Pobierz artykuł - Classica Wratislaviensia

ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3028
CLASSICA WRATISLAVIENSIA XXVIII
WROCŁAW 2008
175
KATARZYNA KANIECKA
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
GRECKI KOLORYT W KOMEDIACH TERENCJUSZA
Twórczość Terencjusza przypada na okres, kiedy palliata ulegała coraz większej
hellenizacji1. Należy w tym miejscu wspomnieć pokrótce o Cecyliuszu Stacjuszu,
którego spuścizna przetrwała do naszych czasów tylko we fragmentach, a mimo to
jest dowodem na rozwój palliaty od „sztuk pozostających jeszcze pod wpływami
rodzimej, italskiej farsy ludowej (tę fazę ilustrowałyby, jak u Plauta, tytuły łacińskie)
przez coraz śmielsze próby (ponownej, niejako wtórnej) hellenizacji komedii, czego
odbiciem są (u Cecyliusza) tytuły łacińsko-greckie, aż do pełnej jej grecyzacji”2.
Cecyliusz, jeśli chodzi o stosunek do wzorów greckich i sposób ich adoptowania,
stanowi stadium przejściowe między Plautem a Terencjuszem3, obok którego należy
1
Zdaję sobie sprawę z pewnej niefortunności owego zwrotu hellenizacja palliaty, gdyż, jak
powszechnie wiadomo, palliata wywodziła się z greckiej komedii nowej, a więc w swej naturze
oddawała grecki koloryt. Trudno zatem mówić o jej dodatkowym „grecyzowaniu”. Trzeba jednak
pamiętać, że już w rozwoju samej palliaty mówi się o jej postępującej romanizacji (komedie Plauta)
aż do czasów Cecyliusza, Terencjusza i w końcu Turpiliusza, którzy ponownie starali się o przywrócenie jej rysów greckich. Można zatem powiedzieć, że ci ostatni dążyli do coraz większej hellenizacji
romanizowanej wcześniej palliaty. Stąd w badaniach nad ostatnim okresem świetności tej odmiany
komedii pojawiają się stwierdzenia o jej grecyzacji, np. Ludwika Rychlewska pisze: „Z postępującą
grecyzacją palliaty zanikają coraz bardziej tytuły łacińskie na rzecz greckich”. Zob. L. Rychlewska,
O Turpiliuszu słów kilka, „Meander” 1963, nr 9, s. 377.
2 Zob. L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, Wrocław 2005, s. 47. Można też tak pojęte
zróżnicowanie tytułów przyjąć jako kryterium chronologii sztuk Cecyliusza. Zob. B. Hartleb-Kropidło,
Rzymska poezja sceniczna, Cecyliusz Stacjusz – fragmenty zaginionych sztuk, Wrocław 2003, s. 31.
3 Odmienny sposób traktowania wzorów greckich przez Cecyliusza zauważył już antykwarysta
Aulus Gelliusz (II w. n.e.), który w swoim dziele Noctes Atticae określa stosunek komedii Cecyliusza
do przerabianych sztuk greckich. Analizie podlegały trzy fragmenty komedii Plocium w zestawieniu
z odpowiednimi wersami z komedii Plokion Menandra. Choć ocena Gelliusza wyraźnie przechyla
się na korzyść oryginału, nie ulega wątpliwości. że Cecyliusz został wybrany z powodu innego niż
u Plauta sposobu przyswajania kultury greckiej. Zob. L. Rychlewska, Cecyliusz Stacjusz – poeta vetus
novusque, „Eos” 1990, nr 2, s. 298–314.
Classica Wratislaviensia 28, 2008
© for this edition by CNS
classica XXVIII po II korekcie.indd 175
2008-06-11 09:05:51
176
KATARZYNA KANIECKA
umieścić jeszcze Turpiliusza również idącego z duchem postępującej hellenizacji
palliaty4.
Przyczyna owych zmian i ewolucji tkwiła w coraz większych wpływach greckiej
kultury i wszechobecnym filhellenizmie ogarniającym prawie całą warstwę ludzi
wykształconych5, szczególnie zaś tych z kręgu Scypiona Młodszego. Do Rzymu
trafiali greccy niewolnicy, którzy stawali się nauczycielami rzymskich dzieci, a w bogatszych domach pojawiły się obrazy i rzeźby greckich artystów. Wreszcie również
w teatrze zapanowała niepodzielnie grecka komedia nowa jako inspiracja i podstawa
rzymskiej palliaty.
Terencjusz, mimo iż związany był ze środowiskiem filehellenów, jednak widział
potrzebę dostosowania elementów greckiego kolorytu do możliwości rzymskiego
odbiorcy. Dowodem na to może być zarzut, jaki postawił komediopisarz swojemu
przeciwnikowi Luscjuszowi z Lanuwium (Eunuchus 7 nn.). Zarzut dotyczy kompozycji komedii Thesaurus, w której młodzieniec, dochodząc swoich praw przed sądem,
przemawia po oskarżycielu, a nie przed nim. Terencjusz piętnuje taką kolejność,
ponieważ zgodnie z prawem rzymskim najpierw powinien swoją sprawę przedstawić
młodzieniec jako oskarżyciel.
Sens zarzutu Terencjusza był taki, że Luscjusz, wiernie oddając kompozycję
oryginału, naruszył porządek obowiązujący w prawodawstwie rzymskim. Publiczności rzymskiej bardziej by odpowiadało przedstawienie układu rzeczy zgodnie
z praktyką stosowaną w Rzymie. Pozostawione realia greckie stają się przyczyną
nagany Terencjusza.
Rodzi się zatem pytanie, jak sam Terencjusz radził sobie z greckimi realiami,
które znajdowały się w sztukach stanowiących źródło jego inspiracji:
– co i dlaczego zostawiał niezmienione, przyczyniając się tym samym do panującej
już wówczas opinii o coraz większym stopniu hellenizacji palliaty oraz
– co i w jaki sposób zmieniał, by przybliżyć grecki świat rzymskiemu odbiorcy.
Wydaje się, iż sama analiza sposobu, w jaki Terencjusz traktuje realia greckie
w swoich komediach, może wiele wnieść do obrazu ówczesnej znajomości Grecji
wśród Rzymian.
REALIA GRECKIE NIEPODLEGAJĄCE ZMIANOM
Wśród wielu pozostawionych bez zmian elementów greckich znajdują się tytuły
poszczególnych sztuk, które, jak wspomniałam, są świadectwem pewnej ewolucji, jaką
przechodziła palliata od sztuki silnie romanizowanej do ponownie zhellenizowanej.
Podobnie rzecz ma się z imionami postaci, które u Terencjusza swoim brzmieniem
4 Mimo iż z twórczości tego komediopisarza pozostały jedynie fragmenty, możemy wysnuć taki
wniosek na podstawie tytułów sztuk, które są wyłącznie greckie. Zob. L. Rychlewska, O Turpiliuszu
słów kilka, „Meander” 1963, nr 9, s. 54–55.
5 Nie należy w tym miejscu zapominać o Katonie i ludziach zebranych wokół niego, którzy
zaciekle zwalczali rozprzestrzenianie się wpływów greckich.
Classica Wratislaviensia 28, 2008
© for this edition by CNS
classica XXVIII po II korekcie.indd 176
2008-06-11 09:05:52
GRECKI KOLORYT W KOMEDIACH TERENCJUSZA
177
przypominają Rzymianom o greckich korzeniach gatunku. Najbardziej jednak interesujące wydają się wszelkie terminy, które, mimo iż miały odpowiedniki łacińskie,
zostały pozostawione w greckim brzmieniu.
Przykładem może być fragment z komedii Eunuchus (w. 540), gdzie komediopisarz
używa greckiego terminu symbola, który przez Rzymian zastępowany był słowem
collecta, a oznaczał praktykowany zwyczaj składania się na wspólną ucztę. Podobną
sytuację znajdujemy w komedii Phormio (w. 82), w której Terencjusz używa zlatynizowanego terminu greckiego: citharistria. Warto w tym miejscu wspomnieć, iż Plaut
tego rodzaju muzykantkę określa mianem fidicina (Epid. 47; Most. 980; Stich. 380).
Terencjusz natomiast nie decyduje się zastosować rzymskiego odpowiednika, pozostawiając grecki, choć wiemy, iż zna również termin łaciński (Ph. 109; Eun. 457).
W komedii Andria mamy do czynienia z uwagą wyraźnie odwołującą się do obyczajów greckich, kiedy autor, mówiąc o odbytej służbie wojskowej młodzieńca, używa
wyrażenia: excessit ex ephebis (w. 51). Terencjusz nawiązuje do zwyczaju właściwego
Grekom, którzy młodych, wchodzących w dorosłość chłopców tuż przed odbyciem
służby wojskowej wysyłali jako efebów na dwuletnie szkolenie wprowadzające.
Początki komedii Phormio i Hecyra wprowadzają informacje geograficzne, które
przypuszczalnie mogły być zidentyfikowane przez rzymską publiczność. W pierwszym
wypadku jest to wyspa Lemnos (w. 66), w drugim Korynt (w. 86). Bez adaptacji do
rzymskich zwyczajów zostały również przejęte nazwy świąt. W komedii Heautontimorumenos (w. 162) Terencjusz mówi o Dionizjach, prawdopodobnie wiejskich, podczas
których dzieje się akcja komedii.
Pozostawienie tych wszystkich realiów greckich w jakiś sposób również charakteryzuje rzymską publiczność, która wiedziała, co to są Dionizje lub gdzie leży Korynt.
Z pewnością również we fragmencie komedii Heautontimorumenos Terencjusz liczy
na to, iż owo greckie wykrzyknienie πάξ („dosyć”) zostanie rozpoznane jako łacińskie
sat. Dlatego nie widzimy w komedii sapienti sat, lecz sapienti pax! (w. 290).
Znacznie więcej jednak światła na omawiany problem rzucają te realia, które
w stosunku do greckiego oryginału w komediach Terencjusza uległy zmianie.
ZMIENIONE REALIA GRECKIE
Wyodrębnimy trzy sposoby, które Terencjusz stosował, aby zniwelować rzymskiemu odbiorcy potencjalne różnice kulturowe, historyczne, prawne i administracyjne występujące w wystawianej przez niego komedii. Posługiwać się będziemy
terminami ze współczesnej translatologii, co pozwala dostrzec, że metody stosowane
przez Terencjusza w jego próbach znalezienia odpowiedniego ekwiwalentu dla tekstu
oryginału są używane do dziś. Pierwszym z owych sposobów jest opuszczenie, czyli
ominięcie danego elementu oryginału lub zastąpienie go innym – nieekwiwalentnym6.
6 We współczesnej translatologii technikę tę uważa się za godną potępienia, gdyż pozbawia ona
publiczność możliwości zapoznania się z wszystkimi elementami pierwowzoru. Zob. A. Pisarska,
T. Tomaszkiewicz, Współczesne tendencje przekładoznawcze, Poznań 1998, s. 151–153.
Classica Wratislaviensia 28, 2008
© for this edition by CNS
classica XXVIII po II korekcie.indd 177
2008-06-11 09:05:52
178
KATARZYNA KANIECKA
Terencjusz stosuje tę technikę na początku komedii Phormio (w. 43–50), pomijając
istniejącą w oryginale, jak sugeruje Donat, aluzję do inicjacji w misteria na Samotrace. W wersie 49 niewolnik mówi, iż z okazji inicjacji (ubi initiabunt) będzie musiał
dać swej pani prezent. W oryginale wymieniony został dokładnie rodzaj misteriów
i z pewnością było to zrozumiałe dla Ateńczyków. Terencjusz pominął szczegóły
związane z owymi obrzędami, ponieważ uznał je za nic nieznaczące dla widza. Dla
odbiorcy rzymskiego misteria samotrackie nie wiązały się z żadną konkretną znaną
im rzeczywistością, słusznie zatem komediopisarz zrezygnował z tego elementu.
Ponadto w tym przypadku informacją znaczącą był fakt samej inicjacji, a nie miejsce
czy rodzaj święta.
Drugi sposób stosowany przez komediopisarza, aby ułatwić odbiór widzowi,
to konwersja bądź ekwiwalencja. Polega ona na znalezieniu takiego terminu lub
zjawiska, które w umyśle odbiorcy odwoła się do podobnych skojarzeń, co tekst
oryginalny. Najbardziej jaskrawym przykładem jest fragment z komedii Phormio
(w. 93–100), w którym niewolnik opowiada o okolicznościach poznania się swojego
pana z ukochaną. Mówi on, iż do fryzjera przyszedł młodzieniec, który ze łzami
w oczach opowiadał historię biednej, osieroconej dziewczyny z sąsiedztwa. Donat
podaje natomiast, iż w greckim oryginale, u Appolodora, sam fryzjer przytaczał historię
sieroty, która zjawiła się u niego, aby na znak żałoby obciąć sobie włosy. Terencjusz
opuszcza ten szczegół greckiego obyczaju, gdyż doskonale zdaje sobie sprawę, że
będzie on niezrozumiały dla Rzymian. W Rzymie bowiem oznaką żałoby i smutku
było noszenie rozpuszczonych włosów, a nie ścinanie ich. Dlatego też Terencjusz nie
tylko usuwa ten fragment, ale w wersie 106 każe jednej z postaci opisywać uczesanie
owej dziewczyny jako: capillus passus, czyli wprowadza element znany rzymskiej
publiczności. Zmiana, jakiej dokonał Terencjusz, pozwoliła widzom właściwie
zrozumieć tekst, wywołała prawidłowe skojarzenie, wskazała na tę samą ideę, jaka
była w oryginale. Element rzeczywistości greckiej trafnie zastąpiony został przez
obyczaj rzymski.
Podobny opis kobiety pogrążonej w smutku po śmierci bliskich znajdujemy
w komedii Heautontimorumenos (w. 290–291), w której opowiada się o dziewczynie
w szatach żałobnych z rozpuszczonymi włosami: „capillus passus, prolixus, circum
caput / reiectus neglegenter”. Kolejny raz Terencjusz wprowadza szczegół specyficznie
rzymski, by nie zaskakiwać widza, a jednocześnie przywołać te same skojarzenia.
Wydaje się, iż warto w tym miejscu wskazać również te fragmenty w sztukach
Terencjusza, w których granica między ekwiwalentem a jego odpowiednikiem się
zaciera. Wersy 406 i 451 komedii Phormio potwierdzają, iż komediopisarz podejmuje na scenie dyskusję z greckimi wzorami. Pasożyt Phormio, chcąc przekonać
młodzieńca, że nie uda mu się cofnąć wcześniej wydanego przez sąd wyroku, z ironią
proponuje mu ponowne procesowanie się w tej samej sprawie: „quandoquidem solus
regnas et soli licet / hic de eadem causa bis iudicium adipiscier”. Drwina pasożyta
nasuwa przypuszczenie, iż scena ta nawiązuje do realiów greckich, gdzie prawo nie
pozwalało tej samej osobie w tej samej sprawie wytoczyć drugiego procesu. Jednak
kilkadziesiąt wersów dalej bohaterowie rozważają ewentualność ponownego rozpatrzenia sprawy, tym razem wydaje się, że całkiem poważnie. Być może Terencjusz
Classica Wratislaviensia 28, 2008
© for this edition by CNS
classica XXVIII po II korekcie.indd 178
2008-06-11 09:05:52
GRECKI KOLORYT W KOMEDIACH TERENCJUSZA
179
odwołuje się w tym miejscu do rzeczywistości odbiorców, jako że w Rzymie osobom
poszkodowanym przez wyrok pozostawała jeszcze jedna deska ratunku, jaką było
tzw. restitutio in integrum – przywrócenia stanu poprzedniego. Można było ubiegać
się o ten rodzaj ochrony jedynie w przypadku powstania ujemnego skutku prawnego
i to w krótkim terminie od osiągnięcia pełnoletności przez poszkodowanego7. Wydaje
się, iż Terencjusz mimo wcześniejszej ironii pasożyta jest bliższy w tym miejscu
realiom rzymskim niż greckim.
Trzecim sposobem wykorzystywanym przez Terencjusza, aby realia greckie
nie były przeszkodą w zrozumieniu treści, jest dodawanie do tekstu wyjaśnienia.
Jest to rozwinięcie definicyjne, które w przekładoznawstwie ma przeróżne nazwy:
nadprzekład, eksplicytacja czy rozszerzenie. Zabieg ten polega na dodaniu do tekstu
przekładu pewnych dodatkowych informacji, koniecznych do właściwego zrozumienia
przez odbiorcę.
W komedii Phormio wers 125 otwiera cały długi wykład o jednym z aspektów
prawa obowiązującego w Grecji. Niewolnik, opowiadając, w jaki sposób młodzieniec
wykupił i poślubił dziewczynę, powołuje się na przepis prawny stosowany w Atenach,
nie tylko go wymienia, ale wyjaśnia też, na czym on polega: wolno urodzona córka
obywatela ateńskiego, gdy zostaje sierotą, ma prawo oczekiwać, że poślubi ją najbliższy
członek rodziny. Komediopisarz wprowadza pełne brzmienie tego przepisu z pewnością
przez wzgląd na Rzymian. Możemy przypuszczać, iż cytowane prawo było doskonale
znane w Grecji i nie trzeba było wyjaśniać, na czym ono polegało.
Trzeba również powiedzieć, iż autor dokonuje zmian w realiach greckich nie
tylko ze względu na trudności w odbiorze widzów, ale również ze względu na
(auto)cenzurę obyczajową. Z tego właśnie powodu komediopisarz zmienia grecki
obyczaj na rzymski w wersie 482 komedii Phormio, gdzie młodzieniec wyraża obawę
przed powrotem stryja. W oryginale, jak podaje Donat, pierwowzór życzy sobie, by
starzec w ogóle nie wracał, a u Terencjusza boi się jedynie, że wróci cały i zdrowy:
„quantum metus est mihi videre huc salvom nunc patruom”. Złagodzenie tego typowego czarnego humoru, przed którym nie cofał się Plaut, możemy traktować bądź
jako zwykły dla autora styl, bądź kolejny ukłon w stronę rzymskiej publiczności,
której starał się w żaden sposób nie urazić. Należy bowiem pamiętać, że władza i autorytet, jakimi się cieszył w rzymskiej rodzinie pater familias, wykluczały podobne
zachowania ze strony syna / bratanka i czyniły go w oczach publiczności występnym
młodzieńcem, niegodnym jej sympatii.
Na koniec warto odnotować, że w komediach Terencjusza pojawia się też koloryt
rzymski, który w żaden sposób nie pełni funkcji ekwiwalentu greckich odpowiedników. Stanowią go: realia, język, nasycony greckimi terminami wojskowymi, oraz
obyczaje8.
7
Najczęstsze przypadki stosowania restitutio poza procesem to: z powodu wieku; z powodu
nieobecności w sprawach państwowych; z powodu groźby lub błędu przy zawieraniu czynności
prawnej. Zob. K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 1976, s. 175–176.
8 Do realiów rzymskich można niewątpliwie zaliczyć dwa przypadki użycia wyrazu impluvium
(Ph. 707; Eun. 589). Informacja o tym prostokątnym otworze w dachu rzymskiego domu została
z pewnością wprowadzona przez samego Terencjusza.
Classica Wratislaviensia 28, 2008
© for this edition by CNS
classica XXVIII po II korekcie.indd 179
2008-06-11 09:05:52
180
KATARZYNA KANIECKA
Niewątpliwie najbardziej cenne i interesujące wydaje się to, że Terencjusz we
wszystkich omawianych przez nas przypadkach stosuje metody zalecane do dziś przez
współczesną translatologię. Przedstawione wyżej problemy przełożenia komedii,
powstałej w kulturze greckiej, na sztukę funkcjonującą w świadomości rzymskiej
sprowadzały się do znalezienia w kulturze docelowej fragmentu rzeczywistości, do
której mógłby odsyłać oryginał. Komediopisarz starał się przybliżyć ową grecką
mentalność najlepiej, jak mógł. Zabiegi opuszczenia, konwersji czy rozwinięcia
definicyjnego oddają wiele problemów, z jakimi zmagali się już wówczas rzymscy
twórcy wzorujący się na greckich sztukach.
LA COULEUR GRECQUE DES COMÉDIES DE TÉRENCE
Résumé
Dans cet article, nous nous interrogeons sur la façon dont Térence a traité les réalités
grecques des pièces dont il s’est inspiré: réalités empruntées telles quelles, ou réalités adaptées
– et de quelle manière il les a adaptées – pour présenter le monde grec à son public romain. Les
problèmes de traduction d’une comédie appartenant à la culture grecque pour en faire une pièce
accessible aux Romains lui ont demandé de trouver dans la culture cible des pans de réalité sur
lesquels l’original aussi pouvait s’appuyer. L’auteur s’est efforcé de rapprocher cette mentalité
grecque du mieux qu’il a pu à travers des opérations d’omission, de conversion ou de développement de définitions.
Język komediopisarza odwołuje się często do militariów rzymskich. Niekiedy wyrażenia z rzymskiej terminologii wojskowej są jedynie przeniesione z greckiego oryginału (Heaut. 669), a niejednokrotnie użyte terminy, jak succentariare – zastąpienie jednego żołnierza w centurii innym (Ph. 229–230)
czy gladiatorio animo (Ph. 962), odnoszą się ściśle do zwyczajów panujących w Rzymie.
Komediopisarz wprowadza też odwołanie do przepisów prawa rzymskiego (Ph. 334), które
pozwalało na zastosowanie aresztu domowego wobec dłużnika. Bohater, rozważając, co może
go czekać po niespłaconej pożyczce, mówi: dices: docent damnatum domum. Niewątpliwie taka
sytuacja mogła być prawdopodobna tylko w Rzymie, gdzie dłużnik mógł przebywać w areszcie
domowym swego wierzyciela, ale nie tracił przy tym praw publicznych ani prywatnych i nie stawał
się niewolnikiem.
Classica Wratislaviensia 28, 2008
© for this edition by CNS
classica XXVIII po II korekcie.indd 180
2008-06-11 09:05:52