Henricus Bitterfeldt de Brega Si liceat emere redditus super

2015
Myśl polska XV wieku
dotycząca kontraktów obrotu rentą
i innych zagadnień etyki gospodarczej
TEXTUS EDITIONES
curantis: Marcin Bukała (IFiS PAN)
Henricus Bitterfeldt de Brega
Si liceat emere redditus
super possesiones rerum temporalium
WSTĘP/ INTRODUCTIO
0
Henricus Bitterfeldt de Brega, Si liceat emere redditus super possesiones rerum temporalium
WSTĘP RZECZOWY
Autor tekstu Henricus Wenceslai Bitterfeld de Brega († c. 1405), pocho-
dzący z rodziny Venken de Bitterfeld flamandzkiego pochodzenia, był śląskim
dominikaninem. Prze dłuższą cześć życia działał w Pradze i do 1394 r. był tam
wykładowcą uniwersytetu1. Do jego dorobku2 należy m.in. szeroko znany traktat
De formacione et reformacione Ordinis Predicatorum napisany najprawdopodobniej z
inspiracji bł. Rajmunda z Kapui, generała zakonu3, oraz traktat De vita
contemplativa et activa dedykowany Jadwidze, królowi Polski4.
Determinacio o czynszach odkupnych znane jest historiografii w jednej
tylko kopii w rękopisie z Ołomuńca (Vendecka knihovna, ms. M II 18, f. 180v181r)5. Tekst miał obejmować sześć kwestii, wyliczonych na wstępie. Jednakże,
zachowana kopia obejmuje jedynie trzy pierwsze z nich: o związku między rentą,
a nieruchomością będącą źródłem dochodu (I); o czynszach pochodzących dóbr,
które dopiero mają być posiadane w przyszłości (II); oraz czynszach z dóbr
związanych bezpośrednio z obiektami sakralnymi i niebezpieczeństwie symonii
(III). Najprawdopodobniej kopista przepisał tylko trzy pierwsze kwestie. Nie
można jednak wykluczyć, że sam autor ostatecznie tylko częściowo zrealizował
swój projekt ograniczając się do nich. W sytuacji gdy innych rękopisów
O biografii Henryka z Brzegu zob.: V. Koudelka, Heinrich von Bitterfeld. Professor an der
Universität Prag († c. 1405), „Archivum Fratrum Praedicatorum”, XXIII (1953), s. 5-65; K. Marciniak, ”Henryk Bitterfeld z Brzegu. Stan badań nad życiem i spuścizną pisarską”, w: Henricus
Bitterfeld de Brega, Tractatus “De vita contemplativa et activa”, ed. Z. Mazur, W. Seńko, R. Tatarzyński, Warszawa 2003, s. IX-XXVIII; K. Kaczmarek, Szkoły i studia polskich dominikanow w okresie
średniowicza, Poznań 2005, s. 407-408, n. 19.
2 Zob. P. Kielar, Studia nad kulturą szkolną i intelektualną dominikanów prowincji polskiej w średniowieczu, w: Studia nad historią dominikanów w Polsce, t. I, red. J. Kłoczowski, J. A. Spież, Warszawa
1975, s. 271-515, zob. s. 329, 460, 479-81; Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, t. II (T. Kaeppeli), s. 184-187; t. IV (T. Kaeppeli, E. Panella), s. 111; Ein Neuaufgefundener Katalog der Dominikaner Schriftsteller, ed. P. Auer, Lutetiae Parisiorum 1933, s. 102, n. 39; P. Spunar, The literary
legacy of Prague Dominicans and the university in Prague, [w:] Société et Église. Textes et discussions
dans les universités d’Europe centrale au Moyen âge tardif. Actes du Colloque de Cracovie (14-16 juin
1993), ed. Z. Włodek, Turnhout 1995, s. 91-100, zob. s. 94-96; P. Černuška, Jindřich z Bitterfeldu,
eucharistické texty, Brno 2006.
3 Ed. Koudelka, Heinrich von Bitterfeld cit.
4 Ed.: Henricus Bitterfeld de Brega, Tractatus “De vita contemplativa et activa”cit.; zob. M. Gębarowicz, Psałterz floriański i jego geneza, Warszawa 1965, s. 85-126.
5 Patrz dalej: „Uwagi edytorskie”
1
1
WSTĘP RZECZOWY
zawierających determinacio Henryka nie udało się dotychczas odnaleźć,
opracowanie edycji opartej na jedynej dostępnej wydaje się celowe pomimo
wskazanych wątpliwości.
Kwestia pierwsza „Utrum empcio et vendicio iuste potest tali contractui
convenire, ubi sola pecunia contrahentis exponitur et redditur”, dotyczy kupna
i sprzedaży czynszów bez odniesienia do dochodów z nieruchomości (census
bursalis). Stanowisko autora wobec tego typu umów jest negatywne. Henryk
z Brzegu przywołuje tu kompromisowe ujęcie Henryka z Gandawy. Ten ostatni
dopuszczał sprzedaż czynszu pieniężnego uprzednio ustanowionego na
nieruchomości i oddzielonego od niej jako osobny przedmiot obrotu,
definiowany jako uprawnienie do pobierania określonych świadczeń pieniężnych
(ius), które nie jest tożsame z pieniędzmi stanowiącymi raty czynszu (według
mistrza z Gandawy potencjalny nabywca czynszu winien najpierw kupić
nieruchomość, a następnie odsprzedać ją pierwotnemu właścicielowi w zamian
za wymienione świadczenie, które tym samym stawało się ceną odkupu
nieruchomości)6. Nasz autor odrzuca pogląd Henryka z Gandawy, cytując
krytykę przedstawioną przez angielskiego dominikanina Roberta z Orfordu (de
Colletorto), który wykazywał, że takiego uprawnienia do świadczeń nie da się
oddzielić od pobieranych pieniędzy7. Inaczej jednak niż Robert, Henryk z Brzegu
traktował
nabycie
czynszu
niepowiązanego
z
realnymi
dochodami
z
nieruchomości jako z zasady niedopuszczalne kupowanie pieniędzy. Domagał
się, by podstawą czynszu był rzeczywisty dochód z nieruchomości (usufructus),
którego wysokość mogła podlegać naturalnym fluktuacjom (“que augmentari
potest vel et edificari ex tali empcione”).
6
Henricus de Gandavo, Quodlib. VIII, q. 24: „Utrum liceat emere redditus perpetuos”; cf. Idem.
Quodlib. I, q. 39: „Utrum liceat emere redditus ad vitam”; Quodlib. II, q. 15: „Utrum licitum sit
vendere redditus ad vitam”; Quodlib. III, q. 28: „Utrum liceat alicui rem suam carius vendere
quam valeat tempore venditionis”; Quodlib. XII, q. 21: „Utrum liceat alicui dare Ecclesiae
cuiquam certam summam pecuniae ad emendum terras ad opus illius Ecclesiae, ut detur ei certa
pecuniae summa ad vitam”; cf. F. Veraja, Le origini della controversia teologica sul contratto di censo
nel XIII secolo, Roma 1960, passim.
7 Robertus de Colletorto (of Orford), Impugnationes Henrici de Gandavo, Bibl. Vaticana, ms. Vat. lat.
987, f. 77v (zob. cytat w przypisie do edycji); cf. Veraja, op. cit., s. 147-51.
2
Henricus Bitterfeldt de Brega, Si liceat emere redditus super possesiones rerum temporalium
W kolejnej kwestii “Utrum talis contractus solum potest esse de rebus
possesis de facto, an etiam possidendis incertis”, pojawia się ciekawe
rozróżnienie dotyczące dóbr posiadanych w przyszłości. W jednym przypadku
dobra takie już w pewnym sensie rzeczywiście istnieją, a tylko ich dostępność jest
kwestią czasu. Autor porównuje je do ziarna, które ma być zebrane z obsianego
pola. W drugim przypadku jest jedynie nadzieja posiadania takich dóbr w
przyszłości, w wyniku planowanych przedsięwzięć gospodarczych (ex industria
sperata). O ile pierwszej wymienionej sytuacji dobra mogą być podstawą czynszu,
to w drugiej już nie.
W kwestii trzeciej, dotyczącej ustanawiania czynszów na obiektach
sakralnych (“Si talis census super spiritualibus potest emi, puta ecclesiis”), autor
podaje rozwiązanie negatywne wskazując na niebezpieczeństwo symonii.
Zaznacza również, że dochód oparty na jałmużnie nie niepewny.
Determinacio Henryka z Brzegu wpisuje się w krytykę instytucji czynszów
rozwijaną przez czeskich reformatorów religijnych8, których rygorystyczne
stanowisko stanowiło ważny punkt odniesienia dla polskiego piśmiennictwa na
temat czynszów odkupnych.
Cf. K. Olendzki, Moralność i kredyt. Kontrakt kupna–sprzedaży w traktach uczonych środkowoeuropejskich z przełomu XIV i XV w., „Roczniki dziejów społecznych i gospodarczych”, t. LVI/LVII
(1996/97), s. 29-67, passim.
8
3
UWAGI EDYTORSKIE
UWAGI EDYTORSKIE
Podstawą edycji jest jedyna znana kopia z rękopisu ołomunieckiego
(Vendecka knihovna, ms. M II 18, f. 180v-181r). Powstał on na przełomie XIV i XV
w., a jego proweniencja jest nieznana9. Determinacio Henryka z Brzegu zostało
spisane dość starannym pismem kodeksowym. Na istnienie tekstu i zachowaną
kopie przed kilku laty zwróciła uwagę Bożena Chmielowska przy okazji
omówienia i edycji zachowanych fragmentów dyskusji o czynszach odkupnych z
udziałem Andrzeja z Myszny10.
Kopista tekstu wprowadził w niektórych miejscach na marginesie
poprawki i uzupełnienia brakujących słów. Tekst edycji uwzględnia już te
korekty, a informację o nich czytelnik znajdzie w aparacie krytycznym,
uporządkowanym według wierszy.
Kopia wolna jest raczej od błędów. Jedynie określenia cytowanych źródeł
są przepisane niedokładnie. Przy cytacie z 8 Quodlibetu Henryka z Gandawy,
kopista błędnie odczytał zapis „8 Ql. 24”11, jako „8 q. 124”. Natomiast w cytacie z
IIa-IIae Summy teologii Tomasza z Akwinu błąd nie jest już tak oczywsty, ale
analiza grafii i treści wskazuje na artykuł 2 z q. 78 (o lichwie). Nota bene również
odwołanie z Etyki nichomachejskiej okazało się cytatem z tego artykułu Summy
Tomasza. Ponadto na 2 str. edycji w 11 wierszu zastąpiono wyraźnie błędną
lekcję rękopisu simultative słowem simulative. Cytowane źródła są wyraźnie
opisane w przypisach rzeczowych (z numeracją arabską). Zamieszczono tam
również przywołane fragmenty cytowanych tekstów.
Grafia rękopisu została zachowana. Początek każdej z trzech kwestii
oznaczony jest numerem rzymskim, umieszczonym w nawiasie kątowym jako
dopiska wydawcy.
Zob. opis rękopisu: M. Boháček, F. Čada, Beschreibung der mittealterlichen Hanschriften der Wissenschaftlichen Staatsbibliothek von Olmütz, Bearb. von F. u, M. Schäfer, Hrsg. von H.-B. Harder u. H.
Rothe, Köln 1994, s. 361-65, n. 186.
10 B. Chmielowska, Fragment praskiej dyskusji z początku XV wieku w rękopisie Biblioteki Jagiellońskiej,
„Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, XLVII (1997), 1-2, s. 5-20, zob. s. 8, przyp. 10.
11 Cf. Henricus de Gandavo, Quodlib. VIII, q. 24 cit.
9
4