Pobierz plik PDF

6. Biogeografia
89
7. Ochrona i kształtowanie środowiska
Pierwsze szczegółowe badania i prace naukowe z zakresu ochrony środowiska rozpoczęto w roku 1975 w ramach Zakładu Geografii Fizycznej. Przykładem jest artykuł Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą
działalnością człowieka w dorzeczu Ropy (Lach 1975b). Z lat 80. XX wieku
pochodzą wyniki badań z wyprawy mongolskiej, dotyczące zmian w środowisku
geograficznym związanych z gospodarczą działalnością człowieka na zachodnim skłonie Chenteju (Lach 1980; Lach, Ziętara 1986).
W latach 80. XX wieku w wyniku przeprowadzonej diagnozy stanu środowiska wyróżniono w Polsce 27 obszarów ekologicznego zagrożenia. Został do nich
zaliczony także Kraków, co przyczyniło się do intensyfikacji badań nad problematyką degradacji środowiska w Polsce Południowej i Południowo-Wschodniej.
Wśród prac z lat 1968–1994, obejmujących tematykę związaną z ochroną środowiska, na szczególną uwagę zasługują prace Lacha (1968, 1972, 1973, 1975a,
1989, 1991a, 1991b, 1992a, 1992b, 1993a, 1993b, 1993c, 1994a, 1994b), Lacha
i Michalika (1982, 1984, 1986), Lacha i Ziętary (1985, 1989, 1992), Lacha
i Zioło (1983), zespołu Lach, Morawska-Horawska, Ziętara (1992), Lacha i Sułkowskiej (1994) oraz Dynowskiej i Morawskiej-Horawskiej (1988).
Stale wzbogacana problematyka z zakresu geografii fizycznej oraz postępujący proces przekształceń i degradacji środowiska wyzwoliły potrzebę powołania w 1994 r. w Instytucie Geografii Wyższej Szkoły Pedagogicznej Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego (obecnie, od 2010 r.
Zakład Ekorozwoju i Kształtowania Środowiska Geograficznego). Zakład ten
powstał w wyniku podziału Zakładu Geografii Fizycznej. W zakresie dydaktyki
problematyka powstałego Zakładu obejmowała zasoby przyrody nieożywionej,
reprezentowane przez takie dyscypliny, jak meteorologia i klimatologia, hydrologia, ekologia krajobrazu oraz przedmiot integrujący – podstawy kształtowania
i ochrony środowiska. Organizujący się zakład skompletował kadrę naukowo-dydaktyczną, w skład której weszli wówczas: prof. dr hab. Maria MorawskaHorawska, dr hab. Jan Lach, doktorzy: Wanda Wilczyńska-Michalik i Józef
Żychowski oraz asystenci: mgr Piotr Lewik i mgr Paweł Górski. Nieco później
do tego grona dołączył dr Eligiusz Brzeźniak, natomiast w ostatnich latach mgr
Paweł Kramarz. Od początku istnienia zakładu funkcję kierownika piastował
prof. dr hab. Jan Lach, którego po przejściu na emeryturę w 2009 r. zastąpiła
dr hab. inż. Wanda Wilczyńska-Michalik, prof. UP.
Pracownicy Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska Geograficznego skoncentrowali swoje badania na problematyce transformacji środowiska
przyrodniczego obszarów Polski Południowej i Południowo-Wschodniej. W początkowym okresie problematyka badawcza dotyczyła dynamiki procesów geomorfologicznych, zachodzących wskutek zmian struktury użytkowania ziemi.
Badano wpływ tego zjawiska na obieg materii w dolinach wschodniokarpackich
90
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
oraz skutki antropogenicznej transformacji rzeźby na obszarze Tarnobrzeskiego
Ośrodka Siarkowego. W kolejnych latach rozwinięto badania nad zmiennością
warunków klimatycznych Krakowa i obszaru Polski Południowo-Wschodniej.
Prowadzone pomiary opadów atmosferycznych i temperatury powietrza stały
się podstawą do określenia gradientów termicznych i stratyfikacji termicznej
powietrza. Wyniki badań umożliwiły przeprowadzenie analizy kształtowania
się warunków aerosanitarnych obszarów zurbanizowanych, głównie w zakresie zanieczyszczenia dolnej części atmosfery. Jednym z nurtów badawczych
były badania dynamiki zmian zanieczyszczenia atmosfery oraz wpływ zanieczyszczeń na środowisko przyrodnicze oraz zasoby kulturowe. Przedmiotem
badań prowadzonych w Zakładzie była także zmienność składu chemicznego
wód powierzchniowych i podziemnych na terenach rolniczych i w otoczeniu
nekropolii, a także badania składu chemicznego i mineralnego wód z opadów
atmosferycznych.
W miarę rozwoju Zakładu problematyka badawcza była stale wzbogacana.
Celem prowadzonych analiz było zebranie informacji o stanie środowiska przyrodniczego oraz procesach w nim zachodzących, a także określenie negatywnych skutków działalności społeczno-gospodarczej na środowisko Polski Południowej i Południowo-Wschodniej. Główny nacisk położono na przestrzenną
ocenę stanu poszczególnych elementów środowiska. Dla szczegółowego udokumentowania tych zmian nawiązano współpracę z Instytutem Meteorologii
i Gospodarki Wodnej w Krakowie. Wśród wielu opracowań należy podkreślić
prace Marii Morawskiej-Horawskiej (1987, 1996) i Jana Lacha (Lach 1992a,
1992b), poświęcone problemowi miejskiej wyspy ciepła oraz zanieczyszczeniu
powietrza dwutlenkiem siarki (SO2) i pyłami przemysłowymi w Krakowie (i na
wybranym obszarach Polski Południowej).
Problematyka badań naukowych w Zakładzie koncentrowała się szczególnie
wokół zagadnień kompleksowej oceny warunków przyrodniczych dla potrzeb
gospodarki człowieka (Lach, Ziętara 1985; Lach, Sułkowska 1994; Lach, Wilczyńska-Michalik 1996b). Bogaty dorobek naukowy publikowany był w pracach
zbiorowych o charakterze monografii miast, w których oprócz opisu warunków
przyrodniczych podejmowano próby przybliżenia stanu ekologicznego środowiska (Lach 1991a, 1994b, 1995b, 1996, 1998, 1999a, 1999b, 2000, 2001a, 2008a,
2008b; Lach, Michalik 1982, 1984, 1986; Lach, Kukulak 1995, 2006; Lach, Wilczyńska-Michalik 1996b; Lach, Żychowski 2006; Lach, Mrówka 2009). Wyniki
badań nad wpływem antropopresji na transformację rzeźby oraz nad wpływem
zmiany granicy rolno-leśnej na intensywność współczesnych procesów geomorfologicznych były opublikowane m.in. w Studiach Ośrodka Dokumentacji
Fizjograficznej PAN (Lach 1993c), a synteza tych badań w „Earth Surface Processes and Landforms” (Lach, Wyżga 2002) i Problemach Zagospodarowania
Ziem Górskich PAN (Lach 2005). Skoncentrowano się w nich na nasileniu
i prognozowaniu rozmiarów zniszczeń przyrodniczych i szkód gospodarczych
oraz na współczesnych procesach morfologicznych w zależności od wielkości
powodzi na wybranych obszarach Karpat.
7. Ochrona i kształtowanie środowiska
91
Problematyką stopnia zniszczenia obiektów zabytkowych w zanieczyszczonej atmosferze miejskiej, rozpoznania mechanizmu tego procesu, jak również
modelowych badań eksperymentalnych, dotyczących tempa niszczenia skalnych
materiałów budowlanych zajmowała się Wanda Wilczyńska-Michalik (Florczyk,
Lach, Michalik, Wilczyńska-Michalik 1998; Michalik, Wilczyńska-Michalik,
1998a; Wilczyńska-Michalik, Michalik, 2004, 2006). O jej wcześniejszym zainteresowaniu problematyką zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego świadczy m.in. praca Z badań mineralogicznych pyłów emitowanych przez Hutę im.
Lenina w Krakowie (Wilczyńska-Michalik 1981). Najistotniejszą część jej dorobku stanowi określenie wpływu zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego na
wietrzenie skał (Wilczyńska-Michalik 1999, 2003, 2004a; Wilczyńska-Michalik,
Michalik, 1995, 1996, 2001; Wilczyńska-Michalik, Michalik, Niezgoda, Hałas,
2008). Analizie poddawano próbki reprezentujące główne skalne materiały budowlane w Krakowie. Analogicznie badano skały poddane procesom wietrzenia
w środowiskach o niższym poziomie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Wyniki analiz petrograficznych, mineralogicznych, chemicznych, izotopowych, mikrobiologicznych, wykonanych na bogatym materiale analitycznym,
dały podstawę do opracowania modeli procesów wietrzenia, zachodzących
w warstwach zewnętrznych skał w różnych warunkach. Zakres zainteresowań
badawczych W. Wilczyńskiej-Michalik dotyczy również wpływu czynników biologicznych na skały (Wilczyńska-Michalik, Michalik 2000). Badania te do dziś
koncentrują się na określeniu roli porostów w procesach zachodzących w przypowierzchniowych warstwach skał.
Inne podejmowane prace badawcze polegały na szczegółowym opracowaniu emisji i składu mineralnego i chemicznego pyłów z Huty im. T. Sendzimira
(ob. ArcelorMittal Poland S.A. Oddział Kraków) i Huty Aluminium w Skawinie (Lach, Ziętara 1989, 1992; Lach 1991b, 1992a, 1994b; Lach, Morawska-Horawska, Ziętara 1992, 1996) oraz Elektrociepłowni Kraków S.A. (Wilczyńska-Michalik 1997; Wilczyńska-Michalik, Gasek, Dańko, Michalik 2009a;
Wilczyńska-Michalik, Michalik, 1996; Wilczyńska-Michalik, Michalik 1998).
Przeprowadzono też prace eksperymentalne, mające na celu ocenę możliwości
wykorzystania ubocznych produktów spalania węgla, m.in. w celu sekwestracji
dwutlenku węgla (Michalik, Wilczyńska-Michalik, 1998b; Wilczyńska-Michalik
Gasek, Dańko, Michalik 2009b). Badano także pyły, aerozole i skład opadów
atmosferycznych, m.in. w Krakowie, Tatrzańskim i Ojcowskim Parku Narodowym. Dokonano też analizy pyłów pochodzenia przemysłowego, deponowanych
w glebach w Krakowie, składu chemicznego wód opadowych, składu fazowego
suchej pozostałości z tych wód oraz składu izotopowego siarczanów. Badania
te miały na celu powiązanie składu opadów atmosferycznych z mechanizmami wietrzenia skał i skalnych materiałów budowlanych. Na uwagę zasługują
prace z tego zakresu: Monitoring drobnozdyspergowanych składników aerozoli atmosferycznych w Krakowie; wyniki badań izotopowych i geochemicznych (Kozak, Michalik, Wilczyńska-Michalik 1998) i Skład chemiczny opa-
92
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
dów atmosferycznych w Krakowie jako czynnik wietrzenia solnego skalnych
materiałów budowlanych (Wilczyńska-Michalik 2004a, 2004b; WilczyńskaMichalik, Pieczara, Łatkiewicz, Michalik 2000). Wanda Wilczyńska-Michalik
i Szymon Biały uczestniczyli w pracach zespołu opracowującego analizę materiału z opadu eolicznego w Tatrach z marca 2007 r. (Michalik, Biały, Stuchlik,
Wilczyńska-Michalik 2008). Wanda Wilczyńska-Michalik opracowywała także
przemiany żużli z historycznych ośrodków hutniczych w Tatrach, zwracając
uwagę na potencjalne zagrożenia dla środowiska (Michalik, Małoszowski, Wilczyńska-Michalik 2009).
Ważnym aspektem działalności naukowej jest podejmowanie problematyki
związanej ze zmianami środowiska naturalnego, które zachodzą pod wpływem
działalności człowieka (Lach 1968, 1972, 1973, 1975a, 1975b, 1989, 1993b,
1995a; Lach, Gniadek 2000; Lach, Wilczyńska-Michalik 1996a; Żychowski
2006, 2007). Opracowania te dotyczą zarówno obszaru Krakowa, jak i innych części Małopolski i regionu podkarpackiego. Na podstawie źródeł kartograficznych odtworzono granicę rolno-leśną w kilku przekrojach czasowych
w ostatnich 200 latach (Lach 2005). Stwierdzono, że malejąca antropopresja
w dorzeczu Wisłoki miała wpływ na wzrost powierzchni leśnej z ok. 25 do 65%.
Spowodowało to ukształtowanie się nowego reżimu morfodynamicznego w dorzeczu. Obrazują to m.in. prace Lacha i Wyżgi (Lach 2001b; Lach, Wyżga 2000,
2001, 2003; Wyżga, Lach 2001). Wyniki przeprowadzonych badań dowodzą
postępującego procesu pogłębiania się koryt rzecznych, a ich konsekwencją jest
zaburzenie równowagi między zdolnością transportową rzek a zasilaniem rumowiska. W świetle obserwacji morfologicznych, danych hydrograficznych i zmian
w profilu poprzecznym koryta stwierdzono wzmożony proces erozji wgłębnej.
Koryto Wisłoki w beskidzkiej części dorzecza w okresie ostatnich 70 lat zostało pogłębione o 3,8 m. Głębokie wcinanie się rzek karpackich spowodowało
ujawnienie się w ich korytach i dnach dolin szeregu zjawisk niekorzystnych
dla środowiska przyrodniczego i gospodarki człowieka. Obniżanie się zwierciadła wody gruntowej w dnach dolin, wzrost podatności brzegów na erozję oraz
ubożenie zespołów roślinnych to negatywne skutki widoczne w skali lokalnej.
Podmywanie budowli regulacyjnych i filarów mostowych spowodowało konieczność kosztownych napraw. Wobec licznych niekorzystnych efektów tego
procesu potrzebne są zmiany zmierzające do zahamowania wcinania się rzeki
i ograniczenia jego niepożądanych skutków.
Kolejny nurt badań dotyczył degradacji środowiska przyrodniczego pod wpływem przemysłu i urbanizacji. Badania te realizowano na obszarze aglomeracji
krakowskiej i Tarnobrzeskiego Rejonu Siarkowego, czyli terenów zaliczanych
do obszarów ekologicznego zagrożenia (Lach, Zioło 1983; Lach, Ziętara 1989;
Lach 2007, 2008a). Dla miejskiego województwa krakowskiego opracowano
tendencje zmian zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego oraz wydzielono rejony o szczególnym zagrożeniu dla zdrowia mieszkańców (Lach, Ziętara
1992). Wyniki badań stanu sanitarnego powietrza miasta Krakowa były prezen-
7. Ochrona i kształtowanie środowiska
93
towane także w Folia Geographica (Lach, Morawska-Horawska, Ziętara 1996).
Obszarem wielu konfliktów, wynikających z nadmiernej ingerencji człowieka
i eksploatacji zasobów przyrody, był rejon tarnobrzeski (Lach, Zioło 1983; Lach
1993a, 1993c). Badania nad antropogeniczną transformacją środowiska geograficznego województwa tarnobrzeskiego ukazują koncentrację zjawisk negatywnych dla zdrowia mieszkańców w wyniku działalności górnictwa i przetwórstwa
siarki. Zarejestrowano i udokumentowano wielkie zmiany w rzeźbie terenu
w postaci nowych form i procesów geomorfologicznych. Formy antropogeniczne
w postaci wulkanów błotnych, kotlin antropogenicznych, powstałych w wyniku
podziemnego wytopu siarki, deformacje terenu na przedpolu pagórów antropogenicznych, utworzonych z deponowanego nadkładu oraz wzrost wysokości
względnych zdominowały rzeźbę naturalną tego terenu (Lach 1993b, 2007).
Skład chemiczny wód gruntowych i podziemnych od kilku lat bada Józef
Żychowski (2002, 2007). W ostatnim okresie badania zostały ukierunkowane
na zagadnienia wpływu cmentarzy na środowisko przyrodnicze, ze szczególnym
uwzględnieniem wód podziemnych. Pracami kierował Józef Żychowski przy
współpracy z Mariuszem Kolberem (mgr chemii) oraz początkowo także z Pawłem Górskim. Wyniki tych prac były prezentowane regularnie na ogólnopolskich
konferencjach na temat chemizmu opadów atmosferycznych, wód powierzchniowych i podziemnych w Łodzi (Żychowski, Lach, Kolber 2002, 2005, 2007).
Pierwsze z nich dotyczyły przede wszystkim oceny chemicznej wód gruntowych
w warstwie saturacji pod 77 cmentarzami w Polsce Południowo-Wschodniej
oraz w ich otoczeniu. Następnie oceniano wpływ cmentarzy na zawartości
wybranych aminokwasów. W badaniach tych uwzględniono zróżnicowane warunki podłoża. Badania nad wpływem masowego grobu z II wojny światowej
na podłoże oraz wody gruntowe rozpoczął Józef Żychowski w Niepołomicach.
Przeprowadzono tu również badania mineralogiczno-petrograficzne osadów,
do których złożono pochówek (Żychowski, Pawlikowski, Lach 2006). Szerokie i kompleksowe badania dotyczyły wpływu na środowisko przyrodnicze ponad 240 masowych grobów zlokalizowanych w Polsce Południowo-Wschodniej
z I i II wojny światowej (Żychowski 2002, 2007; Mączyńska, Pawlikowski,
Żychowski 2006; Żychowski, Lach, Kolber 2000, 2002, 2005, 2007). Wykorzystując metody statystyczne, ustalono zależność pomiędzy zawartościami charakterystycznych pierwiastków w masowych grobach a typowymi dla badanych
grobów właściwościami środowiska geograficznego. Badania dotyczyły także
zawartości wybranych związków chemicznych w masowych grobach ponad pochówkiem oraz produktów mineralnych dekompozycji w profilach pionowych
9 masowych grobów, a także oceny chemicznej wody podziemnej w otoczeniu
i pod pochówkami. Obejmowały one porównawczą ocenę jakości wody podziemnej na terenie grobów lub w ich sąsiedztwie z tłem hydrogeochemicznym
oraz zmienność składu chemicznego tej wody. Wyniki tych badań zostały zawarte w książce Wpływ masowych grobów z I i II wojny światowej na środowisko przyrodnicze (Żychowski 2008). Zestawione wnioski mogą ułatwić
94
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
decydentom zarządzającym nekropoliami podejmowanie decyzji w sprawie lokalizacji cmentarzy.
Wyniki badań pracowników Zakładu Ochrony i Kształtowania Środowiska
były prezentowane na licznych międzynarodowych konferencjach i sympozjach,
m.in. w Bukareszcie, Bratysławie, Moskwie, Debreczynie, Irkucku, Kijowie,
Sztokholmie, Baile Herculane, Smolenicach, Uppsali, Belfaście, Kopenhadze,
Wiedniu, Wolverhampton, Turku, Kobe, Vancouver, Davos.
Jan Lach, Wanda Wilczyńska-Michalik
Literatura
Dynowska I., Morawska-Horawska M., 1988, Konieczne działania w celu zahamowania degradacji środowiska i poprawy życia mieszkańców Krakowa, Sprawozdania
z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Krakowie, t. XXXII, cz. 1, s. 156–158.
Florczyk R., Lach J., Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998, Wpływ zanieczyszczeń atmosfery na rozwój warstw powierzchniowych na materiałach budowlanych
kapliczek przydrożnych w Krakowie, [w:] Air protection in theory and applications,
red. T. Suchecki, J. Konieczyński, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN,
Komitet Inżynierii Środowiska, Prace i Studia 49, Zabrze, s. 131–147.
Kozak K., Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998, Monitoring drobnozdyspergowanych składników aerozoli atmosferycznych w Krakowie; wyniki badań izotopowych i geochemicznych, [w:] Air protection in theory and applications, Section III,
Transformations and Transport of pollutants in the atmosphere/troposphere, red.
T. Suchecki, J. Zwoździak, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN, Komitet
Inżynierii Środowiska, Prace i Studia 48, Zabrze, s. 207–225.
Lach J., 1968, Zmiany pokrywy leśnej na obszarze powiatu gorlickiego, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 30, Prace Geograficzne IV, s. 63–73.
Lach J., 1972, Zmiany w krajobrazie spowodowane gospodarczą działalnością człowieka na przykładzie zachodniej części Beskidu Niskiego, Sprawozdania z Posiedzeń
Komisji Naukowych PAN w Krakowie, T. XVI, s. 195–196.
Lach J., 1973, Typologia fizjotopów zachodniej części Beskidu Niskiego, Dokumentacja
Geograficzna, z. 6, s. 39–42.
Lach J., 1975a, Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem
gospodarczej działalności człowieka, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s. 72.
Lach J., 1975b, Ewolucja stosunków wodnych wywołana gospodarczą działalnością
człowieka w dorzeczu Ropy, Zeszyty Problemowe Postępu Nauk Rolniczych, z. 162,
s. 365–369.
Lach J., 1980, Zmiany środowiska geograficznego spowodowane gospodarczą działalnością człowieka na zachodnim skłonie Chenteju, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny
WSP w Krakowie, z. 71, Prace Geograficzne VIII, s. 153–157.
Lach J., 1989, Usłovija razvitja gornych abrazovanij v zapadnoj casti Niskogo Beskida, [w:] Carpatho-Balcan Geomorphological Commission: proceedings, Debrecen,
s. 95–104.
7. Ochrona i kształtowanie środowiska
95
Lach J., 1991a, Środowisko geograficzne, [w:] Ropczyce. Zarys dziejów, red. W. Bonusiak, F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 9–30.
Lach J., 1991b, Wybrane problemy ochrony środowiska przyrodniczego aglomeracji
krakowskiej, [w:] Wychowanie środowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii,
Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, PTG Oddział w Krakowie, s. 20–24.
Lach J., 1992a, Ekologiczne problemy aglomeracji krakowskiej, [w:] Wychowanie środowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii, cz. II, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, PTG Oddział w Krakowie, s. 13–26.
Lach J., 1992b, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego na terenie Polski południowo-wschodniej, Komisja Nauk. PAN w Krakowie, t. XXXVI/1–2, s. 73–75.
Lach J., 1993a, Stan środowiska przyrodniczego Tarnobrzeskiego Obszaru Ekologicznego Zagrożenia, [w:] Wychowanie środowiskowe w nauczaniu–uczeniu się geografii, cz. IV, Materiały dydaktyczne, Wojewódzki Ośrodek Metodyczny, PTG Oddział
w Krakowie, s. 6–35.
Lach J., 1993b, Wpływ antropopresji na transformację krajobrazu Beskidu Niskiego, [w:] Wiodące problemy rozwoju rolnictwa w południowo-wschodniej Polsce,
cz. II, Przyrodnicze i technologiczne aspekty optymalizacji produkcji roślinnej,
AR w Krakowie, Filia w Rzeszowie, s. 7–17.
Lach J., 1993c, Wybrane problemy degradacji środowiska przyrodniczego w Tarnobrzeskim Okręgu Przemysłowym, Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN,
t. XXI, s. 159–182.
Lach J. 1993d, Geomorfologiczne skutki zmiany granicy rolno-leśnej w dorzeczu Jasiołki (Beskid Niski), Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN, t. XXII,
s. 181–193.
Lach J., 1994a, Antropogeniczne przeobrażenia środowiska geograficznego, [w:]
Trzebinia. Zarys dziejów miasta i regionu, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków,
s. 639–656.
Lach J., 1994b, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza w Krakowie po II wojnie światowej, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowej PAN w Krakowie, t. XXXVIII,
cz. 1, s. 252–253.
Lach J., 1995a, Przyrodnicze podstawy gospodarki woj. przemyskiego, [w:] Wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich w woj. przemyskim, Akademia Rolnicza w Krakowie, Filia w Rzeszowie, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Korytnikach, Przemyśl–Korytniki, s. 31–39.
Lach J., 1995b, Środowisko geograficzne, [w:] Sanok. Dzieje miasta, red. F. Kiryk, Wyd.
Secesja, Kraków, s. 11–45.
Lach J., 1996, Przyrodnicze warunki rozwoju gminy Szczurowa, [w:] Szczurowa. Z dziejów wsi i gminy, red. J. Hampel, Wyd. Secesja, Kraków, s. 12–44.
Lach J., 1998, Środowisko przyrodnicze Żołyni, [w:] Dzieje Żołyni, red. W. Bonusiak,
Żołynia, s. 5–37.
Lach J., 1999a, Przyrodnicze warunki rozwoju miasta, [w:] Limanowa. Dzieje miasta,
T. I, 1565–1945, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 13–46.
Lach J., 1999b, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza atmosferycznego w uzdrowiskach
woj. nowosądeckiego, Rocznik Sądecki, t. XXVII, Oddział Polskiego Towarzystwa
Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 122–139.
Lach J., 2000, Przyrodnicze podstawy rozwoju miasta i gminy, [w:] Proszowice. Zarys
dziejów do 1939 roku, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 11–45.
96
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
Lach J., 2001a, Środowisko naturalne, Charakterystyka środowiska geograficznego,
[w:] Wilamowice. Przyroda, historia, język, kultura oraz społeczeństwo miasta
i gminy, Wyd. Gmina Wilamowice przy współfinansowaniu Fundacji Polsko-Niemieckiej w Warszawie, Wilamowice, s. 33–68.
Lach J., 2001b, Współczesne zmiany lesistości w zlewni górnej Wisłoki oraz ich odzwierciedlenie w zmianach geometrii koryta i przepływów rzeki, [w:] Wpływ użytkowania terenu i antropogenicznych przekształceń środowiska przyrodniczego na
elementy obiegu wody w zlewni rzecznej, Kielce, s. 67–68.
Lach J., 2005, Przyrodnicze skutki zmian granicy rolno-leśnej w Beskidzie Niskim, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich PAN, z. 51, s. 17–29.
Lach J., 2007, Dynamika krajobrazu antropogenicznego tarnobrzeskiego ośrodka siarkowego, [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych
struktur przestrzennych, red. J. Lach, M. Borowiec, T. Rachwał, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 648–661.
Lach J., 2008a, Dynamika krajobrazu antropogenicznego Tarnobrzeskiego Ośrodka
Siarkowego, [w:] Świadomość ekologiczna a rozwój regionalny w Europie środkowo-wschodniej, red. E. Rydz, A. Kowalak, Wydawnictwo Naukowe AP w Słupsku,
s. 196–211.
Lach J., 2008b, Środowisko przyrodnicze gminy Radłów, [w:] Radłów i gmina radłowska, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 21–50.
Lach J., Gniadek E., 2000, Wpływ warunków przyrodniczych na stan dróg w górskiej
części województwa małopolskiego, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko,
red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 47–61.
Lach J., Kukulak J.,1995, Przyrodnicze warunki rozwoju Dębicy, [w:] Dębica. Zarys
dziejów miasta i regionu, red. J. Buszko, F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 9–44.
Lach J., Kukulak J., 2006, Środowisko przyrodnicze, [w:] Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Urząd Miejski w Brzesku, Brzesko, s. 9–43.
Lach J., Michalik A., 1982, Środowisko geograficzne, [w:] Tarnów. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 9–42.
Lach J., Michalik A., 1984, Środowisko geograficzne, [w:] Mielec. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 13–41.
Lach J., Michalik A., 1986, Środowisko geograficzne, [w:] Dzieje Rzeszowa, t. I, red.
F. Kiryk, KAW, Rzeszów, s. 11–48.
Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1992, Zmiany w zanieczyszczeniu powietrza województwa krakowskiego w latach 1976–1990, [w:] Geografia i aktualne
problemy miasta Krakowa i regionu, 41 Zjazd PTG Oddział w Krakowie, s. 52–73.
Lach J., Morawska-Horawska M., Ziętara T., 1996, Tendencje zmian zanieczyszczenia powietrza w Krakowie po II wojnie światowej, Folia Geogr. Ser. Geogr.-Phys.,
26–27, 1994–1995, s. 39–57.
Lach J., Mrówka T., 2009, Warunki przyrodnicze rozwoju miasta i gminy Ożarów, [w:]
Ożarów – monografia miasta i gminy, red. F. Kiryk, Wyd. Secesja, Kraków, s. 1–24.
Lach J., Sułkowska L., 1994, Rola warunków przyrodniczych w rozwoju sadownictwa
Sądecczyzny, Rocznik Sądecki, t. XXII, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego i Miejski Ośrodek Kultury w Nowym Sączu, s. 175–188.
Lach J., Wilczyńska-Michalik W., 1996a, Problemy geosozologiczne obszaru górniczego
Wieliczki i Baryczy (komentarz do trasy wycieczki), [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji: atmosfera, hydrosfera, litosfera,
7. Ochrona i kształtowanie środowiska
97
człowiek, red. J. Lach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184,
Prace Geograficzne XVI, s. 169–170.
Lach J., Wilczyńska-Michalik W., 1996b, Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego
w województwie krośnieńskim i jego wpływ na osobliwości przyrody nieożywionej, [w:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji:
atmosfera, hydrosfera, litosfera, człowiek, red. J. Lach, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne XVI, s. 13–36.
Lach J., Wyżga B., 2000, Współczesne zmiany geometrii koryta i wielkości odpływu
w zlewni górnej Wisłoki, [w:] Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu
XXI wieku, Instytut Geografii UMK w Toruniu, Stowarzyszenie Geomorfologów
Polskich, Toruń.
Lach J., Wyżga B., 2000, Zmiany geometrii koryta i przepływu górnej Wisłoki po zwiększeniu się lesistości jej zlewni, Czasopismo Geograficzne, t. LXXII, z. 3–4, Bratislava, s. 329–355.
Lach J., Wyżga B., 2002, Channel incision and flow increase of the upper Wisłoka
River, southern Poland, subsequent to the reafforestation of its catchment, Earth
Surface Processes and Landforms, 27, s. 445–462.
Lach J., Wyżga B., 2003, Present-day downcutting of Carpathian tributaries to the Vistula, Southern Poland: the effect of increased transporting ability of the rivers and
decreasing sediment supply, Geomorphologia Slovaca, R. 3, nr 1, s. 80–81.
Lach J., Ziętara T., 1985, Influenta schimbării linitei agro-forestiere asupra modificării
proceselor actuale de modelare ĭn Beschizii Estici (Polonia) rezumt, [w:] Cercetări
Geomorfologice Pentru Lucrările de Ĭmbunătătiri Funciare, Universitatea din Bucuresti, Instizutul de Geografie, s. 66–67.
Lach J., Ziętara T., 1986, Degradacija geograficeskoj sredy vyzvannaja chozjajstvennoj
dejatel’nostju celoveka na zapadnom sklone Chenteja, [w:] Prirodnyje uslovija i biologiceskie resursy Mongol’skoj Narodnoj Respubliki, Izdat. Nauka, Moskva, s. 43–44.
Lach J., Ziętara T., 1989, Problems of natural environment protection in Cracow
agglomeration, [w:] Teachers education in the field of environment protection,
Stockholm, s. 54–61.
Lach J., Ziętara T., 1992, Problemy zanieczyszczenia atmosfery aglomeracji krakowskiej, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 151, Prace Geograficzne
XIV, s. 141–170.
Lach J., Zioło Z., 1983, Wpływ przemysłu siarkowego na zajmowanie i degradację
rolniczego terenu Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, KBRU PAN, z. 77, s. 288–320.
Lach J., Żychowski J., 2006, Antropogeniczne przeobrażenia środowiska przyrodniczego,
[w:] Brzesko. Dzieje miasta i regionu, red. F. Kiryk, J. Lach, Urząd Miejski w Brzesku, Brzesko, s. 1037–1057.
Mączyńska M., Pawlikowski M., Żychowski J., 2006, Wyniki badań mineralogicznych
i chemicznych grobu 104 i jego otoczenia. Cmentarzysko kultury wielbarskiej Babi
Dół-Borcz, powiat Kartuzy, Pomorania Antiqua, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, t. XXI, s. 249–263.
Michalik M., Biały S., Stuchlik L., Wilczyńska-Michalik W., 2008, Mineral and Chemical Composition of Aeolian Material from the Tatra Mts. (Poland), Geochimica et
Cosmochimica Acta, Journal of the Geochemical Society and the Meteoritical Society, Vol. 72, No. 12S, s. A625.
98
II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych
Michalik M., Małoszowski M., Wilczyńska-Michalik W., 2009, Transformation of slag
from historical smelting slag dumps in the Tatra National Park (S Poland), Geochimica et Cosmochimica Acta, 73, 13, Suppl., s. A878.
Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998a, The influence of air pollution on weathering of building stones in Kraków, Folia Fac. Sci. Nat. Univ. Mas. Brun., Geologia,
39, s. 159–167.
Michalik M., Wilczyńska-Michalik W., 1998b, Synteza zeolitów z popiołów lotnych wytwarzanych w elektrowniach jako próba rozszerzenia możliwości utylizacji odpadów, Przegląd Geologiczny, 46, s. 421–425.
Morawska-Horawska M., 1987, Stan środowiska geograficznego Krakowa w świetle
istniejących ekspertyz, Sprawozdania z Posiedzeń Komisji Naukowych PAN w Krakowie, t. XXXI, cz. 2, s. 93–94.
Morawska-Horawska M., 1996, Anomalie termiczne w Krakowie w stuleciu 1881–1980,
[w:] Wartości środowiska przyrodniczego Krakowa i zagadnienia jego ochrony, red.
A. Kleczkowski, Wyd. PAN, Kraków, s. 291–306.
Wilczyńska-Michalik W., 1981, Z badań mineralogicznych pyłów emitowanych przez
Hutę im. Lenina w Krakowie, Prace Mineralogiczne PAN, 68, s. 1–57.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1996, Petrograficzno-mineralogiczne i geochemiczne wskaźniki oddziaływania antropogenicznych zanieczyszczeń atmosfery na
skały, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, z. 184, Prace Geograficzne
XVI, s. 13–36.
Wilczyńska-Michalik W., 1997, Exploitation and usage of black coal – influence on
environmental and cultural heritage in Kraków, [w:] Mineral Deposits: Research
and Exploration – Where do They Meet?, ed. H. Papunen, Wyd. A.A. Balkema, Rotterdam/Brookfield, s. 931–934.
Wilczyńska-Michalik W., 1999, Development of weathering crusts on carbonate rocks
in relation to different environmental conditions, IAS, 19th Regional European
Meeting of Sedimentology, Copenhagen, Abstracts, s. 277–278.
Wilczyńska-Michalik W., 2003, Air pollution and damage to the cultural heritage in
cities – The decay of the cultural heritage of Kraków, [w:] Sustainable Urban Patterns around the Baltic Sea. Case Studies, vol. IV, Reports from the Superbs Project,
Urban Environmental Management, s. 42–53.
Wilczyńska-Michalik W., 2004a, Influence of atmospheric pollution on the weathering
of stones in Cracow monuments and rock outcrops in Cracow, Cracow-Częstochowa
Upland and the Carpathians, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 247.
Wilczyńska-Michalik W., 2004b. Chemical Composition of precipitation in Kraków; its
role in the salt weathering of stone building materials, [w:] Stone Decay; Its Causes
and Controls, eds. B. Smith, A. Turkington, Belfast, s. 129–148.
Wilczyńska-Michalik W., Gasek R., Dańko J., Michalik M., 2009a, Composition of fly
ash from co-combustion of biomass with coal in power plant, Geochimica et Cosmochimica Acta, 73, 13, Suppl., s. A1445.
Wilczyńska-Michalik W., Gasek R., Dańko J., Michalik M., 2009b, Fly ash from coal
and biomass co-combustion and its role in CO2 sequestration, Mineralogia Special
Papers, 35, s. 114.
Wilczyńska‑Michalik W., Michalik M., 1995, Deterioracja materiałów skalnych w budowlach Krakowa, Przegląd Geologiczny, 43, 3, s. 227–235.
7. Ochrona i kształtowanie środowiska
99
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1996, Charakterystyka morfologiczna i chemiczna produktów spalania paliw stałych, Aura, nr 6, s. 5–6.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 1998, Skład mineralny i chemiczny popiołów
lotnych oraz produktów ich eksperymentalnych przeobrażeń, [w:] Air protection
in theory and applications, Section IV. Problems of environmental protection, red.
T. Suchecki, J. Konieczyński, PAN, Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska, Komitet
Inżynierii Środowiska, Prace i Studia, 49, 4, s. 69–78.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2000, Impact of lichens on rock weathering; results of preliminary study of the Tatra granites, Polskie Towarzystwo Mineralogiczne, Prace Specjalne, 17, s. 267–268.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M. 2001, Wpływ zanieczyszczeń atmosfery na wietrzenie skał, Przegląd Geologiczny, 49, s. 353.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2004, Influence of anthropogenic factors on
weathering of the Carpathian Flysch Sandstones, [w:] Stone Decay; Its Causes and
Controls, eds. B. Smith, A. Turkington, Belfast, s. 225–245.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., 2006, Celestite in the weathering crust on limestone in urban atmosphere in Cracow (Poland), Mineralogia Polonica, Vol. 37,
No. 2, s. 133–142.
Wilczyńska-Michalik W., Michalik M., Niezgoda H., Hałas S. 2008, Black crust on the
Dolomite In Polluted Urban Atmosphere Differences in Dry and Wet Deposition
Dominated Environments, Geochimica et Cosmochimica Acta, Journal of the Geochemical Society and the Meteoritical Society, Vol. 72, No. 12S, s. A1020.
Wilczyńska-Michalik W., Pieczara P., Łatkiewicz A., Michalik M., 2000, Skład chemiczny opadów atmosferycznych w Krakowie jako czynnik wietrzenia solnego skalnych materiałów budowlanych, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko, red.
Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s. 73–91.
Wyżga B., Lach J., 2001, Współczesne wcinanie się rzek karpackich jako przejaw zaburzenia równowagi pomiędzy ich zdolnością transportową a zasilaniem rumowiska,
[w:] Przemiany środowiska Polski a jego funkcjonowanie, Problemy Ekologii Krajobrazu, red. K. German, J. Balon, t. X, IGiGP UJ, Kraków, s. 562–576.
Żychowski J. 2002, Jakość wód podziemnych w gminie Nowy Wiśnicz, [w:] Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski, red. Z. Górka, A. Jelonek, Kraków, s. 289.
Żychowski J. 2006, The effect of abiotic environment on Cu content in soil on the example of urbanized area, Ecological chemistry and engineering, Vol. 13, s. 591–596.
Żychowski J., 2007, Delimitation of zinc and copper concentration in Bochnia soil,
Ecological chemistry and engineering, Vol. 14, No. 1, s. 91–97.
Żychowski J., 2007, Wpływ masowego grobu na zawartość wybranych związków organicznych w wodzie gruntowej, [w:] Stan i antropogeniczne zmiany jakości wód
w Polsce, vol. IV, red. M. Ziułkiewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź,
s. 359–366.
Żychowski J., 2008, Wpływ masowych grobów z I i II wojny światowej na środowisko
przyrodnicze, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, ss. 305.
Żychowski J., Lach J., Kolber M., 2000, Właściwości fizyczno-chemiczne wód podziemnych nekropolii Polski południowo-wschodniej, [w:] Stan i antropogeniczne
zmiany jakości wód w Polsce, vol. I, red. J. Burchard, Wydawnictwo Uniwersytetu
Łódzkiego, Łódź, s. 249–261.