiniowano w tabeli 5.1.6.
Tabela 5.1.6
DOM KULTURY
Dom kultury stanowił socjalistyczną odmianę domu społecznego, budowany nie na
peryferiach lecz w centrum miasta przeznaczony był nie dla młodzieży ubogiej, słabej,
zaniedbanej, pozbawionej kultury, skłonnej do wykolejeń, lecz dla wzmocnienia młodzieży i
dorosłych, którzy swymi zdolnościami, talentem dynamizują społeczeństwo, mnożą jego siły i
wartości kultury. Wyróżniano domy kultury: dla dzieci i młodzieży, dla starszej młodzieży i
dorosłych oraz pałace kultury.
Dom kultury wypełniał pustkę po administracyjnej likwidacji domów społecznych w
tzw. państwach realnego socjalizmu. Jego funkcje wynikały z utopijnej ideologii budowy
społeczeństwa dobrobytu, powszechnego obowiązku szkolnego i powszechnego
ubezpieczenia wszystkich obywateli. W społeczeństwie zatem, w którym zniknie ciemnota,
26
nędza, występek a dzielnice ruder staną się reliktem przeszłości, zbędne będą domy
społeczne pełniące rolę opiekuńczą usytuowane na peryferiach miast. Dom kultury,
budowany w centrum miasta, przeznaczony był nie dla młodzieży ubogiej, słabej,
zaniedbanej, pozbawionej kultury, skłonnej do wykolejeń, lecz dla wzmocnienia młodzieży i
dorosłych, którzy swymi zdolnościami, talentem dynamizują społeczeństwo, mnożą jego siły i
wartości kultury. Wyróżniano przy tym trzy typy domów kultury: dla dzieci i młodzieży, dla
starszej młodzieży i dorosłych oraz pałace kultury.
5.2.
Naturalne środowisko wychowawcze
Pedagogika społeczna opiera się na koncepcji wychowującego społeczeństwa, według
której ostateczne efekty wychowania są wypadkową zarówno celowych i planowych
(intencjonalnych) oddziaływań, jak i działalności spontanicznej, naturalnej, która także
powoduje określone zmiany w osobowości ludzi uczestniczących w różnorodnych
czynnościach życiowych. Dlatego pedagogika społeczna koncentruje się zarówno na
naturalnym środowisku życia pojedynczych osób lub grup jak i na instytucjach celowo
powołanych w społeczeństwie do realizacji zadań wychowawczych. Przy tym instytucje
celowo powołane do zadań wychowawczych traktuje się jednocześnie jako część środowiska
, które w sposób intencjonalny pełni funkcje: dydaktyczne, opiekuńcze, społeczne,
kulturalne, towarzyskie itp. Część tę określiliśmy wyżej jako intencjonalne środowisko
wychowawcze. Pozostałą część środowiska wychowawczego nazywamy
naturalnym
środowiskiem wychowawczym. Definiujemy je jak w tabeli 5.2.
Tabela 5.2
NATURALNE ŚRODOWISKO WYCHOWAWCZE
Naturalnym środowiskiem wychowawczym nazywamy tę część środowiska wychowawczego,
która nie należy do intencjonalnego, tj. instytucji celowo powołanych w społeczeństwie do
realizacji zadań wychowawczych lecz funkcje dydaktyczne, opiekuńcze, społeczne,
kulturalne, towarzyskie itp. pełni w sposób niezamierzony, spontaniczny
Elementy środowiska naturalnego, mimo że nie są ukierunkowane na działalność
wychowawczą również – jak powiedziano wyżej – rolę taką pełnią w sposób niezamierzony,
spontaniczny.
Postrzega się je jako obszar, który należy – w miarę potrzeby i możliwości –
przekształcić w taki sposób, aby prowadziły intencjonalną działalność wychowawczą.
Dotyczy to np. osiedla mieszkaniowego lub społeczności wiejskiej z ich różnorodnymi
grupami nieformalnymi, rodziny, instytucji opiekuńczych i socjalnych czy kulturalnych, a
także funkcjonowania tych wszystkich instytucji, w których dotychczas nie uświadomiono
sobie w pełni ich funkcji opiekuńczej i wychowawczej, np. zakłady pracy, organizacje i
stowarzyszenia społeczne, szpitale i sanatoria, zakłady karne, kluby sportowe.
Charakterystykę niektórych z tych instytucji zamieszczono poniżej.
5.2.1. Rodzina
Pojęcie rodziny jako naturalnego środowiska wychowawczego możemy zdefiniować jak
w tabeli 5.2.1.
27
Tabela 5.2.1
RODZINA
Rodzina to trwały związek kobiety i mężczyzny posiadających co najmniej jedno dziecko,
niezastąpiona komórka życia społecznego, zespół wspólnoty życia, wyrównywania poglądów
i ocen, podpora emocjonalną, ostoja bezpieczeństwa psychicznego, podstawa odniesień,
pozwalająca zinterpretować świat, zrozumieć i zaaprobować to, co z głosów świata (lektur,
obrazów, rozmów) przejdzie przez sito jej wątpliwości, obaw, żądań i analiz.
W XX wieku nastąpiły głębokie przeobrażenia instytucji rodziny, jej struktury oraz
roli i zadań poszczególnych członków. Proces przeobrażeń nie zakończył się, trwa nadal w
większości krajów Europy i świata, dotyczy również Polski. Przemiany rodziny, postrzegane
zwykle jako nieuchronne wkraczanie do społeczeństwa nowoczesności, coraz częściej
niepokoją opinię publiczną i inspirują socjologiczne i pedagogiczne badania naukowe w tej
dziedzinie.
W regionach uprzemysłowionych i zurbanizowanych przemiany struktury rodzin są
największe, natomiast w mniejszym stopniu dotyczą one rodzin wiejskich i
małomiasteczkowych, opartych na rodzinnych warsztatach rolniczych i rzemieślniczych.
Jednak i w tym obszarze następuje stopniowy zanik przydomowych warsztatów pracy –
chłopskich gospodarstw jednorodzinnych oraz przydomowych pracowni wytwórczych i
usługowych. Warsztaty te czyniły z rodziny zespół pracy, gdzie głowa rodziny jest
jednocześnie kierownikiem warsztatu, którego potrzeby wyznaczają główne treści życia
rodzinnego. Typowe w tych przypadkach były rodziny liczne, wielopokoleniowe o
patriarchalnym systemie rządów. Rodzina współczesna stała się zespołem złożonym z
jednostek pracujących lub uczących się poza domem, związanych ze sobą wspólną
konsumpcja (posiłki, mieszkanie, wspólna rekreacja). Demokratyczne współżycie członków
rodziny przebiega pod liberalnym kierownictwem obojga rodziców lub jednego z nich. Każdy
członek rodziny ma inny rodzaj, czas i teren pracy oraz wczasowania, inne kontakty
koleżeńskie, podlega odmiennym wpływom, rozwija odmienne zainteresowania. Wszystko to
komplikuje kształtowanie się w rodzinie jednorodnych norm moralnych, poglądów i postaw.
Jednocześnie sprzyja zindywidualizowanym spojrzeniom każdego członka rodziny,
szczególnie młodzieży, na świat, jego bogactwo kultury: idei, sztuki, wzorów pracy i
wczasowania.
Zanik rodziny wielopokoleniowej nie doprowadził do przepowiadanego
w
pesymistycznych scenariuszach wyizolowania rodziny dwupokoleniowej. Angielskie, polskie,
austriackie i inne badania sondażowe prowadzone w drugiej połowie XX wieku wskazują na
tendencję formowania się rodziny rozszerzonej na innych zasadach. Jej poszczególne człony
mieszkają we własnych odrębnych mieszkaniach (domach) – oddzielnie dziadkowie i
oddzielnie usamodzielnione dzieci – utrzymując ze sobą ścisłe, niemal codzienne kontakty.
„Po linii kobiecej” jest to zazwyczaj świadczenie sobie usług, a „po linii męskiej” –
kontakty typu towarzyskiego. Rodzina rozszerzona częściowo przejmuje funkcję „szkoły
życia” – nauki w rodzinie wielopokoleniowej przez autopsję – pielęgnowania niemowląt,
wychowywania dzieci, opieki nad chorymi i niedołężnymi członkami rodziny,
przygotowywania posiłków, majsterkowania i wykonywania innych prac domowych, w
zwłaszcza jeśli poszczególne jej człony mieszkają w pobliżu siebie i dysponują
nowoczesnymi środkami łączności i komunikacji.
Publicystyka pierwszej połowy ubiegłego wieku wypowiadała katastroficzne
prognozy kryzysu i całkowitego rozpadu rodziny jako podstawowej komórki życia
28
społecznego. Prognozy te dotychczas nie sprawdziły się, ponieważ oparte były na fałszywej
interpretacji zmian zachodzących w instytucji rodziny dopasowującej się do wymogów
społeczeństwa wielkich miast, pracy najemnej, wydłużania obowiązku szkolnego,
wzrastającego dobrobytu, rozwoju środków masowej informacji i kultury, ogromnych
przeobrażeń społecznych. Okazało się, że w polskich rodzinach pielęgnujących tradycyjne
wzory moralne, wywodzące się z europejskiej cywilizacji łacińskiej i światowej kultury
humanistycznej, powyższe przeobrażenia nie były w stanie naruszyć najistotniejszych
wartości rodziny, czyniących z niej w dalszym ciągu niezastąpioną komórkę życia
społecznego. Rodzina pozostaje dla większości dzieci i dorosłych zespołem wspólnoty życia,
w której następuje wyrównywanie poglądów i ocen. Ludzie w rodzinie kontaktują się ze sobą
całą osobowością, wszyscy znają swoje złe i dobre strony i znają się na tyle, że nie muszą się
kryć za maską narzuconych sobie ról. Dla wielu z nich dom i własny w nim kąt stają się
podporą emocjonalną, ostoją bezpieczeństwa psychicznego. Forum rodzinne dla wszystkich
członków rodziny stanowi podstawę odniesień, pozwalającą zinterpretować świat, zrozumieć
i zaaprobować to, co z głosów świata (lektur, obrazów, rozmów) przejdzie przez sito
rodzinnych wątpliwości, obaw żądań i analiz.
Nie sprawdzenie się dotychczas katastroficznych prognoz nie oznacza, że otoczenie
pozostaje bez wpływu na trwałość i spoistość rodzin i nic im nie zagraża. W szczególności po
przemianach ustrojowych, kiedy Polacy zachwycili się dobrobytem Zachodu i bezkrytycznie
usiłują naśladować konsumpcyjny zachodni styl życia społecznego, który szeroko reklamują
środki masowego przekazu. Oślepieni reklamą z trudem dostrzegamy groźne zjawiska
społeczne upadku rodzin poza naszymi granicami, o których pisze się drobną czcionką i
pokazuje w telewizji poza czasem największej oglądalności.
Otóż w Ameryce na 100
urodzonych dzieci 30 zostaje uśmiercone w łonach matek, na 100 zawartych małżeństw 50
kończy się rozwodem, w 1996 roku na 100 dorosłych kobiet 5 zawarło związek małżeński,
natomiast na 100 dziewiętnastolatek 74 ma już za sobą doświadczenia seksualne. Siedem
procent par amerykańskich mieszka wspólnie bez jakiegokolwiek ślubu (wzrost czterokrotny
w ciągu 25 lat). Dwie trzecie nastolatków eksperymentuje z narkotykami, siedem procent
młodzieży codziennie bierze marihuanę, sześć procent codziennie pije alkohol, a dwadzieścia
procent codziennie pali papierosy. Są to skutki upadku instytucji rodziny, a jednocześnie
przyczyny degradacji przyszłych rodzin. Podoba sytuacja, a pod pewnymi względami gorsza,
panuje na zachodzie Europy, żeby tylko wspomnieć legalizację eutanazji i związków
homoseksualnych, co oznacza, że patologia staje się normą.
Współczesne rodziny w Polsce również przeżywają trudności i niepokoje związane
ze zmienną i często nieprzewidywalną sytuacją ekonomiczną oraz chaosem wlewającym się
w zacisza domowe ze świata mediów. „Wilcze” prawa ekonomiczne, libertynizm społeczny,
nachalne promowanie indyferentyzmu moralnego i obyczajowego, propagowanie wzorców
kariery kosztem innych rujnuje coraz większą liczbę rodzin. Wzrasta liczba rodzin rozbitych,
małżeństw rozwiedzionych lub żyjących we wzajemnej wrogości, „kadłubów rodzinnych”
opuszczonych przez ojca lub matkę. Rozwody i zdrady małżeńskie, związki nieformalne i
homoseksualne, które są niewątpliwie groźną plagą społeczną, w prasie, radiu, telewizji i
kinie ukazują bezmyślni lub celowi gorszyciele jako rzecz naturalną. Wielokrotne rozwody i
śluby oraz tzw. romanse ludzi polityki, biznesu i świata artystycznego ukazywane są często w
sposób zachęcający do naśladownictwa. Szczególnie złowrogo wpływa to na dzieci i
młodzież. Odrzuca się lub ukrywa elementarną prawdę, że do normalnego rozwoju
osobowości dziecka potrzeba, aby rodzice nie tylko je kochali, ale także kochali się
wzajemnie.
Warto jednak odnotować, iż na Zachodzie, gdzie upadek moralny sięga dna, głównie
w Stanach Zjednoczonych, istnieją zwiastuny powolnego powrotu do etyki obowiązku i
odpowiedzialności wywodzącej się z Dekalogu, do postaw pro społecznych, a nawet
29
altruistycznych. Na razie są to pojedyncze głosy – przysłowiowy głos wołającego na puszczy.
Wzbudza to nadzieję opanowania wreszcie rozpowszechnionych dziś tendencji
egoistycznych i osłabienia groźnej w skutkach dezintegracji małżeństwa.
5.2.2. Zakład pracy
Pojęcie zakładu pracy (firmy) jako naturalnego środowiska wychowawczego możemy
zdefiniować jak w tabeli 5.2.2.
Tabela 5.2.2
ZAKŁAD PRACY
Zakład pracy w przeważającej części realizuje cele produkcyjne, handlowe lub usługowe, dla
pracowników jest miejscem zarobkowania oraz tworzy specyficzne i niepowtarzalne,
środowisko życia. wywiera wpływ na osobowość pracowników i dzięki temu pełni rolę
wychowawczą – tworzy naturalne środowisko wychowawcze.
Zasadniczym zadaniem każdego zakładu pracy jest realizacja tych celów, do których
został powołany. Są to w przeważającej części cele produkcyjne, handlowe lub usługowe. Dla
każdego pracownika zakład pracy jest natomiast instytucją dostarczających jemu i jego
rodzinie środków materialnych (finansowych) do życia – miejscem zarobkowania, a ponadto
realizowania ambicji osobistych i wynikającym z tego źródłem satysfakcji. Zakład pracy jest
dla wielu jego pracowników podobnie jak rodzina naturalnym środowiskiem życia i
naturalnym środowiskiem wychowawczym. Wchodzą oni w zakładzie pracy w różnorodne
związki formalne i nieformalne. Związki formalne wynikają z zależności służbowej, podziału
pracy i technologii działalności produkcyjnej (handlowej, usługowej) danego zakładu.
Związki nieformalne wynikają z uwarunkowań koleżeńskich, przyjacielskich, towarzyskich
itp. Dzięki nim wszyscy pracownicy danego zakładu pracy tworzą specyficzne i
niepowtarzalne, środowisko życia i naturalne środowisko wychowawcze. Związki te
wywierają wpływ na osobowość pracowników i dzięki nim zakład pracy pełni rolę
wychowawczą.
Wśród wszystkich składników osobowości wewnętrznej niewątpliwie najmniejszym
zmianom pod wpływem środowiska życia ulega temperament. Jednak ustalony rytm pracy
zawodowej, duża aktywność wspólnie działającej grupy, oraz wzorce współpracowników
mogą spowodować pewne modyfikacje temperamentu, np. zmniejszyć udział cech
charakterystycznych dla flegmatyka i melancholika, a uwydatnić cechy charakteryzujące
choleryka i sangwinika. Zmiany te w szczególnym przypadku – w środowisku o niskiej
aktywności – mogą też zachodzić w kierunku przeciwnym.
Wiadomo, że praca zawodowa jest przedłużeniem edukacji. Często twierdzi się wręcz, że
dopiero po podjęciu pracy człowiek naprawdę uczy się określonego zawodu, którego teorię
poznał w szkole. Edukacja niewątpliwie wpływa na wzrost inteligencji człowieka. Pomiędzy
ilością zdobytej wiedzy a ilorazem inteligencji nie ma wprawdzie wprost proporcjonalnej
zależności, jednak już sam proces uczenia się jest treningiem dla umysłu, który zwiększa jego
zdolność do logicznego myślenia i celowego działania, umiejętność zachowania się człowieka
w nowych sytuacjach oraz zdolność krytycznej oceny własnego działania.
Duży wpływ środowiska zakładowego można niejednokrotnie zaobserwować na
potrzeby pracowników. Praca zawodowa zwykle umożliwia człowiekowi zaspokoić potrzeby
podstawowe i rozbudza tzw. potrzeby wyższe związane z triadą funkcji czasu wolnego.
Źródłem ludzkich potrzeb jest bowiem nie tylko biologiczna struktura organizmu, ale także
30
doświadczenie (zdobywane m.in. w pracy zawodowej) i w szczególności kontakty człowieka
z otoczeniem społecznym. Na kształtowanie potrzeb wczasowych przemożny wpływ
wywierają wzory spędzania czasu wolnego poszczególnych członków grup zawodowych oraz
do niedawna szeroko rozpowszechnione zorganizowane formy wczasów zakładowych.
Z kształtowaniem indywidualnych potrzeb w środowisku zawodowym wiąże się
kształtowanie motywacji, rozumianych jako ogółu motywów pobudzających do działań
ukierunkowanych na zaspokojenie tych potrzeb oraz jako samego procesu regulacji
psychicznej, który nadaje energię zachowaniu człowieka. W sferze wychowania do wczasów
w środowisku zakładowym rozwijana jest w szczególności motywacja rozumiana jako
gotowość do rozwoju własnych sprawności i kompetencji, tj. do poświęcenia godzin wolnych
od pracy zawodowej na samodoskonalenie. Jest ono zwykle ukierunkowane na podtrzymanie
lub podwyższenie poczucia własnej wartości oraz identyfikacji z grupą zawodową i jej rolą
społeczną.
Bodaj najwyższy wpływ wywiera środowisko zawodowe na kształtowanie się systemu
wartości związanych z formami spędzania czasu wolnego. W grupie zawodowej człowiek
codziennie modyfikuje takie cechy osobowości jak modele kultury oraz modele, normy i
wzory zachowań w czasie wolnym. Trwa nieustanny proces osłabiania, a nawet odrzucania
jednych kategorii aksjologicznych a internalizowania innych. Zazwyczaj koledzy i koleżanki
z pracy zachęcają (niekiedy zniechęcają) do uprawiania określonego hobby, korzystania z
ofert kulturalnych, uprawiania sportów i turystyki, sposobów spędzania urlopów, wyboru
określonych ośrodków wypoczynkowych itd.
5.2.3. Inne instytucje
Do innych instytucji jako naturalnego środowiska wychowawczego możemy zaliczyć jak
w tabeli 5.2.3.
Tabela 5.2.3
INNE INSTYTUCJE
Inne instytucje pełniące rolę naturalnych środowisk wychowawczych zaliczamy, środki
masowego przekazu, ośrodki turystyczne i wypoczynkowe, wojsko, instytucje
sprawiedliwości, placówki służby zdrowia itp. Instytucje te przez niektórych autorów
zaliczane są do tzw. kategorii pośrednich (pomiędzy intencjonalnymi i naturalnymi) 6.
Typowymi instytucjami pośrednimi były następcy settlementów - ośrodki socjalne
Do innych instytucji pełniących rolę naturalnych środowisk wychowawczych zaliczamy,
środki masowego przekazu, ośrodki turystyczne i wypoczynkowe, wojsko, instytucje
sprawiedliwości, placówki służby zdrowia itp. Instytucje te przez niektórych autorów
zaliczane są do tzw. kategorii pośrednich (pomiędzy intencjonalnymi i naturalnymi) 7.
Typowymi instytucjami pośrednimi były wspomniane wyżej następcy settlementów - ośrodki
socjalne. Powstawały one masowo na zachodzie Europy po pierwszej wojnie światowej we
Francji i Włoszech, a także nieco później w Polsce. Ośrodki te były zakładane i prowadzone
6
np. P. D. Tauber, w. Siwiński, Pedagogika czasu wolnego, WSHiG, Poznań 2002 s.66
7
np. P. D. Tauber, w. Siwiński, Pedagogika czasu wolnego, WSHiG, Poznań 2002 s.66
31
przez stowarzyszenia społeczne i subwencjonowane przez samorządy lokalne w osiedlach i
poszczególnych dzielnicach wielkich miast. Do podstawowych form ich aktywności
społecznej należała: służba socjalna (poradnictwo, przechowywanie dzieci, praca opiekuńcza
asystentek społecznych itp.), sport (zespoły amatorów sportu, zespoły gimnastyczne itp.),
kultura (biblioteka, czytelnia czasopism, zespoły filmowe, fotograficzne, muzyczne, prac
ręcznych itp.) oraz życie społeczne (uroczystości, poradnictwo w zakresie gospodarstwa
domowego i samopomoc sąsiedzka). W Polsce powojennej jako namiastkę ośrodków
społecznych można traktować świetlice społeczne, subwencjonowane przez referaty kultury
rad narodowych, oparte na lokalnych siłach społecznych.