docPiotr Buras_Między europeizacją a Gazpromem
download 
Reklamacja Transkrypt
Piotr Buras_Między europeizacją a Gazpromem
NR 7 MIĘDZY EUROPEIZACJĄ A GAZPROMEM Niemcy, Rosja i bezpieczeństwo energetyczne Piotr Buras Tekst powstał dzięki wsparciu Volkswagen Stiftung przyznanemu autorowi w ramach programu European Foreign and Security Policy Studies Programme w czasie pobytu badawczego w Stiftung Wissenschaft und Politik w Berlinie od stycznia do sierpnia 2008. SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 2. Bezpieczeństwo energetyczne UE i jego „wymiar rosyjski” 2.1. Nowe wyzwania bezpieczeństwa energetycznego UE 2.2. Rosja: partner strategiczny czy strategiczne ryzyko? 2.3. Eksport europejskiego modelu polityki energetycznej: gwarancja bezpieczeństwa? 2.4. W kierunku zewnętrznej polityki energetycznej UE 2.5. Unbundling i „klauzula Gazpromu” 2.6. Podsumowanie 3. Niemcy-Rosja: partnerstwo energetyczne 3.1. Od „porozumienia o rurach” do gazociągu bałtyckiego 3.2. Bezpieczeństwo energetyczne: zadanie dla firm 3.3. Gazociąg bałtycki 3.4. Problem rosyjski” z perspektywy Niemiec 4. Zakończenie: ucieczka przed europeizacją 2 Rozpoczynająca 1. Wprowadzenie od kilku pierwszoplanowych lat jednym problemów szyła z energetycznej także Unii stała sprawach latach kolejnych dokumentach i Bezpieczeństwo mówić o potrzebie energetycznej państw narodowej suwerenności w podejmowaniu w decyzji w polityce energetycznej. Wzrosło oczekiwanie, że państwa członkowskie będą uwzględniać w swoich relacjach Europejski. energetyczne Unii zasadniczą zmianę spojrzenia na zakres uchwalanych Parlament mechanizmów członkowskich, która implicite zakładałaby przez Radę Unii Europejskiej, Komisję Europejską z bezpieczeństwo też solidarności energetycznych odzwierciedlenie jednego zaczęto mówić jednym głosem znajdowało w ubiegłych wspólnego Europejskiej „od środka”. Coraz więcej się świecie. Przekonanie, że Unia Europejska w prawdziwego wzmacniających zagrożeniem dla jej stabilności i pozycji w powinna podejścia. zakresu „pierwszego filaru” integracji, lecz Europejskiej do wspólnego działania w polityce takiego nie tylko ważnego przedsięwzięcia z zasobów oraz postępującej zależności od niezdolność nad rynku gazu i elektryczności urosło do rangi cen energii, wyczerpywania się własnych surowców fundamenty Ustanowienie poli- tycznych Europy. W obliczu rosnących importu debata bezpieczeństwem energetycznym naru- Kwestia bezpieczeństwa energetycznego jest się zagranicznych zaczęło interes wspólnego bezpieczeństwa energetycznego Europy i być postrzegane jako wspólne wyzwanie dbać dla całej UE. o jego zaczynające realizację. się pojawiać Wreszcie, w obiegu polityki ener- Dotychczas kompetencje organów Unii pojęcie Europejskiej były w tej dziedzinie bardzo getycznej sugerowało istotny związek ograniczone i nie wykraczały poza sprawy między działaniami z zakresu z zakresu polityki konkurencji i wspólnego przyporządkowanej dotąd do sfery gospo- rynku. Kwestie dostaw surowców, relacji z darki energetyki a polityką i dyplomacją. eksporterami, regulacji rynku zagranicznej Przedmiotem energetycznego, inwestycji infrastruktur- tego artykułu jest rola Niemiec, a w szczególności ich relacji z ralnych czy proporcji udziału poszczegól- Rosją, w dyskusji nad bezpieczeństwem nych nośników w bilansie energetycznym energetycznym i wspólną zagraniczna (energy mix) zastrzeżone są dla państw polityką członkowskich jako sfery kluczowe dla ich powodów bezpieczeństwa i suwerenności. 3 energetyczną przypadek UE. Z trzech Niemiec może uchodzić za szczególny. Pierwszy dotyczy Europy, tym lepiej dla Niemiec”3. Mimo stosunku pewnych Niemiec europejskiej. do Powojenna integracji Republika zmian w okresie po zjednoczeniu w 1990 roku, w literaturze Federalna Niemiec uchodziła zazwyczaj naukowej za państwo doskonale zeuropeizowane i zasadnicze elementy tego modelu nie 1 tradycyjny motor integracji europejskiej . Specyfika powojennych ukształtowanego dziesięcioleciach w modelu Niemiec dla polityki energetycznej UE jako takiej. Niemcy są nie tylko największym krajem członkowskim UE, lecz także integracji za najważniejsze forum realizacji niemieckich interesów największym konsumentem energii w UE. utożsamieniu z Waga ich politycznego potencjału oraz interesami ekonomicznych europejskimi i poparciu dla tworzenia wspólnej polityki bezpieczeństwa niemieckiej zagranicznej UE2. polityki że Powód drugi związany jest ze znaczeniem znaczącej mierze na uznaniu procesu interesów, przekonanie, uległy zmianie. polityki zagranicznej RFN polegała w niemieckich dominuje interesów jest więc 4 niebagatelna . Innymi słowy, wysiłki na i rzecz wspólnej polityki energetycznej UE Maksymą są bez wsparcia Niemiec w dużej części europejskiej skazane na niepowodzenie. pozostawało przekonanie, że „im więcej Powód trzeci to specjalne relacje Niemiec z Rosją, będącą najważniejszym zewnętrznym dostawcą energii do Unii 1 Klaus H. Goetz, Integration Policy in a Europeanized State: Germany and the Intergovernmental Conference, “Journal of European Public Policy”, 1996, vol. 3, no. 1 2 Spośród licznej literatury na ten temat zob. przede wszystkim: Peter J. Katzenstein, Tamed Power. Germany in Europe, Ithaca NY: Cornell University Press 1997; Uwe Schmalz, Deutschlands europäisierte Außenpolitik. Kontinuität und Wandel deutscher Konzepte zur EPZ und GASP, VC Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden, 2004; Simon Bulmer, Charlie Jeffery, William E. Paterson, Deutschlands europäische Diplomatie. Die Entwicklung des regionalen Millieus, w: Werner Weidenfeld (Hrsg.), Deutsche Europapolitik. Optionen wirksamer Interessenvertretung, Europa Union Verlag, Bonn 1998, s. 11-102; Joachim Schild, Europäisierte Nationalstaaten. Deutschland und Frankreich im europäischen Mehrebenensystem, w: Michael Meimeth, Joachim Schild (Hrsg.), Die Zukunft von Nationalstaaten in der europäischen Integration. Deutsche und französische Perspektiven, Opladen 2002. Europejskiej. Niemcy utrzymują z Rosją strategiczne partnerstwo, są jej najważniejszym partnerem handlowym, a współpraca między nimi jest wyjątkowo zaawansowana energetycznym. 3 właśnie w sektorze Dotyczy to nie tylko William E. Paterson, Does Germany Still Have a European Avocation?, European Research Working Paper Series, Number 15, Institute For German Studies, European Research Institute, University of Birmingham September 2006, http://www.eri.bham.ac.uk/research/WP15Paters on.pdf , s. 17. 4 O tym, że niewiele krajów ma taki wpływ na światową politykę energetyczną, jak Niemcy, pisze się m.in. w raporcie Międzynarodowej Agencji Energii (IEA): Energiepolitik der IEALänder Deutschland - Prüfung 2007. 4 rozmiarów importu ropy i gazu, lecz także organizacyjnej w procesie politycznym na powiązań między firmami i skali dialogu szczeblu krajowym”5. Wedle innej definicji energetycznego na najwyższym szczeblu europeizacja to “zestaw struktur, ram politycznym. poznawczych i procesów rozgrywających się na poziomie państw członkowskich lub W jakim stopniu napięcia między silnym poniżej tego poziomu w nachodzących na bilateralnym partnerstwem z Rosją a siebie oczekiwaniami wobec Niemiec na forum sferach polityki, sposób wspólnej polityki energetycznej UE? Jakie bezpośredni lub pośredni, 6 integracji europejskiej” . znaczenie miała presja oddziałująca na stosunki Niemiec z Rosją za sprawą Europeizacja politycznych jednokierunkową. i i społeczeństwa, które są konsekwencją, w UE wpływały na pozycję Berlina w kwestii dyskusji ekonomii inicjatyw nie jest jednak Pojęcie drogą europeizacji w odnosi się bowiem zarówno do sytuacji, w wymiarze energetycznym? Czy w jej której państwa członkowskie zmuszone są wyniku polityka Niemiec wobec Rosji dostosowywać silniej zakorzeniona została w kontekście politykę) do wymogów funkcjonowania w unijnym? ramach UE, jak i do faktu, że same starają podejmowanych Takie ujęcie na szczeblu problemu UE nawiązuje się do zachodzących (wprowadzanie polityka, instytucje uploading 5 szczeblu unijnym. Według klasycznej definicji europeizacja to “proces reorientacji kierunku i kształtu polityki w takim stopniu, że dynamika polityczna Europejskich i ekonomiczna staje się Wspólnot częścią (przenoszenie realizacji Robert Ladrech, Europeanization of Domestic Politics and Institutions: The Case of France, “Journal of Common Market Studies”, Vol. 32, No. 1, March 1994, s. 69. 6 Jeffrey J. Anderson, Europeanization and the Transformation of the Democratic Polity 19452000, „Journal of Common Market Studies”, vol. 40, 2000, Number 5, s. 796. 7 Por. Tanja Boerzel, Thomas Risse, When Europe Hits Home: Europeanization and Domestic Change, European Integration online Papers (EIoP) Vol. 4 (2000) N° 15; zmieniają się pod wpływem procesów na postępowania własnych interesów na forum UE)7. Istotą i tożsamości państw członkowskich UE zachodzących wzorców krajowym), drugi zaś określa się mianem pomaga w szczególności pokazać, w stopniu decyzji właściwych systemowi UE na szczeblu Koncepcja europeizacji jako podejścia analitycznego jakim kształt jest w literaturze przedmiotu downloading na szczeblu UE a decyzjami i działaniami członkowskich. na prawo, pierwszy wymiar europeizacji nazywany między decyzjami i działaniami podejmowanymi państw wpływać (instytucje, podejmowanych na unijnym szczeblu. Ten pojęcia europeizacji. Odnosi się ono do procesów się logiki 5 europeizacji jest więc wzajemne energetycznego UE i jego „rosyjskiego oddziaływanie i napięcie między oboma wymiaru”. Skąd bierze się przekonanie o wymiarami, nowej jakości wyzwań stojących przed UE w członkowskie których UE państwa prowadzą wymagających swoją politykę: wymiarem unijnym i wymiarem wspólnej narodowym. odpowiedzi w postaci zagranicznej polityki państwa łatwej energetycznej? Jakie czynniki wpłynęły na europeizacyjnej presji, zmianę postrzegania Rosji i jej roli jako wynikającej z procesów zachodzących na głównego dostawcy surowców do UE? forum Jaka była odpowiedź Unii Europejskiej na „poddają” Jedne się UE, w innych przypadkach przebiega to wolniej i przynosi inne te rezultaty8. „europeizacyjna takiej stanęły była presji: w oczywistym i na czym polegała na państwa presja” członkowskie? Dyskusja nad bezpieczeństwem energietycznym wyzwania przykładem W części 2 analizie poddane zostaną państwa członkowskie stosunki między Niemcami a Rosja w obliczu konieczności wymiarze energetycznym. Na czym ustosunkowania się do prób ingerencji w polega niemiecko-rosyjskie partnerstwo zastrzeżony dotąd obszar energetyczne? Jakie są jego ekonomiczne kompetencji. Analiza energie- i polityczne przesłanki? Jak rozwijało się szczególnym ono na przestrzeni ostatnich kilkunastu uwzględnieniem jej „wymiaru rosyjskiego” lat? Analizie poddane zostanie kwestia służyć będzie tym samym odpowiedzi o budowy tzw. gazociągu bałtyckiego (Nord zakres Stream), będącego niewątpliwie okrętem tycznej Niemiec dla nich polityki ze „europeizacji” tego obszaru flagowym niemiecko-rosyjskiej współpracy niemieckiej polityki. energetycznej, ale odgrywającego także W części 1 tego tekstu przedstawiony zostanie problem niebagatelną rolę z perspektywy całej bezpieczeństwa Europy. Zajmiemy się także stosunkiem http://eiop.or.at/eiop/texte/2000-015a.htm; E. Bomberg, J. Peterson, Policy Transfer and Europeanization: Passing the Heineken test? Queen’s Papers on Europeanisation No. 2/2000, http://www.qub.ac.uk/ies/onlinepapers/poe2.html ; Claudia Major, Karolina Pomorska, Europeanization: Framework or Fashion? CFSP Forum, vol. 3, no. 5, s. 1-3. 8 Por. Tanja Boerzel, Thomas Risse, When Europe Hits Home, op. cit., s. 13. Zob. także: Johan P. Olsen, The Many Faces of Europeanization, “Journal of Common Market Studies”, 2002, Vol. 40, Number 5, tam: s. 928929. Niemiec do formułowanych na szczeblu UE konkretnych propozycji zmierzających do wzmocnienia „wspólnego głosu” UE w sprawach energetycznych. W szczególności przedmiotem zaintereso- wania będą te aspekty tej polityki, które mają 6 bezpośrednie odniesienie do „rosyjskiego wymiaru” XX stulecia - w zupełnie nowej sytuacji10. bezpieczeństwa energetycznego UE. Jej bodaj najważniejszym elementem jest świadomość rosnącej zależności Europy W Zakończeniu wrócimy do centralnego od dostaw energii. Unia Europejska jest pytania tego tekstu, dotyczącego relacji między europejskim bezpieczeństwa dążeniem energetycznego Niemiec największym wymiarem do świecie, a Rosją. Istnieje przekonanie, wyczerpywaniem „że do 2005 roku wielkość importu gazu szeroko wzrośnie – według szacunków Komisji Europejskiej – z 57 procent do 83 procent, odpowiedzieć na pytanie, czy tak jest w wskazać europejskich kluczowych nośników energii. W stosunku pojętymi interesami Europy”9. Spróbujemy oraz się W szczególności dotyczy to tych właśnie stosunki, jaki Niemcy umacniają z Rosja rzeczywistości procent Północnym) zależność ta będzie wzrastać. Europy jako całości i że bilateralne z 56 zasobów gazu i ropy (głównie w Morzu energetycznej] są raczej inne niż interesy w sprzeczności roku na energii pochodziło z importu. Wraz z niemieckie interesy narodowe [w polityce pozostają 2005 energii zużywanej w 25 państwa członkowskich silnego bilateralnego partnerstwa energetycznego z w importerem zaś importu ropy z 82 do 93 procent w jakie 2030 roku11. Szczególnie rosnący udział czynniki odpowiedzialne są za kształt gazu zarówno w strukturze importu, jak i niemieckiej polityki. zużycia energii jest powodem niepokoju. Jest on nieunikniony, gdyż gaz jest 2. Bezpieczeństwo energetyczne UE i bardziej ekologicznym źródłem energii niż jego „wymiar rosyjski” ropa, jednak energetycznego UE intensyfikacji Europejskiej w energetycznej przekonania, że w używanym do jego dostawy wymagają rozbudowanej i kosztownej infrastruktury działań dziedzinie były częściej produkcji energii elektrycznej. Zarazem 2.1 Nowe wyzwania bezpieczeństwa Postulaty coraz Unii (gazociągów). O ile w przypadku handlu polityki konsekwencją odniesieniu 10 Jeden z analityków pisał o „nowym kontekście bezpieczeństwa europejskiego gazu”. Jonathan Stern, The New Security Environment for European Gas: Worsening Geopolitics and Increasing Global Competition for Gas, Oxford Institute for Energy Studies, NG 15, October 2006. 11 Mitteilung der Kommission and den Europäischen Rat und das Europäische Parlament. Energiepolitik für Europa, Brüssel, den 10.1.2007 KOM(2007), s. 4. do bezpieczeństwa energetycznego Europa znalazła się - przynajmniej od początku 9 Dieter Helm, The Russian dimension and Europe’s external energy policy, 3rd September 2007, www.dieterhelm.co.uk , s. 35. 7 ropą istnieje prawdziwy rynek tego Europejskiej, lecz mogą one postrzegać surowca i można go kupować od różnych nośniki energii jako instrument nacisku i dostawców, o tyle w przypadku gazu kraje szantażu. importujące uzależnione Postępujące uzależnienie są od Europy od dostaw energii z tych właśnie kontraktów i krajów gwałtownie redukuje możliwości długoletnich zobowiązań. Tym samym z oddziaływania na nie w tych sferach, które punktu z długoterminowych widzenia bezpieczeństwa punktu bezpieczeństwa i wartości uzależnienie od importu gazu ma o wiele europejskich maja kluczowe znaczenie: bardziej doniosłe znaczenie. „Czasy łatwej promowania energii minęły. Globalny popyt rośnie, współpracy, podczas, gdy podaż człowieka14. Inwestycje, które wyczerpuje się. pozwolą zapewnić demokracji, pokojowej poszanowania W dodatku praw postępująca liberalizacja rynku energetycznego w UE i dostawy w przyszłości idą w setki i miliony forsowana dolarów”12. polityka konkurencji również zaostrzają relacje Europa nie tylko potrzebuje jednak coraz więcej energii od UE a krajami na które kraje te nie chcą się najczęściej zgodzić15. energii. „W związku z rosnącą zależnością regionów Nie mniejsze znaczenie ma fakt, że ceny konsumenckich, takich jak USA, Indie, energii gwałtownie rosną. Podczas gdy na Chiny czy inne kraje azjatyckie, stosunki początku stulecia baryłka ropy kosztowała energetyczne staną się coraz bardziej około 15 dolarów, w 2008 roku – w wyniku upolitycznione”13. W dodatku najuważniej- narastającego sze rezerwy bogactw naturalnych znajdują politycznych w rejonie Zatoki Perskiej się reżimach (wojna Iraku) – jej cena zbliżała się do 140 wręcz dolarów. Optymistyczne przewidywania z autorytarnych. Nie tylko są one niechętne końca ubiegłego wieku, zgodnie z którymi liberalizacji własnej polityki energetycznej, ceny jaka stopniowo następuje po stronie Unii utrzymywać się będą na bardzo niskim 12 14 w głównych między Europejska bowiem dostawców do akceptacji reguł, sytuacji rosnącej konkurencji o źródła importu Komisję eksportującymi energię. Zmuszają one zewnętrznych dostawców, lecz znajduje się także w od przez krajach niedemokratycznych o lub Javier Solana, Address at the conference Towards an EU External Energy Policy, 20 November 2006, s. 1. 13 Clingendael, Study on Energy Supply and Geopolitics (TREN/C1-06-2002), s. 16. popytu surowców oraz kryzysów energetycznych Javier Solana, Address at the conference Towards an EU External Energy Policy, 20 November 2006, s. 2. 15 Jonathan Stern, The New Security Environment for European Gas, op. cit., s. 26. 8 poziomie, całkowicie się nie sprawdziły16. 2003 roku nie przyniósł spodziewanych Od 2001 roku odnotowywany jest stały ich rezultatów. Wprawdzie wzrost, co dodatkowo zwiększa stawkę w liberalizacja rynku konkurencji o strategiczne i ograniczone dokonała zasoby. uzyskały możliwość oferowania swoich działania, w w polityce z energetycznej. Zgodnie traktatami europejskimi, sprawy te w członkowskich17. w dużej części papierze. Liberalizacji tycznego nie tylko na rynku energe- towarzyszyło bowiem mogłyby ze swoich nowo nabytych praw. W punktu widzenia bezpieczeństwa kraju, szczególności brak połączeń infrastrukturalnych pomiędzy narodowymi wyłączony został w dużej mierze ze sfery rynku pozostało całej Europie, dzięki której firmy korzystać Sektor energetyczny, jako szczególnie wrażliwy z jednolitego energetyczne stworzenie odpowiedniej infrastruktury w znaczącej mierze pozostawione w gestii państw firmy równych prawach. Niemniej prawo to jakie wyposażona jest Unia Europejska i energetycznego usług (produktów) na terenie całej UE na Skala tych nowych wyzwań kontrastuje z możliwościami się formalna sieciami europejskiego. przesyłowymi elektryczności Oznaczało to, że nie podlegał on przez gazu spowodował, że i wolna konkurencja nie mogła w rzeczywistości długi czas forsowanym przez Komisję zaistnieć. Skoro bowiem nośniki energii Europejską wysiłkom na rzecz pełnej (przede liberalizacji. Dopiero w końcu lat 90-ych wszystkim gaz) oraz elektryczność nie mogły być swobodnie przyjęty został na wniosek Komisji tzw. przesyłane pierwszy pakiet energetyczny, składający poza członkowskich, się z dyrektyw dotyczących rynku gazu granice znaczenie państw zapisów pozwalających im na dokonywanie takich (1996) i elektryczności (1998), otwierający operacji pozostało ograniczone. jednak tylko drogę do wolnej konkurencji. Także tzw. drugi pakiet energetyczny z Tak więc mimo wysiłków podejmowanych przez 16 Komisję Europejską rynki energetyczne zachowały w dużej mierze John V. Mitchell, New Era for Oil Prices, Chatham House, August 2006. 17 Na temat kompetencji UE w polityce energetycznej: Katarzyna Kosior, Chris Mögelin, Energy Policy and Energy Law of the European Union, w: Leszek Jesień (ed.), The Future of European Energy Security, Tischner European University, Kraków 2006, s. 13-36. Zob. także: Oliver Geden, Severin Fischer, Die Energie- und Klimapolitik der Europäischen Union. Bestandsaufnahme und Perspektiven. NomosVerlag, Baden-Baden 2008. swój narodowy charakter, a dominującą pozycję uzyskały na nich wielkie koncerny energetyczne. Paradoksalnie formalna liberalizacja energetycznego nie bowiem rynku poparta dostosowaniem istniejącej infrastruktury 9 do jej wymogów koncentracji wielką rynku doprowadziła do problematykę europejskiego na centrum skalę. Poprzez fuzje energetyczną. zainteresowania państw członkowskich Dotąd w Brukseli i znajdowały się przedsiębiorstw firmy takie jakie EON, kwestie dotyczące struktury i regulacji EDF znacznie wewnętrznego rynku energetycznego Unii zakres swojej aktywności na rynkach Europejskiej19. Zmiana, o której mowa, zagranicznych. Ich silna, czasem zbliżona wiodła tymczasem do ukształtowania się do mono- lub oligopolistycznej, pozycja na „nowego paradygmatu”. Polegałby on, jak rynku pisze autor tego pojęcia Dieter Helm, na czy RWE energii, rozszerzyły okazała się z kolei dodatkową przeszkodą dla rzeczywistej odejściu liberalizacji i wolnej konkurencji. Wielkie postrzegania jej w kategoriach liberalizacji europejskie rynku koncerny niechętnie odnosiły dopuszczenia energetyczne się nowych do prób aktorów od i dominującego polityki zastąpieniu na dotąd konkurencji go oraz zagadnieniami bezpieczeństwa dostaw i zapobiegania klimatycznym20. zdominowane przez nie rynki. Sytuacja, w zmianom której tzw. narodowi czempioni sprawują „bezpieczeństwa” pełną kontrolę nad rynkami swoich krajów, paradygmacie nie byłby jednak tak silnie jest w ich interesie i nie skłania do wyeksponowany, gdyby nie drugi, obok dokonywania wyzwań globalnych, impuls do działania w inwestycji w sieci przesyłowe i interkonektory18. europejskiej energetycznego strategiczne ryzyko? grożące Jak to lapidarnie ujął jeden z brytyjskich katastrofalnymi następstwami dla całego globu. W znaczenia ich nabrał świetle z analityków, ogromnego kolei innych europejskiej dyskusji dokonała się głęboka spojrzenia bezpieczeństwa gazu oraz (mimo iż Europa ma wielu sprawą wszystkich tych czynników w perspektywy „kwestia energetycznego (UE) sprowadza się do problem efektywności wykorzystania energii. Za zmiana energetycznej: 2.2 Rosja: partner strategiczny czy UE, impulsem do działania stały się także klimatyczne, nowym oraz niedorozwoju wspólnego rynku energii w zmiany polityce tym Rosja. Obok świadomości nowego kontekstu bezpieczeństwa w Element 19 dostawców, którzy mogliby Por. Richard Youngs, Europe’s External Energy Policy: Between Geopolitics and the Market, CEPS Working Document No. 278/ November 2007. 20 Dieter Helm, The Russian dimension, op. cit., s. 51. na 18 Dieter Helm, The Russian dimension, op. cit., s. 50. 10 zminimalizować obawy) do Rosji”21. Na dochodów, czym partnerem polega europejskiej „rosyjskie polityki wyzwanie” energetycznej Unia Europejska kluczowym. Około jest jednej i trzeciej produkowanego w Rosji gazu dlaczego pojawiło się ono w europejskiej przeznaczana jest na eksport. Z tego debacie dopiero w ostatnich kliku latach? ponad trzy czwarte (160 mld m3) trafia rocznie do krajów europejskich i Turcji23. Uzależnienie Europy od dostaw gazu z Niemniej Rosji systematycznie wzrasta. W 2030 jest większa niż finansowe skutki, jakie będzie przez import z Rosji (obecnie 40 odczuwalne byłyby w takiej sytuacji w procent). Rosja jest dla UE nie mniej Rosji. Szczególnie w obliczu tego, że za istotnym partnerem, jeśli chodzi o dostawy sprawą ropy, choć w tym wypadku ze względu na gwałtownego surowców wspomnianą charakterystykę rynku ropy wzrostu strategicznych cen Rosja zgromadziła pokaźne rezerwy walutowe ma to mniejsze znaczenie. W latach mimo na powodów technicznych lub politycznych) Europejskiej na ten surowiec pokrywane kiedy Europy ewentualne zakłócenia w dostawach (z roku 84 procent zapotrzebowania Unii osiemdziesiątych, wrażliwość stanowiące istotne zabezpieczenie przed napięć ewentualnymi kryzysami. związanych z zimną wojną nawiązywano bliską współpracę energetyczną między Problem rosyjski ma z punktu widzenia Europą bezpieczeństwa dostaw dla Europy także Zachodnią radzieckim, a Związkiem obowiązywała inny niepisana wymiar. Nie tylko rosnące reguła, że państwa zachodnioeuropejskie uzależnienie UE, lecz także wątpliwości nie mogą pokrywać więcej niż 30 procent co do tego, czy swojego z wywiązać się ze swoich zobowiązań jako dostaw z ZSRR22. Nie ulega przy tym dostawca, są źródłem obaw. Pokrycie wątpliwości, że relacje między zwiększonego popytu na gaz w Europie Europejską a Rosją w zapotrzebowania energetycznym współzależności. na noszą Z punktu gaz Unią wymaga sektorze bowiem Rosja będzie w stanie istotnych nakładów znamiona inwestycyjnych w Rosji, nie tylko w widzenia infrastrukturę przesyłową, lecz przede gospodarki rosyjskiej, dla której eksport wszystkim surowców jest najważniejszym źródłem (upstream). Wysokość tych nakładów w 23 w wydobycie surowca Cyt. za: Ernest Wyciszkiewicz, Rosyjski sektor naftowo-gazowy – uwarunkowania wewnętrzne i perspektywy rozwoju, w: Ernest Wyciszkiewicz (red.), Geopolityka rurociągów. Współzależność energetyczna a stosunki między narodowe na obszarze postsowieckim, s. 17 21 David Buchan, Europe’s mid summer blues, Oxford Energy Comment, August 2007, s. 1. 22 Jonathan Stern, The Future of Russian Gas and Gasprom, Oxford Univeristy Press 2005, s. 140. 11 Strategii energetycznej Rosji do 2020 Jonathana Sterna, Europa nie powinna szacuje się na 164-171 mld dolarów w liczyć na to, że około 2020 roku będzie sektorze gazowym oraz 157-197 mld miała do dyspozycji dolarów w 24 sektorze Dotychczasowa strategia zmierza w jednak Znakomita kierowana rurociągów, nowych bilionów m sześć. gazu z Rosji i nie Gazpromu powinna liczyć na zwiększenie tej ilości w innym na budowę podczas złóż gdy gazu niż 200 naftowym . większość jest więcej latach inwestycji szacunki zdolności Rosji do wywiązywania nowych się ze swoich zobowiązań są podważane eksploracja posuwa późniejszych26. kierunku. się lub relatywizowane 27 w Pesymistyczne ekspertów . przez innych Niewątpliwie jednak niewystarczającym – z punktu widzenia pojawienie się dyskusji na ten temat UE – tempie. To, że wzrost dostaw gazu z istotnie Rosji nie jest pewny, wiąże się także z znaczenia planami dywersyfikacji eksportu gazu na europejskiej polityce energetycznej. rynki amerykańskie i azjatyckie. Nie sytuacji Szczególnie wyrównania cen kwestii Vladimir skłonność eksportu do do 25 Europy” . energetycznych. Milov, Jak „dzisiejszy pisze krajobraz tego z lat 80-ych. W przeciwieństwie do jest cena gazu na rynku wewnętrznym w mniejsza w a Europa jest całkowicie odmienny od mógłby znacznie osłabnąć. „Im większa europejskim, zmiany stosunków energetycznych między Rosja eksport gazu i wspierające go inwestycje cen w polityce rosyjskiej i podejściu Kremla do gazu do poziomu cen światowych nacisk na do rosyjskiego” uzależnienia od Rosji są w sprzedawanego konsumentom krajowym stosunku „czynnika postrzeganie nie mniej istotne od rosnącego stopnia zapotrzebowania na gaz na rosyjskim wewnętrznym. na Dla bezpieczeństwa energetycznego UE mniejszy problem stanowi ciągły wzrost rynku wpłynęło tamtego okresu Rosja ma juz dojrzałą, tym ustabilizowana pozycje na europejskim zwiększania rynku gazu, a interesy rosyjskich władz Zdaniem skupiają się rozszerzeniu przede ich wszystkim na dotychczasowej 24 Cyt. za: Ernest Wyciszkiewicz, Rosyjski sektor naftowo-gazowy, op. cit., s. 27. 25 Jonathan Stern, The New Security Environment for European Gas, op. cit., s. 8. Takie stanowisko prezentują m.in. Alan Riley, The Coming of the Russian Gas Deficit: Consequences and Solutions, CEPS Brief, 2006; Frank Umbach, Europas Energieabhängigkeit, Eurasisches Magazin, 28.02.2006; Frank Umbach, Sichere Energieversorgung auch in Zukunft, Internationale Politik, 8/2004, s. 17-28. 26 Jonathan Stern, The New Security Environment for European Gas, op. cit., s. 9. 27 Zob. Roland Götz, Russlands Erdgas und Europas Energiesicherheit, SWP-Studie, August 2007. 12 obecności”28. W latach 70 i 80-ych, kiedy niemiecko-rosyjskiego Związek swoją powiązał zależność Niemiec i Europy od Europy, dostaw surowców energetycznych z Rosji chodziło przede wszystkim o wejście na z kwestiami politycznymi. Mówiąc o tym, tamtejsze rynki i finansowe korzyści ze że Rosja nie może być postrzegana przez sprzedaży nowo odkrytych rezerw gazu. Europę Od początku XXI wieku, wraz z nastaniem równoprawnego traktowania przez NATO rządów Putina, zasygnalizował, że w przeciwnym razie eksport surowców energetycznych stał się mogą pojawić się problemy w stosunkach nie tylko problemem gospodarczym, lecz gospodarczych31. Radziecki infrastrukturę w przesyłową prezydenta dużej budował mierze do Władimira politycznym. Idea 2006 roku sformułował wręcz oligarchów żądając i prywatne budując koncerny państwowy oraz Rosnieftu (w sektorze naftowym). O znaczeniu surowców jako instrumentu Elementem polityki zagranicznej sam Putin pisał w a i monopol, głównie za pomocą Gazpromu energetycznej podbudowy ideologicznej29. doktorskiej, niszcząc 32 temu zmianie w podejściu do polityki pracy obce energetycznego w Rosji, osłabiając albo doradca prezydenta Władysław Surkow, nadała swojej ciało wprost Putin doprowadził do konsolidacji sektora „supermocarstwa energetycznego”, którą w jako Putin tej nowej – po okresie względnej, choć chaotycznej liberalizacji źródłem za prezydentury Borisa Jelcyna – była spekulacji co do charakteru i zakresu, w nacjonalizacja bogactw naturalnych oraz jakim zostanie on zastosowany, stały się ograniczenie zapowiedzi powołania do życia „gazowego roli zagranicznych 30 OPEC” . W 2002 roku podczas szczytu przedsiębiorstw w rosyjskim przemyśle wydobywczym. W Europie Zachodniej 28 Vladimir Milov, Energy Relations of Europe, Germany and Russia in the Transatlantic Context, w: The US-German-Russian Triangle: German-Russian Relations and the Impact on Transatlantic Agenda, AICGS Working Paper Series, 2007, s. 17. 29 Na ten temat: Ernest Wyciszkiewicz, Rosyjski sektor naftowo-gazowy, op. cit., s. 5-56. 30 Wielu ekspertów sceptycznie wypowiada się na temat możliwości realizacji takiej współpracy między eksporterami gazu. Niemniej samo pojawienie się takiego pomysłu w dyskusji oraz zapowiedź zacieśnienia współpracy między Rosją i Algierią w sektorze energetycznym miały istotne znaczenie dla europejskiej dyskusji o Rosji jako gwarancie bezpieczeństwa energetycznego UE. Por. np. Roland Götz, Debatte über die Energieversorgung Europas, najsilniejszym echem spektakularne przypadki zawartych wcześniej kontraktów z firmami odbiły się zerwania porozumień i zagranicznymi. SWP-Diskussionspapier, FG 5 2007/05, März 2007; Ernest Wyciszkiewicz, Ernest Wyciszkiewicz, Rosyjski sektor naftowo-gazowy, op. cit. 31 Putin und Schröder legen Schuldenstreit bei, Handelsblatt, 11.04.2004. 32 Najgłośniejszą była „sprawa Jukosu” w 2003, kiedy to pod zarzutem przestępstw podatkowych aresztowany i uwięziony został szef tego naftowego giganta, a jego przedsiębiorstwo w krótkim czasie doprowadzone do upadku. 13 Koncern Shell zmuszony został w 2006 przesyłowymi z basenu Morza 34 roku do odsprzedania Gazpromowi części Kaspijskiego i Azji Centralnej . Na mocy swoich ustawy o eksporcie gazu z lipca 2006 roku udziałów w projekcie wydobywczym Sachalin II. W przypadku Gazprom rosyjsko-brytyjskiego dziedzinie. TNK, które konsorcjum zamierzało BP- podjąć się Unii uniemożliwiły uzyskanie koncesji. Z kolei wszystkich pozycji koncernom na energetycznym, zajęcia rosyjskim a przede zależności od dostaw od Gazpromu. W wszystkim niektórych z nich, jak w państwach w bałtyckich, sięga ona nawet 100 procent. Z jednej więc strony zależność Unii Europejskiej rosnących zysków w eksportu surowca, ta bezpieczeństwa sektorem gospodarki także po to, by „rosyjski pozycję przejawem dostaw energetycznego wymiar” ma i jej znaczenie fundamentalne. Zasadnicze różnice w wyjściową w walce o nowe rynki zbytu i Jej od w niej państwa, dla których sprawa przejąć miał całkowitą kontrolę nad tym ekspansji. całości istotnie wzrosła, z drugiej zaś pojawiły się państwa domenę strategiczną. Gazprom dalszej jako energii z Rosji po rozszerzeniu na wschód sfera uznana została za zastrzeżona dla dogodną także znajdują się w stosunku daleko większej rynku nową strategią i w obliczu gwałtownie sobie się zaopatrzenia, nowe państwa członkowskie wydobycie surowca (upstream). Zgodnie z zapewnić zmienił gazu z Rosji jest jedną z wielu źródeł silnej niedopuszczenie ich do inwestycji Europejskiej Europy Zachodniej, dla których import tych przypadkach celem było uniemożliwienie zachodnim tej wschód. W przeciwieństwie do państw nagle odwołała ciągnący się od dłuższego We w dramatycznie w wyniku rozszerzenia na w przypadku złóż Sztokman Moskwa przetarg. monopol Kontekst bezpieczeństwa energetycznego wydobycia gazu ze złoża Kowykta, władze czasu otrzymał definiowaniu roli Rosji jako partnera we są współpracy energetycznej wynikające z inwestycje koncernu na rynkach krajów obiektywnych interesów gospodarczych i 33 członkowskich UE , a przede wszystkim geopolitycznych między państwami aktywna polityka budowy gazociągów, 34 mająca na trwałe zapewnić Gazpromowi Na ten temat m.in.: Alexander Rahr, Russland gibt Gas, Die Rückkehr einer Weltmacht, Carl Hanser Verlag, München 2008, s. 125-144; Ernest Wyciszkiewicz, Rosyjska polityka energetyczna w basenie Morza Kaspijskiego, w: Ernest Wyciszkiewicz (red.), Geopolityka rurociągów. Współzależność energetyczna a stosunki międzynarodowe na obszarze postsowieckim, s. 137-186. dominującą pozycje jako dostawcy energii w Europie oraz kontrolę nad sieciami 33 Gazprom in Europe. Faster Expansion in 2006, Centre for Eastern Studies, Warsaw 2007, s. 4. 14 członkowskimi (przy czym podział na obu przypadkach rosyjski monopolista nowych ma zdecydował się na czasowe odcięcie wywołały dostaw do tych krajów, w celu wywarcia i starych najistotniejsze członków znaczenie) napięcia i nadały zewnętrznej polityce presji na kontrahenta. energetycznej rangę Moskwą a Kijowem i Mińskiem miały polityczną . To w szczególności dla tych dwojakie oblicze. Z jednej strony stawką krajów postulat wspólnego głosu UE były dochody ze sprzedaży i tranzytu wobec Rosji stał się jednym z priorytetów surowca. w ich polityce europejskiej. Stosunek do utrzymywała problemów, współpracy eksportowanej do byłych państw ZSRR energetycznej z Rosja borykają się te gazu i ropy, licząc, że w ten sposób najbardziej od niej uzależnione kraje, stał zachowa wpływ na te kraje i możliwość ich więc swego rodzaju testem solidarności reintegracji z Rosja. energetycznej zdolności wątpliwości, że z ekonomicznego punktu pozostałych państw do wyjścia w ich widzenia sytuacja ta miała dla Gazpromu i polityce poza horyzont wąskiego interesu państwa narodowego. konsekwencje – w porównaniu z innymi UE istotną 35 z jakimi w we Europie konflikt się gwałtownie kontekście, w jakim toczy dyskusja o lat Radzieckim) gazowy z byłymi radzieckimi presji na kraje, których rozwój polityczny do nie był po przekształcił kraju. Powodem były konflikty między myśli Kremla36. strategiczną „Putin politykę sąsiedztwa Rosji na obszarze Wspólnoty Rosją a krajami tranzytowymi, Ukraina i dotyczącymi negatywne obu przypadkach chodziło o wywarcie zakłóceń w dostawach surowca z tego Białorusią, rosyjskiego przypadkowo. Wiele wskazuje na to, że w współpracy doszło Nie ulega jednak cen przez Rosję nie został wybrany energetycznej Europy Zachodniej z Rosją (Związkiem ceny polityczny. Moment podniesienia kwestii 2006 i 2007 roku. Po raz pierwszy od trzydziestu zaniżone lat republikami miał także istotny wymiar polityce energetycznej, były kryzysy gazowe z ponad wiele przynosił straty. Z drugiej jednak strony, impulsem świadczącym o zmieniającym europejska przez odbiorcami handel z Ukrainą i Białorusią Ostatnim, lecz zapewne najsilniejszym się Rosja Spory między Niepodległych Państw coraz bardziej w warunków energetyczną finansowych , na jakich gaz miał by transportowany przez ich terytorium. W 36 geopolitykę. Moskwa Por. Grzegorz Gromadzki, Wojciech Konończuk, Energetyczna gra. Ukraina, Mołdawia i Białoruś między Unią a Rosją, Fundacja S. Batorego, Warszawa 2007. 35 Oliver Geden, Pack´ den Bären in den Tank, Der Tagesspiegel, 6.06.2008. 15 zmierza do tego, by dzięki rosnącemu międzynarodowa geopolitycznemu gospodarczemu zakresie zależy przede wszystkim od znaczeniu ropy naftowej i gazu ziemnego tego, czy zasady wolnej konkurencji, zrzucić, odwrócić, swobody inwestycji, liberalizacji rynku, wcześniejsze zależności gospodarcze od ochrony praw konsumenta i producenta i albo nawet 37 współpraca w tym etc. przyjęte zostaną przez jak największą Zachodu” . liczbę państw. Najważniejszym 2.3 Eksport europejskiego modelu polityki energetycznej: instrumentem tego podejścia stała się uchwalona w 1994 gwarancja roku bezpieczeństwa? Europejska mająca Karta Energetyczna, celu wspieranie na Nie ulega wątpliwości, że opisane tu paneuropejskiej współpracy w dziedzinie zmiany na światowych rynkach surowców energetyki. Jej pomysł powstał w 1991 oraz dostawcy roku, a jego autorem był ówczesny energii do Europy, czyli Rosji, obnażyły holenderski premier Ruud Lubbers. Karta słabość dotychczasowego podejścia Unii Energetyczna Europejskiej do spraw bezpieczeństwa odpowiedzią na koniec zimnej wojny i energetycznego. pojawiające się wówczas niespotykane w polityce głównego W relacjach zewnętrznych kierowała się ona dotąd dotąd strategią Wschodem opartą na promocji zasad była możliwości a w dużej współpracy Zachodem. mierze między Po stronie wolnego rynku jako będących najlepszą Europy Zachodniej istotna rolę odgrywało gwarancją także dążenie do wsparcia stabilnej i efektywnej współpracy z producentami i dostawcami i energii. energetycznego Innymi słowy, starania Unii kapitałowego technologicznego na przemysłu obszarze byłego Europejskiej zmierzały do rozszerzania ZSRR, co wymagało wszakże istnienia zakresu przejrzystych stosowania własnych norm, reguł i gwarancji procedur i zasad funkcjonowania rynku bezpieczeństwa energii na inne kraje i tworzenie w ten spełniać sposób i Energetyczna38. Obejmuje ona zestaw przejrzystych ram współpracy. U podstaw zasad odnoszących się do wszelkich wspólnych dla wszystkich miała inwestycji. właśnie Tę rolę Karta takiego podejścia leżało przekonanie, że bezpieczeństwo energetyczne i 38 Zob. Kepa Sodupe, Eduardo Benito, PanEuropean Energy Cooperation: Opportunities, Limitations and Security of Supply to the EU, Journal of Common Market Studies, March 2001, Vol. 39, No. 1, s. 165-177. 37 Alexander Rahr, Russland gibt Gas, Die Rückkehr einer Weltmacht, Hanser Verlag, München 2008, s. 126. 16 aspektów współpracy począwszy od energetycznej, terytorium. Przedstawiciele Rosji zgłaszali handlu, poprzez zasady też zastrzeżenia co do zapisów inwestycji i tranzytu, a ż po kwestie dotyczących rozwiązywania zagranicznych inwestycji, zagrażających sporów i efektywności zasad przyjmowania energetycznej. Karta weszła w życie w jakoby kwietniu 1998 roku, po tym jak została narodowych zasobach naturalnych. Innym ratyfikowana przez wymaganą liczbę 30 problemem był wymóg Karty, zgodnie z 39 swobodzie decydowania o sygnatariuszy . Z punktu widzenia Unii którym Rosja powinna stosować tę samą Europejskiej priorytetem było rozszerzanie wysokość stosowania zasad Karty na regiony leżące wewnętrznym, co w eksporcie surowca. na jej peryferiach, tzn. Bałkany, Rosję, Oznaczałoby zasadniczą podwyżkę cen Azję krajowych, Środkową, państwa kaukaskie, Ukrainę, Turcję, państwa basenu Morza Służyło Śródziemnego. stworzenie Europejskiej Energetycznej Stosowne temu z in. Zdaniem Karty z punktu rynku rosyjskich wiele rosyjskich ma w istocie pokrycia w ich zapisach. Np. adresatem widzenia zdaniem ekspertów, przedstawiona może najważniejszym na zastrzeżeń zgłaszanych wobec Karty nie w 2004 roku. Być która, gaz społeczeństwo i gospodarkę. bałkańskimi. podpisano za władz, byłaby nie do udźwignięcia przez Wspólnoty krajami porozumienie m. opłat postanowień wyżej interpretacja protokołu tranzytowego Europy ignoruje fakt, że nie zobowiązuje on wcale Zachodniej była jednak Rosja. Wprawdzie państw do zagwarantowania tranzytu z była ona jednym z sygnatariuszy, nigdy państw trzecich, lecz tylko „ułatwiania” nie dokonała jednak ratyfikacji Karty. go40. Rosyjskie różnice zastrzeżenia wobec tego dokumentu dotyczyły przede wszystkim Podobne w przewidzianych nieporozumienia interpretacji w Karcie lub reguł dotyczą kwestii związanych ze swobodą tranzytu nośników energii. zaakceptować Rosja Protokołu nie o chciała 40 Tranzycie, Najwięcej obaw Rosji budzi artykuł 8 Protokołu Tranzytowego. Rosja obawia się, że musiałaby się zobowiązać do otwarcia swoich sieci przesyłowych (gazociągi, ropociągi) dla państw trzecich. Oznaczałoby to, że tą drogą do Unii Europejskiej przesyłany mógłby być gaz od innych dostawców, np. z Azji Centralnej albo z basenu Morza Kaspijskiego. Stanowiłoby to zasadniczą zmianę. Dzisiaj surowce z tego regionu kupowane są przez Gazprom i to ta firma kontroluje ich dostawy i sprzedaż do odbiorców europejskich. zgodnie z którym państwa-sygnatariusze zobowiązują się udostępnienia swojej infrastruktury do tranzytu energii przez ich 39 Zob. The Energy Charter. A Reader’s Guide, http://www.encharter.org/fileadmin/user_upload/ document/ECT_Guide_ENG.pdf . 17 pozostałych krytyki41. punktów Nie warunkach podyktowanych przez Unię wchodząc w szczegóły tej dyskusji, faktem Europejską. pozostaje, że próba rozciągnięcia na Rosję podstaw prawnego europejskiego reżimu zakresie polityki w Opisane od 2000 roku stanowią zaprzeczenie tych założeń europejskiej polityki. Liberalizacja samym w relacjach z najważniejszym rynku, dostęp zagranicznych inwestorów partnerem fiasko odniosło też oparte do promocji market governance podejście Europejskiej do działania podejmowane przez Rosją przynajmniej energetycznej, nie powiodła się. Tym Unii wcześniej źródeł wydobycia czy ułatwienia tranzytowe – wszystko to nie mieści się w kwestii koncepcji polityki energetycznej Rosji, bezpieczeństwa dostaw. ukierunkowanej na nacjonalizację Wiele wskazuje na to, że nieadekwatność surowców, ochronę własnego rynku i takiej strategii w relacjach z Rosją była umacniania konsekwencją błędnego, jak się wkrótce energetycznego supermocarstwa. Można okazało, założenia, że cele UE i Rosji są więc zakładać, że opór Rosji wobec w dziedzinie energetyki w dużej części ratyfikacji zbieżne. Karta zaprojektowana została w wątpliwości co do kilku jej szczegółowych latach 90-ych, w okresie politycznej i punktów. Raczej sama idea implementacji gospodarczej zapaści Rosji, kiedy to przez wydawało oferta kraje Europy Zachodniej w zasadzie bez Moskwy jej udziału systemu regulacji w sprawach Państwa energetycznych nie odpowiada realiom europejskie traktowały Rosję podobnie jak polityki wewnętrznej i zagranicznej Rosji kandydatów do członkostwa – przejęcie od 2000 roku42. się, współpracy może niezwykle części być dla atrakcyjna. acquis koniecznych europejska że miało dla być drogą rosyjskiego do własnej Karty Moskwę nie pozycji wynika jako więc wypracowanego z przez Niewiele przyniosły także inne próby sektora wpływania na postawę Rosji, z których energetycznego inwestycji zagranicznych. najważniejszą jest z pewnością toczący Zakładano przy tym, ze Rosja potrzebuje się od 2000 roku dialog energetyczny UE- zarówno technologii, jak i kapitału i będzie wobec tego chętna do współpracy na 42 Por.. Dieter Helm, Memorandum of Evidence, House of Lords, European Union Committee Sub-Committee C (foreign affairs, defense and development policy). Inquiry into “The European Union and Russia”, 4 th January 2008, s. 2. A także raport instytutu Clingendael: Susann Handke, Jacques J. de Jong, Energy as a Bond, op. cit., s. 59. 41 Por. Susann Handke, Jacques J. de Jong, Energy as a Bond: Relations with Russia in the European and Dutch Context, Clingendael International Energy Programme, September 2007, s. 51n. 18 Rosja. Ma on charakter bilateralny, po pozostawało w istocie niezmienione: w stronie koordynację dalszym ciągu – i z nikłym skutkiem – Europejska. dominowała chęć rozszerzenia na Rosję UE odpowiada za jego Komisja Wprawdzie był on „pierwszym oficjalnym liberalno-rynkowego odejściem od Karty Energetycznej [jako energetycznego tworzonego przez Unie podstawy rozmów Europejską45. dokonała Unia z Rosją], Europejska. jakiego Za jego Niechęć Rosji do przejmowania zasad sprawą i w obliczu fiaska Karty Unia Europejska próbowała współpracy proponowanych jej przez Unię aktywnie Europejską poszukiwać nowego forum zarządzania współzależnością Rosją”43. energetyczną Jego rezultaty są klauzule długoterminowe przeznaczenia z bezpieczeństwa punktu bardziej nie środkami Rosję – do oczekiwanego górę, atrakcyjność jako europejskiego „marchewki” Moskwy wyraźnie z punktu zmalała. które z powodzeniem mógł zainwestować w nowe projekty w sektorze upstream. To, przejrzyste jako Europejska Gazprom zgromadził pokaźne rezerwy, że tego strumienia pieniędzy nie skierowano na konieczne inwestycje w tranzytu, pozostały bezowocne. W ramach energetycznego dostatecznymi widzenia nie ramy prawne współpracy, inwestycji i dialogu dysponowała kapitału w tej formule naciski na Rosję, by tworzyć europejskiej Unia w powiodły się44. Także stosowane również wspólnie jedyną zachowania. Odkąd ceny energii skoczyły widzenia energetycznego, niepowodzenia dostawcami wypadku (zabraniające eksportu do innych państw), uważanych kluczowe jednak nacisku, by skłonić ich – jak w tym czy krajom importującym surowiec jego reza była strategii. W relacjach z zewnętrznymi jednak próby poruszania tak wrażliwych tematów, kontrakty nie przyczyną z mizerne. Podejmowane przez Komisję jak reżimu sektorze wydobywczym, lecz w dużej nowego mierze formatu relacji UE-Rosja unijne podejście w ogóle energetycznym, było poza sektorem już wynikiem strategicznych decyzji koncernu46. 43 Jonas Grätz, The EU Approach towards Energy Security and Russia, w: Leszek Jesień (ed.), The Future of European Energy Security, Tischner European University, Kraków 2006, s. 206. 44 Na temat dialogu energetycznego UE-Rosja: Kerstin Westphal, The EU-Russian Relatonship and the Energy Factor: A European View, w: Kirsten Westphal, A Focus on EU-Russian Relations, Peter Lang Verlag, Frankfurt am Main 2005, s. 1-36. Zachęta do przejmowania europejskich standardów była z rosyjskiej perspektywy 45 Jonas Grätz, The EU Approach towards Energy Security and Russia, op. cit., s. 207. 46 Zob. Walerij Paniuszkin, Michaił Zygar, Gazprom. Rosyjska broń, Wyd. W. A. B., Warszawa, 2008. 19 tym mniejsza, że za sprawą bilateralnych udziały porozumień z państwami członkowskimi tworzenie UE, Gazprom był w stanie powoli osiągać przedsiębiorstwami europejskimi w celu swój wspólnej dystrybucji gazu48. najważniejszy cel: dostęp do lukratywnych rynków zbytu energii w UE, niż w Gazprom Rosji. Podczas sprzedaje krajem gdy odbiorcom do na obecność Gazpromu na rynku gazu UE dostawał natomiast pożądaną punktu odbiorcom kontrolowanych do końcowym, przez widzenia w projekty bezpieczeństwa konsekwencje Przypadek Rosji więc gazu firm 48 wyraźnie ograniczenia działań UE, tworzenie siebie Przeciwnie, w UE tej nierównowagi pogłębiały się49. rodzaju sprzedaży zaangażowane negatywne możliwości ekspansji na rynek europejski: dopuszczenie rynku. w dotrzymywaniu warunków kontraktów. Z Gazprom różnego podobnych sektorze energetycznym Rosji i trudności kurczących się zasobów własnych. Za klauzul tamtejszym firmy gwarancją dostaw surowca w warunkach stosownych zagwarantowania rosnące naciski władz na zagraniczne kontrakty długoterminowe były z punktu sprawą do Europie towarzyszyły wspomniane już która nastąpiła 1 lipca 2007. Nowe UE potrzebne monopolistycznej ekspansji Gazpromu w dla monopolistów – formalną liberalizacją, z było europejskich warunków inwestycji dla firm europejskich europejskimi w istotny sposób wzmocniły partnerów nie w Europejska nie była w stanie skłonić Rosji 2005 i 2006 roku kontrakty z firmami widzenia Przejmowanie pozycję wspólnej polityki energetycznej UE. Unia byłyby niekorzystną silniejszą koncern europejskiego rynku, z drugiej zaś brak dziesięciokrotnie większe47. Zawierane w – rosyjski tym z jednej strony względną otwartość udziały w firmach sprzedających gaz jego z osiągnięcia tego celu. Wykorzystywał przy magazynów gazy oraz przede wszystkim przed coraz standardów gdyby miał dostęp do sieci transportu, tuż przesyłowej, mieszanych osobna, Europie. za metr sześcienny, jego zyski w sytuacji, końcowym, spółek z zyskiwał zachodnioeuropejskim gaz po 15 centów odbiorcom infrastrukturze W ten sposób, układając się z każdym na których cena gazu jest kilkakrotnie wyższa w uświadomił dotychczasowych opartych na rozszerzaniu Zob. Gazprom in Europe. Faster Expansion in 2006, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa, February 2007. 49 Zob. Agata Łoskot-Strachota, Katarzyna Pełczyńska-Nałęcz, Ekspansja Gazpromu w UE – kooperacja czy dominacja, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa, kwiecień 2008. pośredniczących w dostawach surowca, 47 Hans-Willy Bein, Wieland Kramer, Bundesregierung fürchtet Gazprom-Pläne, Süddeutsche Zeitung, 7.11.2006. 20 sfery liberalno-rynkowego modelu polityki rozbudowę połączeń infrastrukturalnych, energetycznej, którego powodzenie współpracę w krajów członkowskich (na dużej mierze uzależnione były od dobrej zasadzie międzyrządowej lub poprzez woli scedowanie partnerów. O ile niewątpliwie pewnych sprawdziło się ono np. w przypadku Komisję Bałkanów, magazynowania o nieskuteczne tyle jako wyzwaniom okazało się metoda ono „nowego Europejską) informacji sprostania na temat w zakresie oraz wymianę zaopatrzenia w energię . Być może najważniejszym było kontekstu kryjące na które składały się rosnące ceny energii, przekonanie, konkurencja bezpieczeństwa surowce, gazu na 50 bezpieczeństwa energetycznego Europy”, o kompetencji rosnąca się za tymi propozycjami zagrożenia dla energetycznego Unii że zależność UE od importu i upolitycznienie Europejskiej nie biorą się tylko z zewnątrz. relacji I że podstawową przyczyną jej słabości w energetycznych. Konieczność większej aktywności UE w promowaniu tej własnych interesów rozwiniętego za pomocą innego dziedzinie jest w wspólnego brak europejskiego rodzaju instrumentów została w końcu rynku dostrzeżona przez Komisję Europejską i konieczną podstawą wspólnego działania część elit politycznych. w Księdze wskazywała rosnącej Komisja na zależności od państwami problem importu utrudnia i zycje Wielkiej energetyczne. Propo- przedstawione przez Brytanii, Tony’ego wręcz uniemożliwia. stworzenie (głównie europejskiej w sektorze politycznych. To z kolei nie jest jednak w jaki sposób Unia Europejska jako całość bezpieczeństwo ograniczone, awarii lub przerwania dostaw z przyczyn pierwszy podjęto dyskusję na temat tego, swoje lub bardzo zewnętrzne zagrożenia, np. w sytuacji w październiku 2005. To wtedy po raz o Obecna gazowym) umożliwiłoby taką reakcję na podejścia był szczyt UE w Hampton Court mogłaby je infrastruktury Jednak prawdziwym zwiastunem nowego zadbać są Dopiero konieczność zajęcia się nim przez UE. lepiej kryzysowych. możliwe 50 premiera bez dokończenia budowy Blair calls for stronger EU energy policy co- operation, Published: Friday 28 October 2005, Blaira http://www.euractiv.com/en/energy/blair-calls- zakładały m.in. stworzenie europejskiej stronger-eu-energy-policy-operation/article- sieci 146630 przesyłowej energii jest przesyłania nośników energii pomiędzy Europejska niepokojący sytuacjach który sytuacja, w której techniczne możliwości Wprawdzie już w ogłoszonej w 2000 roku Zielonej energetycznego, istocie poprzez 21 wspólnego rynku i jego pełnej liberalizacji. energetycznej Unii Takie było w skrócie polityczne przesłanie przedmiotem wspólnego propozycji przedstawionego Blaira, które oznaczało Europejskiej przez był dokumentu komisję i zarazem, że kwestie wspólnego rynku i Sekretarza konkurencji po raz pierwszy tak silnie Przedstawiciela Rady UE w lipcu 200654, powiązane a zostały z zewnętrznym 51 później Generalnego/Wysokiego także Europejskiej wymiarem polityki energetycznej . z zawierającego komunikatu Komisji października 200655, konkretne propozycje działań. W dyskusję włączył się także 2.4 W kierunku zewnętrznej polityki Parlament Europejski, który we wrześniu energetycznej UE 2007 roku przyjął raport na temat wspólnej Szczyt w Hampton Court zapoczątkował europejskiej serię inicjatyw zmierzających do rozwoju energetycznej56. Także we wrześniu 2007 wspólnej Unii roku Komisja Europejska przedstawiła Europejskiej i wzmocnienia jej pozycji w tzw. trzeci pakiet energetyczny, dotyczący relacjach zewnętrznych w tej dziedzinie. wprawdzie W marcu 2006 roku Komisja Europejska liberalizacji rynku, lecz mający istotne przedstawiła „Zieloną Księgę. Europejską konsekwencje dla zewnętrznej polityki UE Strategię w polityki na energetycznej rzecz zrównoważonej, zagranicznej przede sprawach wszystkim polityki dalszej energetycznych57. Aby konkurencyjnej i bezpiecznej energii”52. dopełnić obrazu europejskiej debaty o Na jej podstawie rok później powstał polityce energetycznej i bezpieczeństwie projekt konkretnych przedsięwzięć, tzw. plan działania „Europejska 53 energetyczna” , zaakceptowany który przez polityka 54 Eine Aussenpolitik zur Förderung der EUInteressen im Energiebereich. Papier der Kommission und des Generalsekräters/ Hohen Vertreters für den Europäischen Rat, Juni 2006. 55 Communication from the Commission to the European Council. External energy relations from principles to action, COM)2006= 590 final, Brussels, 12.10.2006. 56 Report on towards a common European foreign policy on energy, European Parliament, 11.09.2007, dokument A6-0312/2007. 57 Największe znaczenie z punktu widzenia omawianych tu zagadnień miały postulowane przez Komisje zmiany na rynku gazu. Zob. Wniosek: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniająca dyrektywę 2003/55/WE dotyczącą wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego (przedstawiona przez Komisję), Bruksela, dnia 19.9.2007, KOM(2007) 529 wersja ostateczna, 2007/0196 (COD) został Radę Unii Europejskiej na szczycie w marcu 2007 roku. Zewnętrzny wymiar polityki 51 Por. Dieter Helm, op. cit., s. 42. Zielona Księga. Europejska strategia na rzecz zrównoważonej, konkurencyjnej i bezpiecznej energii, Bruksela, dnia 8.3.2006 KOM(2006) 105 wersja ostateczna http://ec.europa.eu/energy/green-paperenergy/doc/2006_03_08_gp_document_pl.pdf 53 Komunikat Komisji do Rady Europejskiej i Parlamentu Europejskiego. Europejska polityka energetyczna, Bruksela, dnia 10.1.2007 KOM(2007) 1 wersja ostateczna. 52 22 energetycznym warto wspomnieć także o we polskiej propozycji Europejskiego Traktatu Sekretarza Generalnego Rady, w którym o Bezpieczeństwie Energetycznym (tzw. pojawia się także postulat dywersyfikacji paktu dostaw60. muszkieterów), zgłoszonej na początku 2006 roku58. W jakim stopniu wspólnym dokumencie Komisji i O tym, że „sprawy energetyczne muszą dyskusja, której stać się centralną częścią składową świadectwem i efektem były przywołane tu zagranicznych dokumenty zmieniły podejście UE do Europejskiej, gdyż stanowią one istotny problemów polityki energetycznej w jej element bezpieczeństwa geopolitycznego, międzynarodowym wymiarze? 59 stabilności znajduje się energetycznego sytuacja ta wymaga środków i większa zależność metod i się także w od wspólne uznania, ich że niepodzielne. ryzyko. Niektórzy wielcy producenci i energię także wezwanie do interesów w dziedzinie energetyki oraz zaufania dostawców oznacza poważne stosują jest dokumentom na rzecz zabezpieczenia europejskich z niestabilnych regionów i od niegodnych konsumenci Wszystkim wspólnego działania krajów członkowskich „Coraz importu międzynarodowych Komunikacie Komisji z 10.01.2007. że dostosowania działania. i rozwoju wysiłków na rzecz ochrony klimatu”, mówi w zupełnie nowej sytuacji z punktu widzenia bezpieczeństwa Unii gospodarczej, społecznego Niewątpliwie kluczowe było samo uznanie, że Unia Europejska stosunków bezpieczeństwo „Wzajemna jest zależność krajów członkowskich w dziedzinie energii jako – podobnie jak i w innych obszarach – polityczny środek nacisku” – stwierdza się wzrasta: przerwanie dostaw prądu w jednym 58 Traktat miał być „wyrazem solidarności łączącej jego sygnatariuszy w obliczu zagrożenia energetycznego wywołanego ograniczeniem dostaw lub odcięciem od źródeł zaopatrzenia, jakie nastąpić może w wyniku zawsze przecież możliwych żywiołowych klęsk naturalnych, zaburzeń działania rozległych systemów zaopatrzenia czy też politycznych decyzji dostawców”. Szerzej na temat polskiej propozycji oraz jej tekst w: Leszek Jesień, Poland’s Proposal for the European Energy Security Treaty, w: Leszek Jesień (ed.), The Future of European Energy Security, Tischner European University, Kraków 2006. 59 Por. Paweł Świeboda, Strategiczne wyzwanie Unii Europejskiej. Kształtowanie zewnętrznego wymiaru polityki energetycznej, demosEuropa, Warszawa 2006. kraju konsekwencje ma dla bezpośrednie innych krajów” (Komunikat Komisji z 10.01.2007). W tym kontekście europejską Wprawdzie przywołuje zasadę w się solidarności. dokumentach Komisji rzadko pojawia się ona wprost. Jednak o jej roli w debacie o bezpieczeństwie energetycznym 60 świadczy fakt, że New energy paper seeks less EU reliance on Moscow, EUObserver, 5.06.2006 23 solidarność energetyczna wpisana została zewnętrznych”. do projektu traktatu reformującego UE solidarności za wiążącą wskazówkę do (art. 256) i uzupełniona o zapis mówiący, działania jest warunkiem występowania że UE wspierać będzie ponadgranicznych interkonektorów) połączeń między bowiem istnienie UE „jednym głosem” wobec partnerów (tzw. zewnętrznych, postulowanej w licznych sieciami dokumentach i wystąpieniach publicznych przedstawicieli UE. takich W technicznych możliwości przesyłu energii umożliwić może faktyczną solidarności61. zasady wprawdzie „Unia wczesnego ostrzegania Europejskiego. „solidarność energetycznej Mówi w Komisji na z rozległych Parlamentu stać użyć swojej zasadach konsumentami wagi w rynkowych energii” (Komunikat 12.10.2006). porozumień Budowanie i forsowanie przejrzystych zasad współpracy to w się w nim, że może W innymi głównymi krajami-producentami i – wypadek dziedzinie mocy. tradycyjnymi dostawcami, lecz także z silnie i wyraźnie odwołuje się także raport w rozwiązania, przede wszystkim ze swoimi kryzysów. Do zasady solidarności bardzo wspomniany powinna oparte europejskich na nadal porozumieniach, oferując zrównoważone, dokumentach Komisji. Jego następstwem i stworzenie systemu tzn. obecnych i przyszłych negocjacjach i jeden z ważnych wniosków zawartych energetycznego energetycznego, dokumentach unijnych podkreśla się, że bezpieczeństwa energetycznego, to także bezpieczeństwa tradycyjne do innych krajów i regionów pozostaje miały wymierny skutek dla podniesienia jej korespondentów też eksport europejskiego modelu rynkowego działanie UE na zewnątrz, z drugiej zaś sieci pozostają bezpieczeństwa Konieczność strony pozwoliłyby na sprawne i spójne powołanie mocy elementy unijnego podejścia do kwestii realizację rozbudowy instrumentów, które z jednej było zasady budowę przesyłania energii krajów członkowskich. Tylko Uznanie dalszym ciągu najważniejszy instrument polityki do dyspozycji UE. Wielokrotnie podkreśla się się precedensem dla przyszłej solidarności w konieczność budowy partnerstwa energetycznego z Rosją i wykorzystania innych obszarach i pomóc w ten sposób negocjacji wzmocnić rolę UE w jej stosunkach nad nową umową o partnerstwie i współpracy (tzw. PCA II) do wypracowania reguł współpracy opartych 61 Por. Oliver Geden, Energiesolidarität im EUReformvertrag. Ein zentraler Baustein der europäischen Energiepolitik, SWP-Aktuell 34, Juli 2007. na zasadach wolnego rynku i wolnej konkurencji. 24 Jakkolwiek słuszne uwzględniając i potrzebne charakter kontekstu Z praktycznego punktu widzenia o wiele – bardziej nowego istotne były te elementy zarysowującej się nowej strategii Unii bezpieczeństwa zapisy Europejskiej w polityce energetycznej, wzywające do „wspólnego głosu” UE i które wymagały od państw członkowskich „solidarności” państw członkowskich, ich konkretnych i dotykających bezpośrednio praktyczne znaczenie ograniczało się do ich interesów działań. Jak wcześniej zmiany wspomniano, jednym z najważniejszych energetycznego UE klimatu – były wokół problematyki energetycznej w Europie. Ich działania w przejawów sferze zaopatrzenia w energię znalazły się dostrzeżenie ścisłego związku między odtąd wewnętrznym i zewnętrznym wymiarem w centrum zainteresowania nowego podejścia mediów, do czego przyczyniały się kolejne działań napięcia w relacjach z Rosją i w polityce Europejską Moskwy wobec państw byłego ZSRR. Przede wszystkim chodzi o znaczenie Wielkie projekty infrastrukturalne, takie jak budowy wspólnego rynku energii dla gazociągi Nord Stream, Nabucco czy bezpieczeństwa South Stream, przestały być przez opinię przetargowej w relacjach z dostawcami. publiczną uważane wyłącznie za sprawę To zaangażowanych w nie koncernów lub propozycje Komisji Europejskiej zawarte w rządów, lecz postrzegane były coraz tzw. bardziej ogłoszonym 19 września 2007 roku. przez pryzmat wspólnego podejmowanych było właśnie trzecim w przez sferze UE tej energetycznej. i jej kwestii pakiecie Unię pozycji dotyczyły energetycznym interesu europejskiego. Można zakładać, że sytuacja ta nie pozostała bez wpływu na politykę stojących państw odtąd dokładniejszego przed 2.5 Unbundling i „klauzula członkowskich, Gazpromu” koniecznością tłumaczenia się Ta nowa inicjatywa była konsekwencją ze swoich wyborów i decyzji podejmowanych bardzo negatywnej oceny w tej dziedzinie. Tę zmianę atmosfery dotychczasowych wokół problematyki energetycznej można liberalizacji rynku energii w Europie, jakie niewątpliwie określić jako wzrost presji Komisja europeizacyjnej na państwa członkowskie, latach. W istocie doszło do pewnego jakkolwiek jej skala i zakres wymykają się, paradoksu. Unia Europejska w swoich oczywiście, obiektywnym kryteriom. działaniach wysiłków podejmowała w zewnętrznych rezultatów na rzecz poprzednich starała się przekonać partnerów do przestrzegania 25 twardych reguł rynkowych, które jednak – braku dostatecznych zachęt do inwestycji wbrew intencjom Komisji – nie znalazły w nie ma europejskiej sieci przesyłowej rzeczywistości pełnego zastosowania na energii, istnieją tylko sieci narodowe. obszarze samej UE. Próby przełamania Konsekwencje tego stanu rzeczy dla narodowych granic rynków energii w bezpieczeństwa Europie nie doprowadziły do powstanie oczywiste: jakakolwiek wspólna reakcja prawdziwego rynku europejskiego, lecz do UE w wypadku przerwania dostaw energii jego ogromnej koncentracji pod dominacją (głównie gazu) do jednego z państw kilku wielkich europejskich koncernów, członkowskich nie jest możliwa, gdyż nie takich jak GDF, ENI czy E.ON. Blokowały ma technicznych możliwości uzupełnienia one dostęp do rynku dla nowych firm, tych braków63. dbając w ten sposób o zabezpieczenie Receptą własnej pozycji i interesów. Przyczyniła kierunku wspierała często horyzontalną integrację rozdzielenie własnościowe (ownership unbundling). Jego istotą jest E.ON. Komisja sprzeciwiała się natomiast podział firm energetycznych, zajmujących rynków się narodowych. Nie zwracano przy tym dotąd zarówno dostarczaniem i produkcją energii, jak i jej dystrybucją i należytej uwagi na to, że w ten sposób zbytem. Polegałby on na odebraniu im powstać mogą wielkie koncerny, które na energetycznego” tzw. przypadku próby przejęcia Endesy przez konkurencję „trzeciego zaproponowanego przez Komisję było granicami narodowymi. Tak było np. w utrudnią tych rynku. elementem pakietu drugą), jeśli odbywała się ona ponad koncentracji liberalizacji Najważniejszym firm (tzn. przejmowanie jednej firmy przez próbom przezwyciężenie są zaniedbań miały być kolejne kroki w się do tego zresztą sama Komisja, która tylko na energetycznego sieci przesyłowych energii i utworzenie szczeblu dwóch osobnych 62 europejskim . podmiotów: jednego odpowiadającego za produkcję energii, To głównie taki zoligopolizowany kształt drugiego zaś za jej dystrybucję. „W rynku praktyce odpowiedzialny był, zdaniem oznacza to, że państwa Komisji, za brak dostatecznych inwestycji członkowskie muszą zagwarantować, że infrastrukturalnych osoba lub osoby, które upoważnione są w Europie, brak połączeń między systemami przesyłowymi do krajów członkowskich i równego dostępu 63 kontroli nad Por. Ernest Wyciszkiewicz, EU External Energy Policy – Between Market and Strategic Interests, PISM Strategic Files, No.1, January 2008 do nich dla wszystkich firm. Wskutek 62 sprawowania Dieter Helm, The Russian dimension, s. 50. 26 przedsiębiorstwem dostawczym, nie będą się wprawdzie także alternatywne do równocześnie posiadać żadnych udziałów pełnego rozdziału rozwiązanie. Opcja tzw. w przedsiębiorstwie operatora systemu niezależnego operatora systemu (ISO) przesyłowego ani wykonywać żadnych pozwalałaby praw w tym przedsiębiorstwie. Ten przepis zachowanie własności aktywów sieci, ale ma również zastosowanie vice versa, to jednocześnie wymaga, by sieć przesyłowa znaczy, nad była zarządzana przez przedsiębiorstwo przesyłowego lub podmiot całkowicie odrębny od niego sprawowanie operatorem pozbawia systemu kontroli możliwości posiadania (tzn. przedsiębiorstwom właśnie niezależnego na operatora jakichkolwiek udziałów lub sprawowania systemu). Komisja jednoznacznie jednak jakichkolwiek praw nad przedsiębiorstwem opowiedziała dostawczym”64. pierwszej, Przełamanie pionowo się za znacznie realizacją dalej tej idącej zintegrowanych struktur przedsiębiorstw koncepcji66. Niezależnie od tego, bardziej energetycznych, zarządzających energią restrykcyjna od jej produkcji aż do zbytu, służyć zasad konkurencji w UE jest jednym z miałoby ważniejszych celów „trzeciego pakietu”. konkurencji, prawdziwemu obniżeniu uwolnieniu kosztów i Służyć zwiększeniu inwestycji w infrastrukturę. kontrola ma niezależności temu i regulujących Komisja Europejska zdecydowała się na przestrzegania wzmocnienie uprawnień rynek instytucji energetyczny w państwach członkowskich oraz powołania najbardziej radykalną opcję, która w razie Agencji Energetycznej koordynującej jej przyjęcia przez państwa członkowskie działania. Nie mniej istotna – przede zobowiązywałaby firmy energetyczne do wszystkim z punktu widzenia budowy całkowitego pozbycia się części swojego europejskiej infrastruktury przesyłowej – majątku65. W „trzecim pakiecie” znalazło jest współpraca między operatorami sieci 64 z Wniosek: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniająca dyrektywę 2003/55/WE dotyczącą wspólnych zasad rynku wewnętrznego gazu ziemnego, op. cit., s. 5. 65 W Europie istnieją różne modele rozdziału własnościowego przedsiębiorstw. W krajach takich jak Szwecja, Wielka Brytania czy Hiszpania radykalne i preferowane przez Komisję rozwiązanie jest stosowane. W innych, jak np. Finlandii, przedsiębiorstwa energetyczne mogą zachować część swoich udziałów w firmach zarządzających sieciami przesyłowymi. Por. Susanne Nies, Ownership Unbundling in Energy Markets – An overview of a heated debate, The Energy Programme Editorial, Actuelles de l’Ifri, Janaury 2008. państw członkowskich. Stworzenie Europejskiej Sieci Operatorów Systemów Przesyłowych 66 służyć ma koordynacji Więcej na temat trzeciego pakietu energetycznego: Jacques de Jong, The 2007 Energy Package: the Start of a New Era? w: Martha Roggenkamp, Ulf Hammer, European Energy Law Report IV, Antwerpen, Intersentia, 2008, s. 96-108. 27 podejmowanych przez nich inwestycji oraz dystrybutorów byłoby m.in. zwiększenie 67 ustalania wspólnych standardów . Jakie jest przez znaczenie Komisję interesującego zainteresowania rozwiązań nas bezpieczeństwa rozbudową proponowanych tu sieci interkonektorów i 68 zabezpieczeń na wypadek kryzysów . dla Osiągnięcie tego celu miałoby tym samym problemu energetycznego operatorów niebagatelne implikacje dla zewnętrznej i polityki energetycznej Unii Europejskiej. zewnętrznej polityki energetycznej UE? Jak wspomniano, zdaniem Komisji i wielu Jak ekspertów tylko sprawnie funkcjonujący i funkcjonującego europejskiego oparty na zasadach wolnej konkurencji gazu, na rynek przesyłowych, „radykalnie zmniejszyłoby energetyczny (przy czym twierdzi opartego największe znaczenie ma rynek gazu) zdolność daje stosunków wystarczające gwarancje, że Pierre Rosji Noel, stworzenie rynku wydzieleniu do sieci wykorzystywania bilateralnych i zwiększyło poczynione będą inwestycje szansę, by Europa mówiła w relacjach z infrastrukturalne konieczne z punktu Moskwą jednym głosem”69. Tylko bowiem widzenia bezpieczeństwa dostaw całej w sytuacji, gdy Unia Europejska będzie w UE. Zdaniem Komisji, „istnieje zasadniczy stanie konflikt interesów pomiędzy działalnością mechanizmy reagowania kryzysowego, w zakresie dostaw i produkcji z jednej wzajemnego strony, a eksploatacją i rozwojem sieci z pomocą przez drugiej strony”. Pionowo zintegrowane strategicznego magazynowania gazu, jej firmy quasi- odporność na ewentualne naciski ze są strony Rosji lub innych dostawców energii mające monopolistyczny raczej status zainteresowane strzeżeniem posiadania niż rozbudowę sieci, swojego inwestowaniem będzie stanu zapewnić przychodzenia sposób efektywne sobie z państwa członkowskie i rzeczywistym relacjach w sobie argumentem międzynarodowych. pozornie tylko W w ten techniczne które mogłyby być także przez inne regulacje stosunków własnościowych i podmioty. Rozdzielenie sfer produkcji i specyficznych elementów funkcjonowania dystrybucji wspólnego wykorzystywane właśnie energii takiej przeciwdziałać sytuacji. ma rynku zyskują kluczowe Konsekwencją 68 Oliver Geden, Energiesolidarität im EUReformvertrag. Ein zentraler Baustein der europäischen Energiepolitik, SWP-Aktuell 34, Juli 2007, s. 4. 69 Pierre Noël, The West should not go strategic on energy security, 19 January 2008, http://www.energypolicyblog.com/?p=104 rozdzielenia producentów energii od jej 67 Krótki przegląd najważniejszych elementów „trzeciego pakietu”: Energising Europe: A real market with secure supply, MEMO/07/361, 19 September 2007. 28 znaczenie z punktu widzenia zagranicznej energetycznych z Rosją, to tzw. klauzula polityki energetycznej Unii Europejskiej. państwa trzeciego. Zapis ten, mający na Pozostaje, oczywiście, gwarancje wolnej pytanie, celu ochronę europejskiej infrastruktury czy konkurencji przesyłowej i konsekwencją koniecznymi, lecz także wystarczającymi Zdaniem Dietera energetyczne. Helma jej budowa szczeblu unijnym i deklaruje on włącznie jako ułatwiałby dla osobne UE ekspansję rozszerzenie sieci podmioty, szczególnie jego Gazpromu i monopolistycznych praktyk na rynek europejski. Dlatego nowych źródeł finansowania wszelkich przedsięwzięć, przesyłowe zostać problematyczne byłoby to, że stan ten „wszystkich wysiłków w celu ustanowienia ważnych powinny bezpieczeństwa We wsparcie wydzielone ulega wątpliwości, że z punktu widzenia wspomnianym raporcie z września 2007 roku energetycznych wykupione przez firmy zagraniczne. Nie samym kierunku idą również propozycje Europejskiego. firm wolnego rynku – mogłyby one zostać zapewnienia środków budżetowych na ten cel70. W tym Parlamentu wcześniej powstało ryzyko, że – zgodnie z zasadami wymaga także planowania strategicznego na omówionej europejskich infrastruktury, która gwarantowałaby UE szoki przejęciem koncepcji unbundling. Skoro bowiem z środkami do osiągnięcia stworzenia takiej na przed przez firmy lub państwa spoza UE, był rozdzielenie własnościowe są nie tylko odporność energii właśnie ta firma była najważniejszym ze „adresatem” klauzuli państwa trzeciego, specjalnymi pożyczkami z EBI jak również którą potocznie nazywano wręcz „klauzulą stworzenia w tym celu specjalnych linii Gazpromu”. budżetowych w ramach budżetu UE, pod warunkiem, że przedsięwzięcia ta nie Zgodnie z klauzulą, każda firma z kraju podważają trzeciego, bezpieczeństwa któregokolwiek z państw członkowskich”. infrastrukturę rozdziale kluczowy własnościowym. element energetycznego” pakietu mający istotne szczególności zaś dla przesyłową na w rynku te same wymogi dotyczące rozdziału jak firmy z UE. zaproponowała konsekwencje dla polityki zewnętrznej UE, w inwestować równy i nie budzący wątpliwości stosować Inny „trzeciego chce europejskim, musi, po pierwsze, w sposób Propozycje Komisji nie kończą się jednak na która W dodatku Komisja wprowadzenie wymogu, zgodnie z którym osoby z państw trzecich relacji oraz państwa trzecie mogłyby uzyskiwać 70 kontrolę nad systemami przesyłowymi ani Dieter Helm, The Russian dimension, s. 51. 29 operatorami systemów przesyłowych na monopolistyczna ułatwia używania energii terenie UE tylko wtedy, jeśli kraje te jako narzędzia politycznego, podczas gdy podpisałyby stosowną umowę z Unią konkurencja Europejską trzecim uzyskanie takiej zezwalająca kontroli. Jak zdecydowanie obniża to 73 na ryzyko . można przeczytać w uzasadnieniu, „ma to na celu zagwarantowanie, że firmy z państw 2.6 Podsumowanie trzecich będą przestrzegać tych samych „Problem rosyjski” stał się w ostatnich zasad, tj. zarówno litery jak i ducha prawa, latach które odnoszą się do przedsiębiorstw katalizatorów nowego podejścia pochodzących europejskiej polityce energetycznej, z Unii Europejskiej”. jednym z Konieczność zawierania umów z Unią kładącego nacisk Europejska przez państwa trzecie ma dostaw i zdolność także sprawach energetycznych zagwarantować funkcjonowanie firmy rzeczywiste zasady europejskie międzynarodowej. wzajemności: muszą mieć 73 rynku tamtych krajów, jak pochodzące z nich przedsiębiorstwa inwestujące w Unii Europejskiej71. Vladislava europejskich przed Milova, rynków monopolizacją ochrona energetycznych jest kluczowym instrumentu budowy udanych relacji z Rosją w polizacja sferze energetyki72. europejskiego rynku Monoprzez Gazprom jest bowiem nie mniejszym zagrożeniem niż stosowania w bezpieczeństwo UE do Odmowa działania na arenie ratyfikacji Nowa polityka energetyczna Unii Europejskiej obejmuje, oczywiście, więcej elementów niż opisane tutaj kwestie dotykającego bezpośrednio jej wymiaru zewnętrznego. Za ważny instrument zapewniania bezpieczeństwa energetycznego uważana jest przede wszystkim poprawa efektywności wykorzystania energii oraz rozwój inwestycji odnawialnych. W ten sposób Unia Europejska dąży do ograniczenia zależności od importu, czyli redukcji jednego z najważniejszych obecnie czynników ryzyka. Zgodnie z przyjętymi na wiosennym szczycie UE w 2007 roku postanowieniami państwa członkowskie UE zobowiązały się do poprawy efektywności wykorzystania energii o 20%; do redukcji (do 2020 roku) o 20% produkcji dwutlenku węgla oraz do zwiększenia w tym samym czasie do 20% udziału energii odnawialnej w ogólnym bilansie energetycznym całej UE. Kwestia zrównoważonego wykorzystywania energii (sustainability) oraz ochrony klimatu jest obecnie „cichym priorytetem” (Oliver Geden) europejskiej polityki energetycznej. Według szacunków realizacja wymienionych celów sprawiłaby, że w roku 2020 potrzeby importowe Unii Europejskiej nie będą większe niż obecnie. Por. Frank Umbach, Alexander Skiba, Licht und Schatten auf dem Frühjahrsgipfel 2007, DGAP Standpunkt, April 2007, No. 3; a także: Oliver Geden, Die Implementierung des EU-Energieaktionsplans, SWP-Aktuell 25, April 2008. zagwarantowany taki sam dostęp do Według na najsilniejszych „broni gazowej”. To właśnie bowiem pozycja 71 EU tries to turn 'energy weapon' against Gazprom, International Herald Tribune, September 19, 2007. 72 Vladislav Milov, The EU Russia Energy Dialogue: Competition Versus Monopolies, Russie.Nei. Vision No. 13, IFRI, September 2006. 30 Karty Energetycznej przez Rosję i kłopoty wiele jej elementów zaprojektowanych europejskich rynku zostało także lub przede wszystkim po to, sposób by zmierzyć się z tym właśnie wyzwaniem. koncernów rosyjskim w uwidoczniły ograniczenia drastyczny dotychczasowej eksporcie na i strategii Postulat niedostatki na sprawach modelu znaczenie opartej europejskiego „wspólnego głosu” energetycznych ma w UE w największe relacjach z rynkowego i oczekiwaniu, że przejęcie go najważniejszym dostawcą surowców do przez inne kraje stworzy warunki do UE, bezpiecznej energetyczna, i przejrzystej współpracy. czyli Rosją. Idea której solidarności szczególnie zechce domagają się państwa Europy Środkowo- zaakceptować reguły gry podsuwane jej Wschodniej, motywowana jest głównie przez nieustannie strachem przed użyciem „broni gazowej” malały, odkąd rosnące ceny ropy i gazu przez Rosję. Cel w postaci geograficznej podnosiły ich strategiczne znaczenie z dywersyfikacji punktu widzenia Kremla. Niepokój w UE nośniki energii (np. poprzez realizację zaczęła projektu Szanse na to, Unię że Rosja Europejską także budzić ekspansja zaopatrzenia źródeł gazociągu Nabucco) w wynika Gazpromu na rynku europejskim, której przede wszystkim z obaw przed zbyt towarzyszyły posunięcia polityce jednostronnym uzależnieniem od importu zagranicznej i Rosji z Rosji. Dokończenie liberalizacji rynku sugerujące, że surowce energetyczne – energii, której centralnym elementem z przede perspektywy Komisji jest unbundling, w wewnętrznej wszystkim wykorzystywane w gaz przez – mogą być nią do równym celów stopniu „tradycyjnym” innych niż tylko gospodarcze. Kolejne naciskiem kryzysy energetyczne z udziałem Rosji w uzasadniane jest jego znaczeniem dla roli głównej pogłębiły te obawy niezależnie bezpieczeństwa energetycznego UE oraz od faktu, że przyczyny konfliktów między dla jej zdolności do negocjacji „jak równy z Rosją a Ukrainą oraz Rosją a Białorusią równym” z Rosją. Wreszcie, klauzula były bardziej skomplikowane. państwa trzeciego jest próba wyciągnięcia nakłonienia jedynym „adresatem” nowej strategii w Rosji do akceptacji bić dalej głową o mur, UE dąży do się zaczęła pod wpływem inicjatyw Komisji i konkurencji, europejskich reguł postępowania: zamiast polityce energetycznej, która kształtować Parlamentu swobodę wniosków z fiaska wysiłków na rzecz Choć więc „problem rosyjski” nie był Europejskiej, na co zabezpieczenia się przed niepożądaną, niektórych państw członkowskich, to niewątpliwie 31 bo nie opartą na zasadzie wzajemności, 1970 roku, kiedy na fali odprężenia i ekspansją Gazpromu w Europie. nowej ze będzie temu, jak ten „rosyjski wymiar” bezpieczeństwa kontekstu jaki sposób bezpieczeństwa podejściu partner Rosji we gazu polityki wsparcia energetyczna UE powodzenia. Z ma drugiej szanse zaś strony, partnerstwa między krajami. rur były na oprocentowanego spłatę kredytu podniesiono do 3 mld74. Zwiększenie znaczenia gazu w bilansie energetycznym RFN ograniczyć miało uzależnienie przede bilateralnego tymi ton m3 gazu rocznie, w 1978 wielkość tę Rosji na szczeblu może mieć negatywne dla mln roku. Początkowo ZSRR dostarczał 1 mld reorientacja w niemieckim podejściu do konsekwencje 1,2 RFN marek. Import gazu rozpoczął się w 1973 polityka nikłe surowca banków nimieckich w wysokości 1,2 mld współpracy wspólna zakup przeznaczane korzystnie kluczowej roli. Z jednej strony, bez ich i dostawy Mannesmann AG. Rachunki za dostawy energetycznej znajdują się w podwójnie udziału (tzw. ZSRR zamówił u niemieckiego koncernu energetycznej? Niemcy jako wyjątkowo bliski Radzieckiego potrzebnych do budowy gazociągu, które zmiana energe- do za kredytowała tycznego w Europie odzwierciedla się w niemieckim Związku zamian stosunek do dyskutowanych na forum UE W Brandta porozumienie o rurach gazowych). W energe- tycznego postrzegają Niemcy. Jaki jest ich inicjatyw? Willy’ego podpisano porozumienie o imporcie gazu Dalsza część tego tekstu poświęcona europejskiego Ostpolitk od wszystkim ropy, z importowanej regionu Zatoki Perskiej. Od czasu szoku naftowego z W 1973 roku obawy co do stabilności dostaw napięciu między tymi celami zawiera się i cen z tego regionu były niezmiennie wyzwanie europeizacji niemieckiej polityki poważnym problemem. Import gazu z energetycznej. Związku Radzieckiego oznaczał nie tylko dywersyfikację 3. Niemcy-Rosja: nośników energii, lecz także dostawców – zaletą ZSRR było partnerstwo przede wszystkim to, że nie był on energetyczne członkiem OPEC75. 3.1 Od „porozumienia o rurach” do gazociągu bałtyckiego 74 Historia partnerstwa Gemma Pörzgen, Gasprom. Die Macht aus der Pipeline, Europäische Verlagsanstalt, Hamburg 2008, s. 67. 75 Zob. Kirsten Westphal, Germany and the EURussia Energy Dialogue, w: Pami Aalto, The EU- energetycznego między Niemcami a Rosją zaczęła się w 32 W ramach zawartego porozumienia Także w przypadku Niemiec aspekt ten Związek Radziecki zobowiązał się do odgrywać będzie istotną rolę. budowy infrastruktury przesyłowej aż do Republika granic RFN, skąd gaz mógł być dalej wówczas jednym transportowany do innych krajów. Istotne Europie znaczenie miały warunki kontraktu. Po pierwsze, miały one charakter uzależnienia zapotrzebowaniu, spożytkować. warunkiem nie mógłby Oba sine elementy qua non w on ich kredytować takiego byłyby zarówno i konkurentów na rynek dewiz przekroczyć 30% całkowitego spożycia gazu. Maksymalne wartości miały zostać osiągnięte pod koniec lat 80-ych78. Granice te zostały już dawno przekroczone. Niemcy importują obecnie w rocznie około 38 mld m3 gazu z Rosji, co długoletnie porozumienia nie są bowiem wpuszczaniem zachodnich pierwotnego zużycia energii i nie mogą negatywnie wpływają one na warunki zainteresowane z być nie mogą przekroczyć 5% całkowitego przychodów. Z drugiej jednak strony, zaangażowane finansowany miałby które zakładało, że dostawy gazu z ZSRR że dają obu stronom gwarancję dostaw i Firmy odtąd między rządem, biznesem i bankami, eksportera, tę niekwestionowaną zaletę, konkurencji. zbrojeniowy doszło do nieformalnego porozumienia gotowe jak od stronie partnerów europejskich. W RFN przedsięwzięcia76. importera, Zachodniej od ZSRR były brane poważnie także po Kontrakty długoterminowe mają z punktu widzenia się obawy przed nadmiernym uzależnieniem budowy na ustalonych na wiele lat warunkach nie Europy obawiały wypłacanych za dostawy gazu . Ale były gwarancji odbioru określonej ilości gazu banki USA 77 gazociągów. W innym wypadku, bez cenowych nawiązywania patrzyły na to, że radziecki przemysł opłacone przez importera nawet wtedy, zmiany w Związku Radzickiego, sceptycznie też zakontraktowane ilości gazu musiały być na z najsilniejszych orędowników Zjednoczonych. klauzulę take-or-pay, oznaczającą, że względu była krytycznie przyjmowany był w Stanach dziesięciolecia. Po drugie, zawierały one ze Niemiec współpracy energetycznej z ZSRR, który długoterminowy, wiążący obie strony na jeśli Federalna stanowi 42 procent całego importu oraz 34 innych energetyczny. 77 F. Wilhelm Christians, Wege nach Russland. Bankier im Spannungsfeld zwischen Ost und West, Hoffmann und Campe, Hamburg 1989, s. 46. 78 F. Wilhelm Christians, Wege nach Russland, op. cit., s. 41. Russian Energy Dialogue. Europe’s Future Energy Security, Ashgate, Aldershot 2007, s. 95. 76 Friedemann Müller, w rozmowie z autorem 25.06.2008. 33 procent całości zapotrzebowania na ten 34 procent do około 60 procent79. Niemcy surowiec. Niemcy importują gaz także są także ważnym importerem ropy z Rosji. m.in. z Holandii (19 procent) i Norwegii Dostawy z tego kierunku stanowią 34 (15 procent procent całości niemieckiego importu tego zapotrzebowania pokrywają z własnego surowca. Wprawdzie zależność importowa wydobycia. Podczas gdy gaz stanowi ma w tym przypadku znacznie mniejsze obecnie 22 procent energii zużywanej w znaczenie Niemczech, bilansie (ewentualne przerwy w dostawach można energetycznym będzie rosnąć. Niemcy zastąpić ropą transportowaną tankowcami zdecydowały się na rezygnację z energii lub atomowej i do 2030 roku zamknięte mają zgromadzonych zostać wszystkie elektrownie nuklearne. liczby są istotnym uzupełnieniem skali Gaz będzie jednym z najważniejszych zależności źródeł energii, które będzie mogło zająć Rosji. Zarazem Niemcy są z punktu ich miejsce. Poza tym ambitne cele widzenia Rosji ich największym odbiorcą zapobiegania gazu. Kierowana jest tam procent), zaś jego skłaniać 17 udział w zmianom będą klimatycznym do ograniczania przez niż jakiś w przypadku czas gazu korzystać zapasów), energetycznej to ze jednak Niemiec od aż jedna stopniowego czwarta (25,2 procent) całego importu, węgla, podczas gdy na drugie w kolejności spalania Włochy przypada 15 procent80. odpowiedzialnego w największym stopniu za szkodliwą dla środowiska produkcje W latach 90-ych, po końcu zimnej wojny i dwutlenku węgla. Także jego miejsce upadku zajmować będzie gaz jako surowiec bez ZSRR, dla firm niemieckich powstały nowe możliwości współpracy z porównania bardziej ekologiczny. Rosją. Polegały one nie tylko na wobec inwestycjach w sektorze energetycznych, malejących zasobów własnych prowadzić lecz także powiązaniach kapitałowych musi miedzy Zwiększenie do spożycia wzrostu gazu importu. Do 2025 firmami. Najważniejszym ich wzrośnie on według szacunków o 25 przykładem było uzyskanie w 1998 roku procent, tzn. do około 105 mld m3 rocznie. 2,5 procent (podniesionych później do 6,5 Większa część procent) akcji Gazpromu przez koncern tego zapotrzebowania pokryta zostanie za sprawą dostaw z 79 Roland Götz, Deutschland und Russland – „strategische“ Partner? Aus Politik und Zeitgeschichte, nr 11/2006, s. 17. 80 Roland Götz, „Schweigen für Gas?“. Deutschlands Abhängigkeit von Rußlands Energielieferungen, SWP-Aktuell 43, September 2004. Rosji, które wynosić będą około 60 mld m3 rocznie. W konsekwencji zależność od importu gazu z Rosji wzrośnie z obecnych 34 Ruhrgas oraz stworzenie w 1990 roku gazu spółki joint venture WINGAS, w której Urenogoj na Syberii. obok (spółka-córka Wintershall uzyskała 25-procentowy udział koncernu BASF) 35 procent udziałów ma w eksploatacji jednego z największych pól Gazprom. O skali współpracy między gazowych na Syberii – Jużno-Russkoje81. E.ON Ruhrgas a Gazpromem świadczy Jego zasoby szacowane są na 700 fakt, że szef E.ON-u zasiada w radzie miliardów nadzorczej rosyjskiego przedsiębiorstwa. wystarczyłoby firmy Wintershall Podczas gdy lat najważniejszym zamian na początku XXI strategia zmieniła kontrakty długoterminowe podstawowym wieku się. gazu, którego na udziałów monopolisty, z drugiej zaś przedmiot troski Komisji Europejskiej, obawiającej się jego nadmiernych cena Obecnie wpływów Gazprom w posiada Europie. połowę udziałów w Wingasie, która to firma silnie wpływa niestabilność polityczna w regionie wysokości się jednej strony strategiczny cel rosyjskiego tym powiązana jest ceną ropy, na którą z kolei najważniejszym zgodził europejski. Jak wspomnieliśmy, jest to z Powodem są przede wszytki rosnące zakupu Wintershall otwarcia Gazpromowi drogi na rynek najlepszą gwarancję pewności dostaw. koszty pokrycie źródeł wydobycia gazu, doprowadziła do dążą do uzyskania przejęcia udziałów w w na co swój cel uznaje bezpośredni dostęp do działania, widząc sześciennych, strategii niemieckiego koncernu, który za są bezpośredni dostęp do złóż. Koncerny surowca, Dwa lata później 35 do 50 procent. Tym samym realizacja lecz nie mniejsze znaczenie ma także eksploatacji złożu stwie dystrybucji gazu, spółce Wingas, z Wprawdzie instrumentem juz Gazpromu we wspólnym przedsiębior- ich nadal metrów podniesienie celem niemieckich koncernów we współpracy z Rosją, eksploatowanym zapotrzebowania Niemiec przez 7 lat. W zagwarantowanie długoletnich dostaw surowca było przez wiele w wydobycia, Zatoce Perskiej, oraz zwiększony popyt zagospodarowuje 15 dystrybucji w gazu procent Niemczech. rynku Jej najpoważniejszy konkurent i lider rynku na wschodzących rynkach azjatyckich. W 2003 roku Wintershall, spółka-córka wielkiego koncernu chemicznego BASF, zawarła porozumienie z Gazpromem, na 81 Wintershall vertieft Zusammenarbeit mit Gazprom, Russland-Aktuell, 16.03.2005, http://www.aktuell.ru/russland/wirtschaft/wintersh all_vertieft_zusammenarbeit_mit_gazprom_1131 .html (5.08.2008) mocy którego otrzymała 50 procent akcji w spółce Achimgaz, dokonującej zagospodarowania głębokich pokładów 35 Ruhrgas kontroluje około 40-50 procent Gazpromowi 82 rynku . przedsiębiorstwach osiem lat przed umowę z Gazpromem udziałów importu (od 2005 roku) do złóż wymiany akcji z E.ON-em w sektorze sprzedaży temat gazu uważał na sumę 4,5 mld euro86. Wspomniane zwiększenie na oferował odstąpienie gazu od Gazpromu. rocznie, co daje łączną sumę 400 mld m3 udział w przewidzianym w kontrakcie okresie. własnościowy w wysokości 24,9 procent E.ON dostawy Przewiduje ona import 24 mld m3 gazu między stronami podpisane zostało w za wpłynęły przedłużył aż do 2036 roku swoją umowę do 15-20 procent. Wstępne porozumienie zamian nie firm. W sierpniu 2006 roku E.ON Ruhrgas przez siebie gazu z dotychczasowych 5 W problemy jednak na długofalową współpracę obu złóż w całkowitej ilości sprzedawanego roku. prądu odstąpienie części swoich akcji Gazpromu udziału gazu pochodzącego z własnych 2004 produkcji procent udziałów z Jużno-Russkoje - w importu). Niemiecki koncern za swój cel lub oferował – w zamian za obiecane 24,9 Niemczech (około 60 procent całego strategiczny gazu (elektrownie) w Niemczech. E.ON z kolei Jużno-Russkoje importerem strategię Gazprom w dalszym ciągu dążył do prowadził także E.ON Ruhrgas, który jest największym na toczących się w 2008 roku negocjacjach dostawy 800 mld m3 do 2043 roku84. dostępu monopolisty wpływu leżałoby to w interesie Gazpromu85. W handlem gazem mają zakontraktowane na Gazpromowi. gazu z innych regionów jako że nie W sumie spółki koncernu zajmujące się Gazpromem na E.ON-u mogłoby bowiem utrudnić zakupy w gazu, czyli łącznie 500 mld przez 25 lat83. z Ruhrgasie znaczącego rosyjskiego wysokości 20 mld metrów sześciennych Rozmowy w Uzyskanie o dostawach gazu. Przewiduje ona roczną wielkość dystrybucyjnych nie zgadzał się jednak na odstąpienie wygaśnięciem obowiązującego do 2012 roku kontraktu 2030 w Węgrzech. W przeciwieństwie do BASF-u W 2004 roku Wintershall przedłużył – do udziałów m.in. 82 Hans-Willy Bein, Pokern um Jushno-Russkoje, Süddeutsche Zeitung, 30. Juni 2008. 83 Daniel Wetzel, Wintershall sichert sich russisches Erdgas bis 2030, Die Welt, 28.10.2004. 84 Europäisches Leitungsprojekt Nord Stream stärkt Versorgungssicherheit der EU-Länder, http://www.wingas.com/pi-08-10.html 85 H.-W. Bein, W. Kramer, M. Bauchmüller, Gazprom setzt E.ON unter Druck, Süddeutsche Zeitung, 26.03.2006. 86 Jürgen Flauger, Thomas Wiede, Eon fordert Klarheit bei Gasfeld, Handelsblatt, 26.06.2008. 36 Stanowi to jedną trzecią całości znaczenie 87 importowanego przez ten koncern gazu . miało także negatywne stanowisko Komisji Europejskiej w tej sprawie89. BASF i E.ON Ruhrgas są głównymi konkurentami do strategicznej współpracy Próby z Gazpromem. Próby włączenia się do tej przejawem wzrostu aktywności Gazpromu konkurencji w Niemczech od 2006 roku. Poprzedziła przez wschodnioniemiecki zaangażowania w RWE były koncern VNG nie zakończyły się dotąd go powodzeniem. Choć firma ta współpracuje ciężaru zewnętrznej aktywności firmy na z Gazpromem od ponad 30 lat, a rosyjski Europę Zachodnią. Wcześniej Gazprom koncern posiada ponad 5 procent jej akcji, planował silniejsze zaangażowanie na współpraca ta ogranicza się tylko do rynkach azjatyckich importu surowca. VNG nie ma natomiast czego świadectwem dostępu do wydobycia gazu w Rosji, nie eksploatacji nowego złoża gazu Sztokman jest też partnerem w przedsięwzięciach właśnie w celu dostarczania surowca infrastrukturalnych Gazpromu. W 2005 (głównie w skroplonej formie - LNG) do roku VNG interesował się możliwościami USA 88 dołączenia się do projektu Nord Stream . wspomniano, poprzestać chodzi o firmę, która jako jedyna w własnymi zasobami surowców energetycznych. strategiczne Gazpromu Z uwagi znaczenie, wzbudziła na przede popiera do rolę. takiej inwestycji. Plany te zamiar zarzucono, Gazprom tylko na wszystkim nie zamierzał eksporcie zależało gazu, mu na Aby poprawić nadszarpnięty (głównie za sprawą kryzysu gazowego z zaniepokojenie że był miały odgrywać w tej strategii kluczową jej inicjatywa zrozumienia, amerykańskich, dostępie do sektora sprzedaży. Niemcy Ukrainą) rządu federalnego, który zakulisowo dawał koncernowi położeniu Stream – do Europy Zachodniej. Jak energetycznego - RWE. W tym wypadku poważnymi Chin90. i o poprzez planowany nowy gazociąg Nord akcji innego wielkiego przedsiębiorstwa dysponuje i decyzja decydując się na skierowanie go – m.in. Gazprom podejmował także próby zakupu Niemczech strategiczna wizerunek zaangażował nie się firmy, Gazprom jako sponsor popularnego klubu piłkarskiego Schalke Niewątpliwie 04 oraz zwiększył środki na działalność 87 89 Meilenstein für Europas Versorgungssicherheit, 29.08.2006, http://www.eon.com/de/presse/newsshow.do?id=7569 88 Verbundnetz Gas will engere Partnerschaft mit Gazprom, Handelsblatt, 2.02.2005. Hans-Willy Bein, Wieland Kramer, Bundesregierung fürchtet Gazprom-Pläne, Süddeutsche Zeitung, 7.11.2006. 90 Złoże Sztokman dysponujące rezerwami o wielkości 3,7 bln m3 jest około czterech razy większe niż Jużno-Russkoje. 37 swojej niemieckiej spółki-córki ZGG, odtąd przemianowanej na 91 Germanię . Nord Stream dołączyła się holenderska W firma Gasunie, przejmując w niej 9 październiku 2006 roku zawarła ona procent akcji. Odbyło porozumienie z państwowym przedsię- udziałów koncernów niemieckich. Musiały biorstwem w Meklemburgii-Przedpomorzu one przewidujące budowę największych magazynów odstąpić po się 4,5 kosztem procent (z jednego z dotychczasowych 24,5 procent) akcji na gazu w rzecz nowego partnera w projekcie93. W Europie. Wartość inwestycji wynosi 300 ten sposób – mimo pozornej „europeizacji” milionów euro, a magazyn ma być gotowy – zmiany w akcjonariacie spółki wzmocniły 92 w 2010 roku . Germania zajęła się też w inwestycjami Gazpromu w innych krajach Gazpromu. Europy zachodniej, np. Wielkiej Brytanii i rzeczywistości Niewątpliwie Austrii. dominację w współpraca niej między Gazpromem a niemieckimi koncernami Krokiem milowym we współpracy energetycznymi ma charakter niemieckich koncernów – BASF i E.ON asymetryczny. Gazprom bardzo ostrożnie Ruhrgas - z Gazpromem było zawarcie i na ściśle określonych przez siebie porozumienia warunkach o bałtyckiego. budowie Umowę gazociągu podpisano 8 partnerów dopuszcza do inwestycji niemieckich w sektorze września 2005 roku. Przewidywała ona energetycznym. Na przeszkodzie dalej budowę idącemu zaangażowaniu stają przede gazociągu po dnie Morza Bałtyckiego, prowadzącego z Wyborga do wszystkim restrykcje niemieckiego Greifswaldu trasą liczącą świadczące o ponad 1200 kilometrów. W stworzonej na protekcjonizmie potrzeby tej inwestycji spółce Nord Stream państwo niemieckie przedsiębiorstwa otrzymały po realizowanych wspólnie przez Gazprom i 24,5 gdy niemieckie koncerny projektach, pozycja Gazprom zachował większościowy pakiet tych ostatnich jest znacznie słabsza. Nie w Udział chodzi przy tym tylko o procentowy udział, pozostał lecz także o warunki kontraktów. Na niezmieniony także wtedy, gdy do spółki przykład, mimo iż spółka Wintershall 91 ponosi procent postaci rosyjskiego 51 udziałów, procent podczas akcji. monopolisty Gasprom steuert Expansion von Deutschland aus, Die Welt, 12.10.2006. 92 Gasprom wird in Deutschland aktiver; Bau eines Gasspeichers in MecklenburgVorpommern, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 20.10.2006. 93 daleko uprawianym rosyjskie. całkowite ustawowe koszta Nawet idącym przez w finansowania Gasunie an Ostseepipeline beteiligt; Einigung mit Gazprom / Eon Ruhrgas und Wintershall verlieren Anteile, Süddeutsche Zeitung, 6.10.2006. 38 wspomnianego projektu Achimgaz, nie Shella - własnymi zasobami surowców, może rozporządzać własną produkcją. perspektywy Całość wydobytego gazu sprzedawana szczególnie atrakcyjne. takiej współpracy są jest Gazpromowi po cenach ustalonych Jednocześnie zwraca uwagę fakt, że przez niego. Partnerzy Gazpromu nie maj możliwości sprzedaży mimo wszelkich trudności niemieckie firmy wydobywanego energetyczne nie mają w Rosji takich przez siebie gazu i nie mogą nawet negocjować jego cen94. kłopotów, z jakimi borykały się dotąd Wbrew przedsiębiorstwa początkowym planom Wintershallu gaz amerykańskie czy brytyjskie. Odwołanie kontraktu spotkało przerabiany jest także na miejscu, a nie w zakładach petrochemicznych koncernu w wprawdzie firmę Siemens, ale dotyczyło to Niemczech95. innego na pogłębiającym się beneficjentami braku przez wzajemności w odniesieniu do zasad znacznie większe niemiecko-rosyjski możliwości Planowany się Niemieckie na nie jego karta przetargowa – w postaci koncernów, silna. nie Dla – udział firm a przez to także były także nigdy dostaw dotknięte surowców energetycznych ze Związku Radzieckiego niemieckich dysponujących firmy, przerwaniem udziałów w projektach eksploatacji gazu – bardzo wcześniej bałtycki. niemiecka gospodarka i społeczeństwo, dyktowane przez Gazprom warunki, to jest gazociąg gazu został odwołany przez Gazprom. firmy niemieckie, jak pokazuje przykład godzą jest amerykańskich w wydobyciu tamtejszego UE niż niemieckie firmy w Rosji. Choć niespiesznie Przykładem przez Gazprom) zasilać ma wspólny energetycznego, inwestowania w sektorze downstream w E.ON-u, Gazprom. podejmowanych którego eksploatacja (wprawdzie tylko rosyjskim. Gazprom posiada, za sprawą rynku decyzji wspomniana historia złoża Sztokman, obecności firm na rynku europejskim i liberalizacji W energetyce firmy niemieckie były raczej Brak równorzędności partnerów polega także gospodarki96. sektora lub z Rosji. „Od ponad trzydziestu lat w bilans przeciwieństwie do British Petroleum bądź 96 naszej wspólpracy jest Siemens zawarł w 2004 i 2005 roku, w obu przypadkach zresztą w obecności kanclerza Schrödera i prezydenta Putina, porozumienia o zakupie fabryki turbin Siłowyje Maszyny oraz o dostawie 60 pociągów ICE dla rosyjskich kolei. Obie umowy nie doszły do skutku. W pierwszym wypadku interweniował Urząd Antymonopolowy, w drugim zaś kontrakt anulowało nowe kierownictwo rosyjskich kolei. 94 Vladislav Milov, Energy Relations, op. cit., s. 20. 95 Iwona Wiśniewska, współpraca Tomasz Dąbrowski, Współpraca gospodarcza RosjaNiemcy, w: Stosunki Rosja-Niemcy w latach 1998-2005, OSW i CSM, Warszawa, luty 2006, s. 31. 39 jednoznacznie pozytywny. Rosjanie byli przedsiębiorstwami energetycznymi. Są zawsze godnymi zaufania partnerami, one nawet w całości firmami prywatnymi, czasach jak państwo nie jest ich udziałowcem. W związanych z polityce energetycznej państwo stwarza rozpadem Związku Radzieckiego” – mówił jedynie warunki prawne poprzez regulacje w rynku, które służyć mają jak najlepszemu w podczas tak trudnych zawirowań wywiadzie szef E.ON Ruhrgas 97 Burckhard Bergmann . funkcjonowaniu przedsiębiorstw i w ten sposób, czyli pośrednio, realizacji celu bezpieczeństwa zaopatrzenia w surowce. 3.2 Bezpieczeństwo Rząd energetyczne: ma jednak możliwości bezpośredniego wpływania na decyzje zadanie dla firm Zainteresowanie nie koncernów, dotyczące wielkości importu, z jego źródeł i warunków zawieranych na kontraktów. Inaczej niż np. rząd polski, firm będący właścicielem firmy PGNiG, według idące obowiązujących zasad rząd federalny nie bezpieczeństwa może podjąć decyzji o budowie terminalu energetycznego i polityki. Dzieje się tak LNG lub nowego gazociągu. Realizacją przede wszystkich z dwóch powodów. Po takich przedsięwzięć zajmują się firmy pierwsze, zgodnie z niemieckim prawem prywatne, kierując się rachunkiem zysków to właśnie firmy energetyczne, a nie rząd, i strat. Wyjątkiem odpowiedzialne klimatyczna, która Rosją i bliską silne tamtejszym zaangażowanie rynku energetycznych konsekwencje współpracą ma dla są niemieckich daleko za zapewnienie 98 bezpieczeństwa energetycznego kraju . dziewięćdziesiątych Inaczej istotną niż w wielu innych krajach, część jest od polityka końca stanowi polityki lat bardzo energetycznej. głównie mających surowce energetyczne Niewątpliwie podejmowane w tej sferze (Rosja, Norwegia), lecz także innych decyzje na szczeblu federalnym – przed (Francja, Polska), w Niemczech rząd nie wszystkim ma nuklearnej oraz ograniczenia w produkcji bezpośredniej kontroli nad wycofanie się z energii dwutlenku węgla – oznaczają istotną 97 ingerencję w mechanizmy rynkowe i w "Wenn Putin etwas will, lässt er die Leute zu sich kommen“, Der Spiegel, 5.03.2007. 98 Stanowią o tym paragrafy 1 i 2 Energiewirtschaftsgesetz (Ustawą o gospodarce energetycznej). Por. Monitoring-Bericht des BMWi nach § 51 EnWG zur Versorgungssicherheit bei Erdgas, Bundesministerium für Wirtschaft und Technologie, September 2007. oczywisty sposób wpływają na strategie realizowane przez przedsiębiorstwa99. 99 Zob. Roland Götz, Deutsch-russische Energiebeziehungen – auf einem Sonderweg 40 Nie zmienia to faktu, o czym niżej, że międzynarodowych, wielkie infrastrukturalne, zwykle o Niemiec. W szczególności ministerstwo inwestycje szczególnie te wymiarze utożsamiany z interesem całej jest gospodarki międzynarodowym, są zazwyczaj nie do gospodarki pomyślenia bez wsparcia politycznego. niemieckim Wiąże się to z koniecznością uzyskiwania zdecydowanie dominującym aktorem w zezwoleń, koncesji, kredytów, gwarancji, a polityce energetycznej, kieruje się takimi często także przezwyciężania problemów przesłankami. Jak się wydaje, wynika to politycznych, do nieodzowny jest Energetyka jest i technologii, będące w systemie politycznym czego zwykle nie tylko z rynkowego podejścia, zgodnie autorytet państwa. z którym prywatne firmy są nośnikami gdzie wzrostu obszarem, te gospodarczego i rozwoju zależności są szczególnie widoczne. W społeczeństwa, przez co zasługują na tym sensie klarowne oddzielenie sfery bezwarunkowe wsparcie i ochronę. W działania prywatnych firm energetycznych rzeczywistości bowiem niemiecki sektor od sfery polityki nie jest możliwe. Niemniej gazowy ograniczenia możliwości działania rządu zasadami wolnego rynku. federalnego w tej dziedzinie pozostają faktem. Może poszczególne on wpływać przedsięwzięcia nie jest natomiast nie spotykają się importem mocy zainteresowaniem one powód, z koncernów energetycznego dla oraz powiązania kapitałowe oraz kontraktowe, znaczenie tylko zredukowane bezpieczeństwa jest gazu Thyssengas – miały przez długi czas silne podmiotów którego dystrybucją venture Shella i Exxon/Mobil), VNG czy które dla i produkcją energii – Ruhrgas, BEB (joint gospodarczych. Drugi z oligopolu. Największe firmy zajmujące się samodzielnie ich inicjować i realizować, jeśli wspólnego koncernów i nosi wszelkie znamiona poprzez w ma Jest on zdominowany przez kilka wielkich na udzielenie im swojego poparcia (lub też nie), niewiele częściowe w czasie zostały stopniowej liberalizacji w ostatnich latach. Innymi kluczowe, słowy, firmy te są wzajemnymi relatywizuje nieco przedstawione wyżej akcjonariuszami, wiążą je także ze sobą założenie o ograniczonej roli polityki. Otóż długoterminowe umowy dotyczące dostaw w praktyce politycznej interes niemieckich gazu. Trudno więc mówić o prawdziwej koncernów, zwłaszcza w ich relacjach konkurencji między nimi. Tym bardziej, że także rynek dystrybucji gazu podzielony oder auf europäischer Spur? Diskussionspapier, FG5 2006/10, November 2006, s. 4. jest na regiony, w których na zasadzie 41 wyłączności operują poszczególne firmy. niezależnej instytucji, wymaganej przez Jedynym przypadkiem pojawienia się w Komisję Europejską, zobowiązanej do ostatnich 20 latach nowego aktora na czuwania nad przestrzeganiem rynku wolnej konkurencji. gazu było wspomniane już zasad Niemcy jako ostatni utworzenie spółki Wingas przez koncern kraj, dopiero w 2005 roku, powołały do chemiczny BASF i Gazprom. Spółka ta życia wywalczyła sobie udział w rynku, nie wcześniej podejmując tylko połowiczne wpływając wszakże na zmianę zasad jego kroki funkcjonowania 100 Federalny w celu Urząd Regulacji, zapewnienia równego dostępu do sieci przesyłowych wszystkim . firmom Mimo różnego rodzaju podejmowanych (metoda tzw. negocjowanego dostępu strony trzeciej)101. działań na rzecz regulacji rynku gazu zgodnie z kierunkiem wyznaczanym przez Można więc powiedzieć, że państwo Unie Europejską, w Niemczech nigdy nie niemieckie, głównie za pośrednictwem było woli politycznej, by przeprowadzić wspomnianego ministerstwa gospodarki i jego rzeczywistą liberalizację. Otwarcie technologii, rynku nie było jasno zdefiniowanym celem interesy rządu, który nie wypracował też żadnej utrzymując daleką od wolnej konkurencji spójnej strategii, by do niego doprowadzić. strukturę Instrumenty stosowane przez rząd miały konsekwencje zarówno dla konsumentów tylko punktowy charakter, przynosząc w (wysokie ceny energii), jak i innych konsekwencji ledwie częściowe efekty. potencjalnych Dotyczy to działań na rzecz zapobiegania utrudniony dostęp do rynku. Istotny, choć zmianom ochrony wymykające się obiektywnym kryteriom, niektórych producentów (np. w sektorze wpływ na taką właśnie politykę organów węglowym), państwowych, klimatycznym, spraw dotyczących chroni przede największych rynku. Ma wszystkim przedsiębiorstw, to negatywne aktorów, ma mających fakt powiązań zatrudnienia czy tworzenia „narodowych personalnych i lobbystycznych między czempionów”. sektorem Najbardziej charakterystycznym, bo energetycznym a ministerstwem. Od dziesięcioleci wielu pokazującym dystans do liberalizacji, elementem tej byłych polityki była niechęć do utworzenia tzw. odpowiedzialnych narodowego energetyczną znajdowało zatrudnienie w regulatora rynku, czyli 100 101 Heiko Lohmann, The German Path to Natural Gas Liberalization: Is It a Special Case? Oxford Institute for Energy Studies, NG 14, Oxford 2006, s. 8-24. urzędników i za polityków politykę Heiko Lohmann, The German Path to Natural Gas Liberalization: Is It a Special Case? Oxford Institute for Energy Studies, NG 14, Oxford 2006, s. 5-6. 42 prywatnych przedsiębiorstwach tworząc Deminex, na którego kapitał złożyli się nieformalną siatkę kontaktów, mającą producenci elektryczności. Próba ta nie niewątpliwy decyzje zakończyła się jednak sukcesem i w polityczne wpływ na 102 . latach 90-ych Deminex został sprzedany przedsiębiorstwu kanadyjskiemu103. Co więcej, wspieranie wielkich koncernów energetycznych jest wręcz zadeklarowaną Druga okazja do powstania wielkiego oficjalnie polityką państwa mającą swoje niemieckiego koncernu energetycznego głębsze w pojawiła się w 2001 roku. Doszło wtedy do odniesieniu do problemu bezpieczeństwa fuzji gazowego potentata Ruhrgasu z energetycznego. Jako kraj nie mający E.ON-em, czołowym przedsiębiorstwem pokaźnych surowców rynku elektryczności. Prze kilka miesięcy energetycznych, inaczej niż na przykład E.ON wykupywał akcje przedsiębiorstw Wielka Brytania czy Holandia, Niemcy nie mających udziały w Ruhrgasie, by w miały długo wielkich firm energetycznych końcu o potencjale porównywalnym do Shella koncernu należące dotąd do kilku innych czy firm. Postępowanie E.ON-u spotkało się uzasadnienie, zasobów British będąc także Petroleum. państwem Jednocześnie, o największej nabyć ze 40 procent akcji sprzeciwem tego Urzędu gospodarce w Europie, Niemcy dążyły do Antymonopolowego (Bundeskartellamt), tego, by zabezpieczyć swój rynek przed który wydawał ewentualnym zabraniające faktycznego połączenia obu słabych przejęciem firm stosunkowo narodowych przez kilkakrotnie decyzje firm. Zdaniem urzędu, fuzja wzmocniłaby zagranicznych gigantów. Z uwagi na dodatkowo politykę dominującą pozycję Ruhrgasu na rynku inwestorów, niedyskryminacji scenariusza obcych takiego nie gazowym, i tak zdecydowanie wprowadziłaby dodatkowe można było bowiem wykluczyć. Dlatego w przeszkody dla wolnej konkurencji, a latach 70-ych podjęto próbę stworzenia także wielkiego przedsiębiorstwa dominacji E.ON-u na rynku elektryczności. naftowego doprowadziła do wzmocnienia Zakaz fuzji zaskarżony został przez E.ON do ministerstwa gospodarki, które zgodnie 102 Michael Sander, Struktur und Wirkung informeller Politiknetzwerke in den transnationalen Beziehungen der strategischen Ökonomie. Eine netzwerkanalytische Untersuchung am Fallbeispiel der Nord Stream Pipeline, Beitrag für die 8. DVPWNachwuchstagung der Sektion Internationale Politik in Arnoldshain, 25.-27. April 2008. Zob. też: Cerstin Gammelin, Die Erdgas-Connection, Die Zeit, nr 51/2005. z prawem niemieckim ma możliwość 103 Friedemann Müller, How to secure reliable energy sources in Germany, w: Wilfrid L. Kohl, Friedemann Müller, U.S and German Approaches to the Energy Challenge, AICGS Policy Report 29, Washington 2007, s. 32. 43 uchylenia decyzji Urzędu potrzebę powstania silnego koncernu, Antymonopolowego, jeśli w grę wchodzi który ważny bezpośredniego interes państwa. Na czele zdolny by był do uzyskania dostępu do źródeł ministerstwa stał wówczas Werner Müller, wydobycia. Przede wszystkim chodziło uprzednio jeden z menadżerów E.ON-u. przy tym, oczywiście, o Rosję. Aby Podjęcie decyzji w tej sprawie delegował ustabilizować on konfliktem produkcję interesów na sekretarza stanu Alfreda transportu Tacke. Była ona korzystna dla E.ON-u. inwestycje, zdolność do których osiągnięta Fuzja została przywrócona, za czym w miała opinii energetycznego giganta105. Co istotne, jednak w rządu związku z przemawiał szereg zostać w były drodze drogi ogromne stworzenia zajmować się wyłącznie handlem gazem zagrożenie dla zasad wolnej konkurencji i (co w związku z tym nałożyło na łączące się pewne te zobowiązania szkody (np. Przeważyły nowych złóż gazu i przyczynić względy wzmocnienie się do bezpieczeństwa strategiczno-polityczne: przede wszystkim o dotychczasową działalnością mld euro w wydobycie lub otwarcie sprzedaż jednak było Ruhrgasu), lecz musi zainwestować do 8 mające udziałów w innych firmach obecnych na chodziło konieczne poprawić wymóg, że koncern nie może odtąd argumentacją urzędu, że stanowi ona rynku). i na fuzje obu przedsiębiorstw był wręcz Wprawdzie ministerstwo zgodziło się z ograniczyć Rosji zwiększyć jednym z wspomnianych warunków zgody argumentów. firmy w dostawy, w ten sposób zwiększenia energetycznego Niemiec106. pozycji połączonych już teraz koncernów na rynku Zezwolenie na fuzję E.ON-u i Ruhrgasu europejskim104. Fuzja dała im większe jest więc ważnym przyczynkiem nie tylko możliwości do pozyskiwania kapitału i historii liberalizacji rynku konkurować z europejskimi gigantami. energetycznego w Niemczech, lecz także Jeden z najważniejszych argumentów przykładem wprost brzemiennego w skutki, wpływu polityki na dotyczył bezpieczeństwa zaś kwestii energetycznego. strategiczne W pośredniego, decyzje lecz przedsiębiorstw. obliczu rosnącej zależności od importu Przyświecało mu bowiem przekonanie o surowców energetycznych rząd dostrzegł 105 Heiko Lohmann, The German Path to Natural Gas Liberalization: Is It a Special Case? Oxford Institute for Energy Studies, NG 14, Oxford 2006, s. 109-118. 106 Die Stunde der Strategen, Der Spiegel, 12.07.2004. 104 Por. Carl Christian von Weizsäcker, Wettbewerb ist nicht alles. Nur ein finanzstarker Großkonzern kann den Erdgasnachschub sichern, Die Zeit, 20/2002. 44 konieczności pogłębienia przyszły relacji kanclerz krytykował energetycznych z Rosją, które mogło się poprzednika, dokonać i przesadną bliskość z Jelcynem. Zwlekał środkami też ze spotkaniem z Władimirem Putinem tylko za dysponujących sprawą silnych poważnymi finansowymi firm. Decyzja o uchyleniu po zakazu zgodnie jak ten Kohla, objął za stanowisko przez Urząd prezydenta Rosji w 2000 roku. Stosunki niewątpliwie ułatwiła, między oboma krajami znajdowały się nałożonego Antymonopolowy tym, kanclerza swojego z intencjami wówczas rządu, w trudnym momencie zaangażowanie koncernu we wspólne spowodowanym różnicami stanowisk w przedsięwzięcia sprawie z Gazpromem. Po wojny w Kosowie oraz dokonaniu fuzji Ruhrgas zwiększył swój problemami we współpracy gospodarczej udział jako akcjonariusz Gazpromu z 3 do w wyniku kryzysu w Rosji. 6,5 procent, współpracę zdecydował przy realizacji się na Ale to właśnie przedstawiciele niemieckiej projektu gospodarki nakłonili nowego kanclerza do gazociągu Nord Stream oraz rozpoczął bliższego zainteresowania się Rosją, w negocjacje nad dostępem do złóż Jużno- której, Russkoje. mimo ogromne szanse 107 interesów Kwestia relacji energetyczną a między polityka stała się Schröder, swoich uważany wielkiemu za przemysłowi Schroedera w czerwca 2000 roku w Berlinie podpisano współpracy Schrödera (1998-2005). Mimo iż, jak niemieckim wspomniano, to nie rząd federalny jest siłą miedzy cztery deklaracje Gazpromem przedsiębiorstwami. a Utwo- rzono wtedy także Strategiczną Grupę sprawczą projektów infrastrukturalnych i Roboczą, która z udziałem wysokiego współpracy w sektorze energetycznym, to szczebla w tym okresie zaangażowanie polityki na polityków, urzędników i przedstawicieli miała działać na rzecz rzecz wzmocnienia relacji z Rosją w tej pogłębiania dziedzinie było wyjątkowo widoczne. Co współpracy gospodarczej. Schröder był także aktywnym rzecznikiem ciekawe, stanowisko Schrödera w sprawie współpracy z Rosją było z początku kampanii rozwijania podczas pierwszego spotkania Putina i koalicji SPD-Zieloni i kanclerza Gerharda W dostrzegali „kanclerza bossów”, podążył tą drogą. Już branżą szczególnie istotna w okresie rządów sceptyczne. . sprzyjającego 3.3 Gazociąg bałtycki kłopotów, 107 Alexander Rahr, Berlin-Moskau 2005-2008, GUSbarometer 39, September 2005, Nr. 39, s. 1. wyborczej 45 tzw. planu Prodiego, zakładającego niepewny tranzytu przez Białoruś i intensyfikację stosunków energetycznych Ukrainę, z którymi często dochodziło do między Unią Europejską a Rosją. To zatargów właśnie niemiecki kanclerz przedstawił tę gospodarczym (wysokość opłat za tranzyt, propozycję swojej kradzież gazu). W istocie obie te sfery wizyty w Moskwie 25 września 2000 roku. były ze sobą powiązane, a znaczenie jako Następstwem było kraju tranzytowego dawało tym państwom wcześniej silniejszą pozycję przetargową w relacjach dialogu energetycznego na szczycie UE- z Moskwą110. Tworząc alternatywną drogę Rosja w Paryżu 30 października 2000 transportu gazu do Europy Rosja mogła roku108. Kilka lat później, we wrześniu uzyskać wymierne korzyści: zredukować 2004 roku, na zamkniętym spotkaniu z ryzyko związane z tranzytem, wzmocnić przedstawicielami niemieckich koncernów swoją energetycznych w Oslo, to już sam wysokością opłat tranzytowych oraz cen Schröder intensywnie przekonywał ich do gazu sprzedawanego Ukrainie i Białorusi, dalszych inwestycji w Rosji, szczególnie a zaś do podniesienia przez E.ON swoich politycznego nacisku na osłabione w ten udziałów w Gazpromie109. sposób Putinowi rozpoczęcie tej podczas inicjatywy wspomnianego z Niemcami takiego partnerstwem Pipeline), energetycznym był projekt tzw. gazociągu bałtyckiego, którego Schröder szybko stał się gorącym położenia orędownikiem. gazociągu także w zyskać kraje politycznym negocjacjach większe „bliskiej na i nad możliwości zagranicy”111. temat powołania konsorcjum, które zajęłoby się budową tej strategii jak najsilniejszego związania Rosji tle pozycję Rozmowy Niewątpliwe najważniejszym elementem na Pomysł gazociągu (North prowadzone Transgas były z przedsiębiorstwami energetycznymi z Finlandii, Brytanii, i Wielkiej Francji Holandii. transportującego surowiec z Rosji do Niemiec, a potem 110 Rosyjski gaz transportowany jest do Europy Zachodniej przez gazociąg Bractwo biegnącym przez Ukrainę na Słowację i potem do Niemiec oraz gazociąg Jamał, który przecina Białoruś i Polskę wiodąc także do Niemiec. Agata Łoskot, The Russian Gas for Europe, Centre for Eastern Studies, Warsaw 2006. 111 Por. Robert L. Larsson, Nord Stream, Sweden and Baltic Sea Security, FOI, Stockholm, March 2007, s. 40-41; Roland Götz, Die Ostseegaspipeline. Instrument der Versorgungssicherheit oder politisches Druckmittel? SWP-Aktuell 41, September 2005, s. 2. dalej do Europy Zachodniej, po dnie Morza Bałtyckiego pojawił się już w latach 90-ych. Gazprom zmierzał w ten sposób do ominięcia uważanego za kłopotliwy i 108 Natalia Krieger, Die westliche Russlandpolitik unter dem Aspekt der Versorgungssicherheit, „Kölner Arbeitspapiere zur internationalen Politik“, Nr. 45, 2005, s. 53. 109 Ulrich Schäfer, Pipeline zu Putin, Süddeutsche Zeitung, 1.12.2004. 46 Ostatecznie partnerami przy przedsięwzięcia budowie i E.ON Ruhrgas. Już Kontrakt zawarty został 8 września 2005 w obecności kanclerza prezydenta Schrödera, przedwczesnymi Putina tuż i parla- zagrożonego kanclerza. postaci Putina porażką arenie przypieczętowania inwestycji zapewnić na w Kontrakt przewidywał, przypomnijmy, Rosji i w byłby państwa przebiegającym przez znakomitej większości lub tylko jego część, a reszta transportowana jest dalej do Niemiec. Niemczech Budowa gazociągu Nord Stream, mającego niemal dwukrotnie większą moc przesyłową od Jamału, wystawiłaby Polskę na niebezpieczeństwo odcięcia krajów (np. Szwecji lub Finlandii) w przez Rosję gazu (np. ze względów ich zapotrzebowania na politycznych lub w wyniku awarii) bez gaz. Gazociąg bałtycki (nazywany odtąd odczuwalnych konsekwencji dla Europy Nord Stream) miał składać się z dwóch Zachodniej nitek, z których każda miałaby możliwości zaopatrywanych nową, alternatywną droga przez Morze Bałtyckie. przesyłowe 27,5 mld m3 gazu rocznie. Zgodnie z interpretacją polskiego rządu Gaz przesyłany byłby to Niemiec skąd sytuacja jego część (ok. połowy) sprzedawana ta pogorszenie miałaby być dalej, do odbiorców w innych Zachodniej. w odbiera także możliwość budowy odnóg do innych Europy statusu wyłącznie dla Polski. Obecnie Polska przesyłowych tych krajów. Przewidywano krajach geopolitycznych Polskę gazociągiem Jamał przeznaczony kampanii. łączących go z innymi odcinkami sieci zależności od utraty transportowany 1200 kilometrów oraz lądowych odcinków w go końcu” rury, tzn. w sytuacji, gdy gaz budowę podmorskiej trasy liczącej ponad gazociągu Krytykowały głównie perspektywa znalezienie się „na czeństwo energetyczne kraju mógł być argumentem (wstępne tranzytowego. W Polsce niepokój budziła bezpie- ważnym się konsekwencji w mającej dziesięciolecia europejskiej. obawiające prestiżowej infrastrukturalnej kontraktu przede wszystkim Polska i kraje bałtyckie dla sukces poprzedzających przedmiotem poważnych kontrowersji na wyborczą Spektakularny miesiącach roku) plan budowy gazociągu stał się komentatorów zostało to odczytane jako wsparcie kilka porozumienia zawarto już w lecie 2004 mentarnymi w Niemczech. Przez wielu polityczne w podpisanie przed wyborami na miliardów dolarów. gazociągu zostały firmy niemieckie – BASF Winstershall szacowano oznaczałaby dramatyczne bezpieczeństwa kraju. Podobne argumenty przedstawiała Litwa, Koszt mająca negatywne doświadczenia we 47 współpracy energetycznej z Rosją. Oba gazociągu bałtyckiego miało mieć także kraje wskazywały ponadto, iż budowa bardzo gazociągu bałtyckiego kosztować będzie października kilka przegranych przez kanclerza Schrödera razy więcej rozwiązania w niż alternatywne postaci realny wyborach, gazociągu wymiar 2005 finansowy. roku, ustępujący miesiąc rząd 24 po federalny lądowego przez kraje bałtyckiego i Polskę wydał decyzję przyznającą Gazpromowi (projekt Amber) albo budowę drugiej nitki gwarancję kredytową na ten właśnie gazociągu Jamał, do której Gazprom projekt, zobowiązał się zresztą w 1993 roku Uwzględniając te uwarunkowania planowanej gazociągu Nord kontrowersyjne . Takie konsultacji na roku W dodatku, Schröder nadzorczej po przegranych objął funkcję spółki Nord bezpieczeństwo w grę państwa. Kreditanstalt für zostały naruszone przepisy o pomocy publicznej. Mimo poprzedników ku iż poparł decyzję swoich nowy minister gospodarki Michael Glos114, nie miała ona ostatecznie żadnych konsekwencji. W wyborach szefa jeśli tylko Europejska w celu sprawdzenia, czy nie zaskoczeniu i oburzeniu opinii publicznej, wkrótce sytuacjach, się wagi po tym, jak zajęła się nią Komisja szczeblu mu szczególną rangę dla relacji między Niemcami. przyznaje mln euro113. Sprawa nabrała dodatkowej patronatu Putina i Schrödera nadawała a kredyty Wiederaufbau (KfW) w wysokości po 500 politycznym, a jej ukoronowanie w postaci Rosją beneficjenta. państwowym przedmiotem najwyższym zobowiązaniami niemieckich bankach Deutsche Bank i w kanclerza. Sprawa gazociągu była co 2003 obwarowaną Gazprom zamierzał dokonać pożyczek w polityczne niemieckiego i przede wszystkim samego od nie wchodzi szczególnie zaangażowanie na jego rzecz rządu najmniej dodatku wyjątkowych realizacji silne w żadnymi międzynarodowe Stream, było 112 maju 2006 roku Gazprom zrezygnował z rady planów zaciągnięcia kredytu115. Stream, przyjmując w ten sposób ofertę pracy jej Dla Schrödera zacieśnienie więzów z największego udziałowca – Gazpromu. Na Rosją i budowa partnerstwa tym nie koniec. Wkrótce okazało się, że 113 Michael Scheerer, Brüssel prüft deutschen Gasprom-Deal, Handelsblatt, 8.05.2006. 114 Glos unterstützt Staatsbürgschaft für wsparcie rządu federalnego dla budowy Gasprom, Die Welt, 2.04.2006. 112 Na temat polskich propozycji i polityki energetycznej Polski: Kai-Olaf Lang, Polnische Energiepolitik. Interessen und Konfliktpotentiale in der EU und im Verhältnis zu Deutschland, SWP-Studie, S 13, Juni 2007. 115 Gasprom verzichtet auf deutsche Bürgschaft , Spiegel Online, 12.05.2006, http://www.spiegel.de/wirtschaft/0,1518,415954, 00.html (5.08.2008) 48 zadaniem Ruhrgas dążących do zapewnienia sobie priorytetowym w polityce zagranicznej. trwałych dostaw z Rosji. Niemniej sam Gospodarka, projekt gazociągu i jego rentowność od strategicznego była głównie zaś firmy początku budziły wątpliwości. energetyczne, służyć miały za nośniki tego projektu. Schröder nie tylko uważał Rosję za wiarygodnego partnera W grudniu 2002 roku, po rozmowach z we szefem Gazpromu, Aleksiejem Millerem, współpracy energetycznej, dostrzegał też wspólne interesy na krytycznie arenie wspólne rozwiązywania działania konfliktów na również rzecz międzyna- rodowych. Konstruktywna postawa Putina po zamachach terrorystycznych Reasumując, strukturalny, wielki zapewniający na równoległej nitki modernizacji do Poprowadzenie istniejących już konsorcjum systemu do gazociągów na Ukrainie, miało, jego zdaniem, czynić Rosji. projekt koncernu. ukraińsko-niemieckie Niewątpliwe prezydentem rosyjskiego nadzorczej Putina i Kuczmę, trójstronne rosyjsko- znacznie miały także jego bliskie osobiste z rady Poza tym, zaplanowane przez Schrödera, ku Rosji, jaki dokonał się w okresie kontakty członkiem Białoruś uważał za rozwiązania tańsze. Bundestagu były podstawą silnego zwrotu Schrödera. projektu gazociągów biegnących przez Ukrainę i 11 września 2001 oraz jego przemówienie w urzędowania tego Burckhardt Bergmann, będący notabene wielobiegunowego (także w opozycji do i temat wypowiadał się przedstawiciel Ruhrgasu, międzynarodowej, m.in. budowę świata USA) na gazociąg bałtycki inwestycją zbędną. Po infra- modernizacji lata dodatkowo ilości gazu mogłyby popłynąć właśnie tą drogą. Także dostawy większych ilości gazu do Niemiec Wintershall i wychodzący naprzeciw oczekiwaniom nie wyrażał wówczas zainteresowania projektem uznając, że Kremla, doskonale pasował do strategii Gazprom obranej przez Schrödera. powinien najpierw poczynić zupełnie innego rodzaju inwestycje: w polityczna sektorze wydobywczym i w rurociągi lansująca gazociąg jako kluczowy element łączące złoża Jużno-Russkoje z resztą strategicznej sieci przesyłowej Rosji116. Jednak jego inicjatywa współpracy niemiecko- rosyjskiej, nie cieszyła się od początku Podczas pełnym poparciem firm energetycznych. Wprawdzie rozbudowa relacji Gazpromem była, widzieliśmy, jak gdy na szczycie w Jekaterinburgu w październiku 2003 roku z Schröder oficjalnie przedstawiał gazociąg 116 Gazprom plant eigene Pipeline durch die Ostsee, Handelsblatt, 4.12.2002. niewątpliwym priorytetem BASF-u i E.ON 49 jako sztandarowy projekt rozpoczętego technologicznie i niezwykle kosztownego właśnie z przedsięwzięcia, mogło sugerować, że w , szef E.ON-u, Wulf Bernotat, istocie nie chodzi tu o projekt mający na nadal wypowiadał się na ten temat celu zaopatrzenie w gaz, lecz budowę wymijająco. Mimo nacisków ze strony politycznego partnerstwa między Rosją a Gazpromu, Niemcami dialogu energetycznego 117 Rosją decyzję o ewentualnym kosztem bezpieczeństwa udziale jego firmy w tym przedsięwzięciu krajów sąsiednich i całej Europy. Taka postanowiono odłożyć do 2004 roku. interpretacja Koncern rozważał bowiem w tym czasie szczególnie także inwestycje w USA i nie był gotowy zaufanie do Niemiec jako partnera w do ekspansji w dwóch kierunkach. Obawy polityce budziły prawne, zaangażowanie polityczne Schrödera było polityczne i gospodarcze inwestycji w dla firm czynnikiem sprzyjającym podjęciu Rosji, a także ogromne koszta projektu, korzystnej szacowane wówczas na 5-6 mld euro118. Pomagało ono rozwiać obawy co do Innym źródłem wątpliwości była kwestia prawno-politycznych aspektów inwestycji, odbiorców mających szczególnie w Rosji istotne ponadto gazu, warunki który miałby być rozpowszechniona w Polsce, podważając europejskiej. dla była Niewątpliwie Gazpromu decyzji. dostarczany nowym rurociągiem. E.ON znaczenie. nie miał pewności, czy rynek będzie w politycznym charakterze gazociągu nie stanie wchłonąć tak pokaźne nowe ilości wydaje się uzasadniona. Ściślej mówiąc, surowca119. nie dotyczy ona motywacji niemieckich się czysto realnych perspektyw uzyskania z tego który początkowo nie tylko nie budził ich wydawał o na zainwestowanie swoich środków bez firmy do wejścia w kosztowny projekt, lecz teza koncernów, które nie zdecydowałyby się Co w takim razie przekonało niemieckie entuzjazmu, Niemniej profitów. z ekonomicznego punktu widzenia wręcz Zgoda na współpracę przy nieracjonalny? Silne polityczne poparcie gazociągu bałtyckiego była elementem dla budzącego kontrowersje, ryzykownego szerszego porozumienia budowie między niemieckimi koncernami a Gazpromem. W lipcu 2004 roku podpisano bowiem nie 117 Russland und Deutschland wollen Pipeline durch die Ostsee bauen, Handelsblatt, 6.10.2003. 118 Eon und Ruhrgas vertrösten ihren Partner Gazprom, Handelsblatt, 13.10.2003. 119 Über Gasleitung durch die Ostsee wird erst 2005 entschieden, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 11.10.2003. tylko list intencyjny w sprawie gazociągu, lecz także szereg innych porozumień, których sygnatariuszem był E.ON Ruhrgas. Najważniejsze z nich stanowiło 50 obietnicę udostępnienia niemieckiemu koncernowi udziałów Jużno-Russkoje. w eksploatacji Oprócz narażać interesów współpracy z długofalowej Gazpromem poprzez tego odmowę udziału w projekcie, który dla przy rosyjskiego koncernu miał pierwszorzędne produkcji prądu oraz rozbudowie sieci znaczenie. W tym przypadku kwestia przesyłowych gazu i elektryczności w kosztów alternatywnych rozwiązań, np. przewidywano także współpracę Europie 120 . To samo dotyczy budowy ewidentnie tańszego gazociągu jego Amber lub rozbudowy połączeń przez gazociągu Ukrainę, nie miała znaczenia. Gazprom bałtyckiego także zapadła w kontekście nie był po prostu nimi zainteresowany, porozumienia wydobycia gdyż zależało mu właśnie na ominięciu gazu w Jużno-Russkoje. Podpisano je w krajów-pośredników. Natomiast z punktu trakcie targów w Hannoverze w kwietniu widzenia firmy niemieckich to nie przebieg 2005 roku. Nie przez przypadek zatem nowych dróg transportu gazu do Europy wtedy też ostatecznie ogłoszono, że był przedmiotem ich największej troski. Gazprom i Wintershall współdziałać będą Jak sugerują cytowane wypowiedzi ich w budowie gazociągu122. przedstawicieli, inne niż Nord Stream 121 Wintershallu . Decyzja zaangażowaniu w projekt dotyczącego Zainteresowanie o niemieckich rozwiązania jak najbardziej (m.in. ze firm względu na koszty) wchodziły dla nich w gazociągiem bałtyckim było więc ściśle grę. Zdecydowanie ważniejszy był jednak związane z perspektywą inwestycji w Rosji w obszarach uważanych dostęp do eksploatacji surowca w Rosji, za ale ten mogły one uzyskać tylko pod priorytetowe z punktu widzenia ich celów strategicznych. Interesy warunkiem niemieckich tym samym zbieżne z przy realizacji projektu będącego „oczkiem w głowie” koncernów nie po raz pierwszy okazały się współpracy Gazpromu. Jak widać, w przypadku E.ON- celami u politycznymi formułowanymi przez rząd nawet zrobienie gwarantowało federalny. E.ON i Wintershall nie chciały tego pełnego kroku nie sukcesu. Oczekiwania Gazpromu sięgają dalej i obejmują 120 Russisch-deutsches Projekt für Gaspipeline in der Ostsee, Neue Zürcher Zeitung, 10.07.2004. 121 Rußlands Gasreserven sind für Deutschland besonders interessant - Antworten auf die wichtigsten Fragen, Die Welt, 11.08.2005. 122 Russland im Mittelpunkt der Hannover Messe, Russland-Aktuell, 12.04.2005, http://www.aktuell.ru/ruwir0010/morenews.php?i ditem=1156 (5.08.2008) udziały w sprzedaży gazu odbiorcom końcowym w Niemczech. Ten warunek został spełniony przez BASF Wintershall, który odstąpił Gazpromowi część udziałów w spółce Wingas i w 51 zamian za to mógł przystąpić do spółki partnerstwa, lecz kluczowy instrument eksploatującej Jużno-Russkoje. zapewnienia Wsparcie niemieckiego rządu energetycznego Niemiec i Europy. W dla Urzędzie gazociągu Nord Stream okazało się tym przed zakłóceniami dostaw związanymi z Merkel miał wprawdzie krytyczny stosunek do sposobu, w jaki kanclerz Schröder bez szefa kancelarii istotnej innego, także roli Niemniej w niemieckiej podejście skoro jest Rosjanie niż zgodzić się na takie rozwiązanie125. pozycję koalicyjnego partnera SPD i byłego odgrywają nie po dnie Bałtyku, to nie pozostaje nic kanclerz musiała mieć na uwadze nie lecz państwa trzecie zainteresowani są wyłącznie gazociągiem stanowisko wobec gazociągu chadecka koncernów, przez pragmatyczne: sąsiadów Niemiec. Niemniej formułując interes tranzytem dyskusji124. konsultacji i ponad głowami wschodnich tylko dodatkowych rozwiązaniem, co droga morska. Obawy rurociąg. Nowy rząd federalny Angeli Rosją że transport się punktu widzenia Niemiec równie dobrym w których pobliżu położony miał zostać z przyznaje ilości gazu z Rosji drogą lądową byłyby z opór w krajach regionu Morza Bałtyckiego, współpracę Kanclerskim wprawdzie, bardziej potrzebne, im większy stawał się forsował bezpieczeństwa Kierując się przekonaniem o celowości Schrödera, w gazociągu oraz interesem niemieckich nowym rządzie zajął fotel ministra spraw koncernów rząd Merkel kontynuował więc zagranicznych. Dla nich projekt gazociągu kampanię Franka-Waltera Steinmeiera, który wsparcia tego pozostawał jednym z większych dokonań poprzedniej politycznego kadencji. poparcia 124 Jakkolwiek w oficjalnym stanowisku czytamy, że „rząd federalny wychodzi z założenia, że Rosja będzie w stanie całkowicie wypełnić wynikające z kontraktów zobowiązania dotyczące dostaw [gazu]. Gazociąg Nord Stream umożliwi większą dywersyfikację dróg transportu rosyjskiego gazu. Niezależnie od tego rząd federalny popiera wszystkie starania na rzecz dywersyfikacji krajów pochodzenia i dróg transportu surowców”. Cyt. za: Vorbereitungstand der Ostseepipeline zwischen Russland und Deutschland, Antwort der Bundesregierung auf die Kleine Anfrage der Abgeordneten Rainder Steenblock, Marieluise Beck (Bremen), Volker Beck (Köln), weiterer Abgeordneten und der Fraktion Bündnis 90/Die Grünen - Drucksache 16/1768, Deutscher Bundestag, 16. Wahlperiode, Drucksache 16/1925, 22.06.2006. 125 Rozmowa w Urzędzie Kanclerskim w Berlinie, 9.07.2008. Wycofanie nie wchodziło jednak w rachubę także z innego, bardziej zasadniczego, powodu: również dla ekipy Merkel gazociąg bałtycki jest projektem priorytetowym123. Różnica w stosunku do Schrödera polega tylko na tym, że nie przedstawia projektu się go jako sztandarowego rosyjsko-niemieckiego 123 Merkel poparła gazociąg oficjalnie m.in. w czasie wizyty prezydenta Rosji Dmitrija Medwiediewa w Berlinie w czerwcu 2008 roku. 52 przedsięwzięcia126. Niemieckie placówki środowiska naturalnego129. To właśnie dyplomatyczne w krajach UE dostały sprawy ochrony środowiska stały się instrukcje, by w rozmowach przedstawiać głównym kołem zamachowym krytyków argumenty gazociągu, po tym jak próby politycznego wspierające spółkę Nord Stream i działać na rzecz poprawy klimatu nacisku 127 wokół jej inwestycji na Rosję i Niemcy oraz . Było ona o tyle zainteresowane firmy nie dały rezultatów potrzebna, że natrafiała ona w swojej w postaci rezygnacji z tego projektu. działalności na kolejne kłopoty. Trasa Próba udaremnienia lub utrudnienia jego przebiegu realizacji, mająca w tle niezmiennie obawy rurociągu musiała zostać zmieniona ze względu na nieuregulowane o kwestie a podejmowana była odtąd za pomocą Polską128, Estonia zabroniła natomiast środków prawnych. Próby te zyskały także spółce graniczne dostępu terytorialnych, między do przede Danią charakterze geopolitycznym, swoich wód polityczny wymiar w postaci przyjętej 8 wszystkim zaś lipca 2008 roku przez Parlament pojawiły się poważne problemy prawne Europejski rezolucji zwracającej uwagę na związane negatywne zagrożeniami ekologicznymi. sygnatariuszami są wszystkie państwa Obawy przed skutkami dyskusji na temat regionu Morza Bałtyckiego z wyjątkiem kraje zobowiązane są Nord Streamu w Parlamencie Europejskim do oraz konsekwencjami niekorzystnej dla konsultowania między sobą wszelkich inwestycji mogących mieć planowanej inwestycji130. Zgodnie z konwencją z Espoo, której Rosji, skutki niego rezolucji były w rządzie federalnym skutki dla na tyle duże, że także tam podjęto akcję przekonywania posłów do tego projektu. 126 Rząd niemiecki spotkał się jednak także z krytyką Gazpromu za to, że „ niemieccy biurokraci” blokują jakoby budowę gazociągu. Przedmiotem krytyki stało się wstrzymanie zezwolenia na budowę w Niemczech gazociągów OPAL i NEL, którymi gaz z Nord Streamu ma być transportowany dalej do odbiorców zagranicznych. Wbrew Gazpromowi rząd Niemiec nie chciał bowiem zgodzić się na to, by monopol na transport surowca przez Niemcy miał rosyjski koncern i jego partnerzy i obstawał przy zapewnieniu konkurencji dostępu do planowanej sieci. Zob. Andrzej Kublik, Gazprom: Niemcy blokują Gazociąg Północny, Gazeta Wyborcza, 25.10.2007. 127 Rozmowa z niemieckim dyplomatą, Berlin, 27.05.2008. 128 Judy Dempsey, Gazprom plans to re-route controversial European pipeline, International Herald Tribune, 23.08.2007. W materiałach ministerstwa spraw zagranicznych rozsyłanych wiosną 2008 roku do niemieckich członków Parlamentu Europejskiego Nord Stream przedstawia 129 Judy Dempsey, Gas pipeline under the Baltic sea faces many hurdles, International Herald Tribune, 6.05.2008; Christian Tenbrock, Wer schaut in die Röhre?, Die Zeit, 17.04.2008. 130 Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 8 lipca 2000 r. w sprawie wpływu planowanej budowy tzw. gazociągu bałtyckiego łączącego Rosje i Niemcy na środowisko naturalne Morza Bałtyckiego (petycje 0614/2007 i 0952/2007) (2007/2118(INI)). 53 się jako „projekt rzecz Sposób realizacji gazociągu bałtyckiego bezpieczeństwa pokazał, jak trudno Niemcom odnaleźć się zaopatrzenia Europy w gaz”. Podkreśla w zmienionym przez rozszerzenie UE na się, że już w 2015 roku import gazu do wschód Unii Europejskiej będzie wynosił o 100- energetycznego. Odkąd do UE przystąpiły 150 mld m3 więcej niż obecnie. W tej kraje w bez porównania większym stopniu sytuacji, każdy nowy gazociąg zasługuje zależne od importu gazu z Rosji niż na poparcie. W tym sensie Nord Stream „stare” państwa członkowskie, całkowicie nie zmieniła zagwarantowania stanowi na konkurencji dla innych kontekście się bezpieczeństwa treść pojęć „interesu projektów, np. terminalu gazu skroplonego europejskiego” LNG rosyjskiego” w polityce energetycznej UE. lub gazociągu dokumencie MSZ Nabucco. szczególny W oraz Uwzględnienie nacisk „problemu interesów nowych kładzie się na fakt, że za sprawą Nord członków stało się nie mniej ważną miarą Streamu „europejskie sieci zaopatrzenia w europeizacji gaz połączone zostaną z nowymi [tak w podejmowanych oryginale] rosyjskimi rezerwami gazu”. europejskiego prawa (np. uzyskanie przez Ponadto europejski Nord Stream statusu TEN). Wprawdzie po wymiar tego projektu, który w 2000 i 2006 okresie pomijania zgłaszanych przez kraje roku uznany został za przedsięwzięcie Europy Środkowo-Wschodniej zastrzeżeń unijne w ramach Transeuropejskich Sieci i krytyki z ich strony, Niemcy próbowały Energetycznych (TEN). W dodatku gaz szukać transportowany negatywnych wskazuje się na gazociągiem płynąć niż formalna zgodność działań z sposobów łagodzenia gazociągu132. skutków będzie także do Danii, Francji i Wielkiej Należały Brytanii, z którymi to krajami podpisane Polski zostały już umowy. Zarazem zwraca się pomocą uwagę, jest prowadzącej przez Morze Bałtyckie w przedsięwzięciem prywatnych firm, które okolice Gdańska, a także stworzenie w pełni ponoszą odpowiedzialność za jego połączeń realizację, w tym także w odniesieniu do przesyłowym a gazociągiem OPAL, który że Nord Stream 131 kwestii ochrony środowiska . do do 131 132 Die Nord-Stream Pipeline: Ein Projekt zur Gewährleistung der europäischen Gasversorgungssicherheit, dokument w posiadaniu autora. oferty gazociągu odnogi między transportować niedalekiej nich literą ma podłączenia bałtyckiego za (Stichleitung) polskim „bałtycki” odległości od systemem gaz w polskiej Zob. np. wywiad z ministrem FrankiemWalterem Steinmeierem, Polsko-niemieckie lody przełamane, rozmawiał Bartosz W. Wieliński, Gazeta Wyborcza, 10.12.2007. 54 granicy133. Inną próbą ograniczania wśród tamtejszych elit. Percepcja Moskwy politycznych szkód było poparcie Niemiec jako dla energetycznej wpisania zasady solidarności partnera we opiera współpracy się na innych energetycznej w traktacie konstytucyjnym przesłankach, które minimalizują kwestię UE, przede ryzyka wynikającego z pogłębiającej się wszystkim Polska. Nie zmienia to jednak zależności od Europy od importu gazu z faktu, dla Rosji. Krótki przegląd tych argumentów z służyć będzie nakreśleniu kierunku, w widzenia jakim zmierza niemiecka dyskusja nad o co bardzo zabiegała polityczne że gazociągu poparcie bałtyckiego, politycznego właśnie rozwiązaniem będącego punktu znacznie gorszym (bo bezpieczeństwem energetycznym. godzącym w interesy członków UE) niż jego alternatywy, oznaczało Po pierwsze, leitmotvem tej debaty jest wyraźną przekonanie, preferencję dla wąsko pojętego interesu zaufania narodowego kosztem „europeizacji”. 3.4 „Problem rosyjski” kontekście opisanego tu z splotu o europejskiego tycznego nie „problemie jest tylko ekspertów i przede polityczna są odcięciem dostaw powodów politycznych wszystkim zdania, zagrożenie że przez elita Gazprom jest na z tyle lat niezakłóconej współpracy z Rosją jest rosyjskim” bezpieczeństwa Nie podejmowania decyzji strategicznych. 35 między Niemcami a Rosją nie dziwi fakt, teza dostawcą”. „godnym znikome, że nie może być podstawą interesów i bliskich relacji energetycznych że jest przedstawiciele firm, lecz także większość perspektywy Niemiec W Rosja że najważniejszym energe- źródłem przekonania. Skoro nawet w czasach ZSRR i zimnej rozpowszechniona wojny dostawy były realizowane, nie ma powodu obawiać się, że miałoby to się 133 Polska nie wyrażała jednak zainteresowania takim rozwiązaniem motywując swoją odmową w dwojaki sposób. Po pierwsze, podłączenie do gazociągu bałtyckiego oznaczałoby dodatkowy import gazu rosyjskiego, podczas gdy celem polskiej polityki energetycznej jest dywersyfikacja źródeł jego pochodzenia i zmniejszenie zależności od Rosji. Po drugie, istotną rolę odgrywała także kwestia kosztów. Cena gazu niemieckiego jest wyższa niż w Polsce i dlatego import stamtąd byłby nieopłacalny. Rząd niemiecki natomiast nie godził się na jakiekolwiek warunki preferencyjne sprzedaży gazu Polsce wskazując, że zajmują się tym prywatne firmy, które kierują się rachunkiem ekonomicznym. zmienić w obecnych warunkach. Rosja uważana jest za wiarygodnego partnera szczególnie w porównaniu z innymi potencjalnymi dostawcami surowców, np. Algierią, Libią czy Iranem. W przeciwieństwie do nich Rosja uchodzi za kraj stabilny i przewidywalny, a nawet 55 uznający zachodnie wartości, „choć o tym można długo dyskutować” odrzucanej 134 . Energetycznej, Gazpromu wagę przywiązuje się z reguły do tego, że i postrzeganą również przez na publicznie Burckhardt kręgach obraz przedsiębiorstwa wyłącznie były Bergmann135. niemieckich dominuje jej kierującego się ekonomiczną rosyjskiego się logika, przejąć licencje na 136 . budżetu. Teza o „broni Kreml, jest w związku z tym odrzucana137. Jeśli Rosja jako pewny dostawca gazu budzi wątpliwości, to tylko ze względu na ograniczenia zdolności że to polityka w coraz większym stopniu interesami by gazowej”, którą jakoby mógłby posługiwać celów politycznych. „Widoczne jest raczej, się instrumentalizacja Rosję oznaczać musi ogromne straty dla nastawionego na realizację zysków, a nie kieruje wyraźna odcięcie gazu krajom-konsumentom przez politycznych jako z nie odwrotnie. Tym bardziej, że każde w Gazpromu cenowym ekonomicznych interesów Gazpromu, a członek, Niemniej konflikcie W tej optyce to państwo jest zakładnikiem życzenie prezydenta Rosji, na Kremlu, wspominał nawet image’u wydobycie gazu w Syberii Wschodniej” posiedzenia rady nadzorczej Gazpromu czasem, w koncernu, atut w polityce zagranicznej. O tym, że się dla państwowych urzędów na rzecz wysiłków autorytarny reżim w Moskwie jako ważny odbywają szkodliwe Karty Ukrainą na początku 2007 roku, jak Gazprom jest firma w pełni kontrolowaną Kreml Gazprom Putina wsparcie państwa dla działań Zwraca przy tym uwagę fakt, jak niewielką przez przez Gazpromu. Przykładem jest uchwalony przez Dumę w wydobywczych (ze względu dostatecznych inwestycji w na brak sektorze upstream) oraz rosnący popyt wewnętrzny 2006 roku monopol Gazpromu na eksport na gaz, które mogłyby w przyszłości gazu, odmowa ratyfikacji przez Dumę negatywnie wpłynąć na jej zdolność do wywiązywania się z kontraktów138. 134 Tak wypowiadał się jeden z głównych doradców energetycznych rządu Roland Götz. Jego opinie można w dużej mierze uznać za odzwierciedlające mainstream poglądów w administracji publicznej i elitach politycznych. Bardzo często powołują się na nie rozmówcy reprezentujący instytucje państwowe. Cyt. za: Roland Götz, ‘Keine Alternative zu Russland’, Manager Magazin, 11.01.2007, http://www.managermagazin.de/unternehmen/artikel/0,2828,458834, 00.html 135 "Wenn Putin etwas will, lässt er die Leute zu sich kommen", wywiad z Burckhardem Bergmannem, Der Spiegel, 5.03.2007. 136 Roland Götz, Gasproms Zukunftsstrategie: Marktbeherrschung und Expansion, SWP-Aktuell 39, Juli 2007, s. 4. 137 Krytycznie o “micie broni gazowej”: Andreas Goldthau, Resurgent Russia? Rethinking Energy Inc. Five myths about the ‘energy superpower’ , Policy Review, February&March 2008, http://www.hoover.org/publications/policyreview/ 14931716.html 138 Roland Götz, Die Debatte um Europas Energieversorgungssicherheit, 56 Takie przekonanie wspiera drugi centralny struktur monopolistycznych) nad motyw niemieckiej dyskusji. Wiceminister zasobami naturalnymi Azji spraw zagranicznych Gernot Erler (SPD) Środkowej. Rozważając te argumenty, kilkakrotnie swoich Erler podkreślił: „Żeby było jasne od wystąpieniach, odwołując się do dwóch samego początku: jestem zdecydowanie szkół myślenia o „problemie rosyjskim” skłonny przyjąć bezpieczeństwa zwolenników tezy Pierwsza, mówił o nim w energetycznego szkoła UE. państw argumentację o współzależności. współzależności, Wydaje mi się, że wybór szkoły myślenia twierdzi, że „rosyjski system rurociągów każdy podejmuje w oparciu o historyczne tak bardzo nastawiony jest na Europę, że doświadczenia, geografię i w równym Rosja jest tak samo – albo nawet bardziej stopniu także o ocenę tego, jakim krajem – zależna od eksportu surowców do jest dzisiaj Rosja i jakim krajem będzie Europy, jak Europa zależna jest od ich ona w przyszłości”140. W tym rozumieniu importu z Rosji. I że Rosja nie jest w Europa ma takie same możliwości nacisku stanie zmienić tej zależności szybko ze jak Rosja, przez co istnieje między nimi względu na brak infrastruktury, która doskonale mogłaby transportować gaz do innych Żaden z nich bowiem nie byłby w stanie regionów. W dodatku, Rosja potrzebuje łatwo zastąpić ewentualnego przerwania europejskich technologii, by kontynuować dostaw. produkcje gazu z leżących daleko i trudno dostępnych złóż”139. Druga symetryczna równowaga. Ponadto mimo wspomnianych szacunków szkoła, wzrostu niemieckiego importu gazu z nazywana przez Erlera geopolityczną, Rosji, ich znaczenie jest bagatelizowane. wskazuje natomiast na to, że Rosja Zdaniem Steinmeiera, Niemcy nie są w próbuje wykorzystać gaz jako dźwignię tak dużym stopniu zależni od Rosji jak swoich politycznych celów, m.in. próbując inne kraje, gdyż w ubiegłych latach podporządkować sobie sieci przesyłowe dokonały udanej dywersyfikacji. sąsiadujących z nią krajów oraz przejąć Prawie połowa zużywanego w Niemczech gazu faktyczną kontrolę (przy użyciu swoich pochodzi z innych krajów europejskich, w planach jest także terminal LNG141. Diskussionspapier, FG 5 2007/05, März 2007, s. 18. 139 Gernot Erler, European Energy Relations with Russia and Central Asia, IFRI, 1.02.2008. Zob. też: Gernot Erler, Joanne S. Myers, European Energy Security and the Role of Russia, Carnegie Council, February 5, 2007, http://www.cceia.org/resources/transcripts/5416. html Trzecim elementem kluczowego 140 partnera wizji we Rosji jako współpracy Gernot Erler, European Energy Relations with Russia and Central Asia, op. cit.. 141 Der Spiegel, 15.01.2007 57 energetycznej jest przekonanie o braku Europę rzeczywistych Południową zależności od importu z Rosji. alternatyw dla importu Środkowo-Wschodnią i surowców z tego kraju. Wszelkie inne Nie opcje, tzn. import gazu skroplonego lub rodzącej się za jego sprawą konkurencji o budowa gazociągów z innych kierunków pozyskiwanie geograficznych, nie są w stanie w istotny Centralnej. Pozyskiwany dotąd z tamtego sposób ograniczyć zależność od dostaw z regionu surowiec był ważnym czynnikiem Rosji. za pozwalającym Rosji wywiązywać się z przedsięwzięcia zbyt kosztowne lub też zobowiązań eksportowych wobec Europy. ryzykowne Wobec Uważane z są bowiem powodów politycznych mniejszym problemem gazu z jest krajów niedostatecznego fakt Azji poziomu (niestabilność wewnętrzna potencjalnych wydobycia gazu w samej Rosji, część dostawców). zapotrzebowania UE na gaz pokrywana była Symptomatyczny jest przy tym stosunek zakupom do gazociągu Nabucco. Na szczycie UE z priorytetowych infrastrukturalnych, republikami lub widzenia 2008 roku także 143 sposób sprzeczny także niekorzystne 143 . Na temat dyskusji wokół Nabucco patrz: Nicklas Norling, Gazprom’s Monopoly and Nabucco’s Potentials: Strategic Decisions for Europ, Silk Road Paper, Central Asia-Caucasus Institute, November 2007; Agata ŁodkotStrachota, Bałkański kocioł gazowy – Nabucco contra South Stream, Komentarze OSW, Nr 3, 19.03.2008; Susanne Nies, Nabucco and South Stream – Overly Politicized Pipelines? The Energy Program Editorial, Actuelles de lIfri, March 2008, http://www.ifri.org/frontDispatcher/ifri/publications /actuelles_de_l_ifri_1197584475485/publi_P_act uelle_edito_mars___1207210726597 niemiecki koncern RWE142. Projekt Nabucco w oczywisty Otwarcie Botas, bułgarski Bulgargaz, węgierski MOL i od początku regionu. konsekwencje geopolityczne pod wodzą austriackiego koncernu OMV, turecki tego Nabucco miałoby więc z jej punktu Turcję do Europy. W skład konsorcjum, m.in. tego gazu politycznej kontroli nad byłymi radzieckimi ewentualnie Iranu i transportowany przez także Skierowanie Rosja dysponuje ważnym instrumentem rocznie, a surowiec importowany byłby z wchodzą i środkowoazjatyckiego gazu do Europy, miałaby wynosić ponad 30 mld m3 Azerbejdżanu, Turkmenistanie tym, posiadając dotąd monopol na tranzyt z pominięciem Rosji. Jego przepustowość Centralnej, dzięki więc negatywne skutki dla Rosji. Poza otworzyć nową drogę zaopatrzenia Europy w gaz – Azji w właśnie gazociągiem Nabucco do Europy miałoby przedsięwzięć mających Gazprom Kazachstanie. wiosną 2007 roku został on uznany za jedno przez jest z interesami Rosji. Nie tylko dlatego, że jest próbą częściowego zredukowania przez 142 David Schraven, RWE will Abhängigkeit vom Russen-Gas verringern, Die Welt, 6.02.2008. 58 budowę przy tym centralną rolę146. W październiku Nabucco i w ostatnich latach intensywnie 2007 roku z wizytą do Azerbejdżanu i angażowali pogłębienie Kazachstanu udał się minister Glos147, współpracy z krajami Azji Środkowej. Tuż który kilka miesięcy później, w lutym 2008, przed odwiedził Niemcy wspierają się objęciem oficjalnie także w prezydencji w Unii Turkmenistan Europejskiej z kilkudniową wizytę do tego regionu wybrał zagranicznych się minister Steinmeier. spraw Kwestia dyskusją tego tak dokumencie która miała na celu UE, o przypisywanego wzroście mu Stream, jak gazociąg Z jednej strony wynika to z kluczowego znaczenia dla rozwój 146 Andrea Schmitz, Effizienz als Leitmotiv: Die »Strategie für eine neue Partnerschaft mit Zentralasien«, w: Daniela Kietz, Volker Perthes (Hrsg.), Handlungsspielräume einer EURatspräsidentschaft. Eine Funktionsanalyse des deutschen Vorsitzes im ersten Halbjahr 2007, S. 75-79. 147 Öl und Gas locken Glos und deutsche Wirtschaft nach Zentralasien, 15.10.2007, http://www.verivox.de/news/articledetails.asp?ai d=21386&g=power 148 Bundesminister Glos reist vom 24. bis 27. Februar 2008 nach Turkmenistan und Usbekistan, 22.02.2008, http://www.bmwi.de 149 Jan Ross, Michael Thumann, Fritz Vorholz, Wo bleibt Deutschland? Die Zeit, 18/2006. znaczenia przez . wsparciem projekt ten nie ma, inaczej niż Nord współpracy z krajami tego regionu i świadczyła 149 będzie zaopatrywać Niemiec w gaz i przyjętej na szczycie w czerwcu 2007 roku, Sam oczywistego względu, że Nabucco nie . Niemcy były też inicjatorem Środkowoazjatyckiej silnym bałtycki 145 Strategii zaangażowania. surowca do Europy nie cieszy się jednak niemieckiego MSZ, podziałał jak dzwonek alarmowy najważniejszym tranzytu przez Rosję drogi transportu Rosją a Ukrainą w styczniu 2006, który, w tego jest projekt Nabucco jak alternatywnej do wówczas z kryzysem gazowym między się regionu motywem problemem dywersyfikacji regionalnej związany był stwierdza znaczeniu. Zagwarantowanie Europie dostaw gazu z trwale tylko od kilku regionów”144. Wzrost jak bezpieczeństwie Niemiec zdecydowanie na jako dostawców energii, by nie uzależniać się zainteresowania o w związku z energetycznym, w polityce zagranicznej Rosją ale podkreślał też, że „musimy krajów . ostatnich latach, m.in. w tym kontekście wprawdzie kooperację z wiele i zasobny w złoża gazu zyskał więc w tematów. Minister gospodarki Glos chwalił pozyskać Uzbekistan Niewątpliwie region Azji Centralnej jako dostaw gazu była jednym z głównych jednak także 148 UE. Niewątpliwie kwestie energetyczne grały 144 Andreas Rinke, Berlin sucht weitere Quellen für Gasimport, Handelsblatt, 6.11.2006. 145 Thesen zur Energiesicherheitspolitik. Beitrag der deutschen Aussen- und Sicherheitspolitik, Auswärtiges Amt [2006], s.1. 59 niemieckich koncernów. Niemniej jego widzenia, kluczowe jest, by gaz z Azji waga dla europejskiego bezpieczeństwa Środkowej płynął do Europy, a nie np. do energetycznego uznana została przez Chin, które są niewątpliwym konkurentem Radę UE i z tego punktu widzenia miedzy w tym regionie. Natomiast droga, którą oboma być miałby być transportowany, ma mniejsze szanse znaczenie. Mimo oficjalnych deklaracji, projektami różnicy. Z drugiej powodzenia sceptycznie nie strony, Nabucco 150 . zawierającej powinno oceniane Działania spiesznie są dywersyfikacja celem Rosji geograficzna priorytetowym: nie jest zagrożenie długoterminowe wynikające z tranzytu przez Rosję nie jest republikami uważane za duże. Stąd nawet opcja, środkowoazjatyckimi podkopują szanse zgodnie z którą gaz do Nabucco mógłby uzyskania pochodzić z Rosji (przedstawił ją Claude kontrakty z przez zobowiązań na UE wiarygodnych wypełnienie gazem Mandil w swoim raporcie o Nabucco151. Jego los wydaje się zależeć bezpieczeństwie energetycznym Europy od możliwości dostaw z Iranu, które ze przygotowanym względu na spór atomowy są nierealne. wiosną 2008 roku153), spotyka się w niemieckiej Z punktu widzenia niemieckiej percepcji dyskusji. „Gazociągowa administracji strategia facto z od bezpieczeństwa Niekoniecznie pomniejszające kaspijskiego europejskiego rynku. z dala z Francji życzliwym Podejście negujące geopolityczny (de Gazpromu trzyma wprawdzie dostawców regionu premiera przyjęciem154. Rosji istotniejszy jest wszakże inny aspekt tej dla rosyjski) wymiar problemu energetycznego jego lub znaczenie, jednak zmniejsza w ten sposób ilości gazu zdecydowanie dominuje w niemieckiej stojące do dyspozycji Europy, gdyż Rosja debacie. W dyskusji parlamentarnej na przeznacza Azji temat zagranicznej polityki energetycznej Środkowej na eksport do Europy” - pisze w lutym 2008 roku tylko jeden mówca, Roland Götz152. Wydaje się, że zgodnie z Manfred Grund z CDU, bezpośrednio dominującym odniósł się do tego problemu, wskazując gaz w importowany Niemczech z punktem na konieczność motywując 150 Rozmowy w Urzędzie Kanclerskim 9 lipca 2008 i w MSZ 3 lipca 2008. 151 Gerd Höhler, Russland schnappt der EU Gas weg – und gefährdet Nabucco, Handelsblatt, 3.07.2008. 152 Roland Götz, Gasproms Zukunftsstrategie: Marktbeherrschung und Expansion, SWP-Aktuell 39, Juli 2007, s. 4. 153 dywersyfikacji potrzebę oraz budowy Claude Mandil, Securite energetique et Union Europeenne. Propositions pour la presidence francaise. Rapport au Premier Ministre, 21 avril 2008, s. 22-25. 154 Rozmowa w ministerstwie gospodarki i technologii w Berlinie, 28 kwietnia 2008. 60 zintegrowanego rynku energii tym, by Niemniej stawianie „problemu rosyjskiego” „Europejczycy mogli wspólnie negocjować jako z Gazpromem i z Rosją” 155 . Dyskusja nad wyzwania europejskiej dla polityki niemieckiej i zagranicznej i bezpieczeństwem energetycznym toczy energetycznej jest w istocie domeną kilku się w Niemczech raczej w kontekście ekspertów i części mediów159. Polityczne efektywności miejscu konsekwencje tych głosów są znikome. bilansie Niemiecka energii energetycznej, atomowej w koncepcja bezpieczeństwa energetycznym (czy należy wycofywać się energetycznego opiera się na dwóch z jej produkcji?), inwestycji w badania nad filarach: Rosji jako wiarygodnym dostawcy nowoczesnymi zmian i wielkich koncernach jako nośnikach klimatycznych oraz kontroli przestrzegania partnerstwa energetycznego. Widać to na technologiami, konkurencji156. zasad Kwestia Rosji przykładzie koncepcji zagranicznej polityki odgrywa poboczną rolę, nawet jeśli – po energetycznej, kryzysie ukraińskim w styczniu 2006 roku rozwijana jest przez niemiecki MSZ. W – znalazła się przejściowo ona w centrum odniesieniu do Rosji jej celem nie jest uwagi. Angela Merkel wezwała wtedy w ograniczenie wynikającego z pogłębiającej trakcie spotkania z Tony’m Blairem do się zależności i polityki Kremla ryzyka, uchwalenia 15-letniej strategii importu lecz kontynuacja dotychczasowego kursu: surowców do Unii Europejskiej157. Także zacieśnianie stosunków i nakłanianie Rosji rok później, po tym jak Rosja przerwała do dostawy ropy w związku z problemami z standardów. Białorusią, kanclerz i inni niemieccy od przejmowania 2006 roku europejskich Mówiąc o zasadach, jakimi kierować politycy mówili o „zakłóceniu zaufania” powinna się Unia Europejska polityce oraz konieczności redukcji zależności od energetycznej, minister Steinmeier na 158 Rosji która . pierwszym miejscu wymienił konieczność uwzględnienia najważniejszym 155 faktu, że partnerem Rosja i jest stan współzależności z nią należy zachować Cyt. za: Deutscher Bundestag, 16. Wahlperiode, 145. Sitzung, Berlin, Donnerstag, den 21. Februar 2008, s. 15301. 156 Zob. m.in. „Energiepolitik für Europa“ während der deutschen EU-Präsidentschaft im 1. Hj. 2007. Positionspapier der Bundesregierung, 15.09.2006. 157 Hugh Williamson, Merkel calls for 15-year strategy on energy supply, Financial Times, 18.02.2006. 158 Moskau zerstört Vertrauen, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 10.01.2007. nie tylko na szczeblu narodowym, ale i europejskim. Jego zdaniem, „promowanie 159 Jörg Himmelreich, Herrscher der Pipeline, Internationale Politik, 3/2007, s. 56-64; Jörg Himmelreich, Europa in Zeiten von Gasprom, Der Tagesspiegel, 12.01.2007, Frank Umbach, Die neuen Herren der Welt, Internationale Politik, 9/2006, s. 52-59. 61 silniejszych powiązań z Rosją w obszarze opisanej wcześniej praktyki politycznej energetyki nie jest naiwnością”. Kluczowe utożsamiającej znaczenie w procesie realizacji tego celu przedsiębiorstw z interesem państwa i przypada wielkim koncernom. Dlatego z Unii Europejskiej. budową partnerstwa nie należy zwlekać, potężne 160 . są Innym innych producentów energii reguł gry (taki wystarczająco razem sam Steinmeier prawne) może by tylko polityka konsumentów, tzn. nim pomiędzy dwoma celami. Jeden z nich juz tego współprace dokumentu. Zdaniem ministra państw wydobywających surowce i nie ma udział w eksploracji i wydobywaniu tych sensu tylko krytykować tych krajów za 161 .Takie podejście jest w istocie sceptyczny stosunek do jej zapisów. usankcjonowaniem Trzeba natomiast pracować nad tym, by kraje "Internationale Aspekte der Energiepolitik" - zasady Steinmeier Energiegipfel miałyby które Steinmeiera nie uwzględnia ona interesów Europie także przedsiębiorstw, które biorą zweiten zasad, naprzeciw rosyjskim zastrzeżeniom wobec tych zasobów. Oznacza to, że potrzebujemy w beim najważniejszych nie jest jednak pryncypialne i wychodzi musimy być w Niemczech i w Europie Bundesaußenminister w ostatnim przypadku stanowisko Niemiec naturalne dochodzi do tego drugi cel: von miejsce ratyfikowana Karta Energetyczna. W tym problemy z zaopatrzeniem w surowce Rede ważne energetyczna z Rosją, jak długo nie jest konsumentów. Z uwagi na długofalowe 160 zajmuje regulować wymieniłem: korzystne ceny energii dla jej koncepcyjnym akceptacja Rosją prowadzić mają do uwzględnienie w Niemczech i Europie musi poruszać się zasobów” rynków, nową umową partnerska między UE a cen energii. „Polityka energetyczna w wydobywaniu do niemieckim stanowisku. Negocjacje nad ukierunkowaną wyłącznie na obniżanie w dostęp unijnych zasad konkurencji, stabilne ramy przestrzegał, że polityka energetyczna nie konkurencyjni wielkich Nacisk na przestrzeganie przez Rosję i lecz tworzyć je, póki europejskie firmy energetyczne interes te zaakceptowały Karty, mechanizm der najważniejsze przede rozwiązywania wszystkim sporów162. Także w ministerstwie gospodarki można Bundesregierung, 09.10.2006. usłyszeć, że należy brać pod uwagę 161 Kooperative Strategien zur globalen Energiesicherung. Rede von Bundesaußenminister Steinmeier anlässlich der Eröffnung der Reihe „Energiesicherheit und internationale Beziehungen“ des Auswärtigen Amts und des Veranstaltungsforums der Verlagsgruppe Georg von Holtzbrinck im Auswärtigen Amt, Berlin, 16.02.2007. czynnik psychologiczny: Rosja, uważająca się dzisiaj za równoprawnego partnera 162 Kooperative Strategien zur globalen Energiesicherung, op. cit. 62 UE, nie może przyjąć dokumentu, w konsumentów”166. Zwraca się też uwagę którego wypracowaniu nie brała udziału i na na w wewnętrznego . solidarności energetycznej. Pod oficjalnym który wstępnie zgodziła się momencie swojej największej słabości 163 częste paralele z powoduje, np. konfliktu między Wschodem a Zachodem i producentów (unbundling). i „Jestem prawno-własnościowym do magazynów gazu, jest z punktu wymiarze widzenia Niemcy, Niemiec m.in. warunkom ewentualnym wzmacnianiu kompetencji problematyczny. dzięki korzystnym geologicznym, dysponują największymi zbiornikami rezerw gazu w energetycznym. Europie, które mogą zostać wykorzystane Podkreśla się zasadę subsydiarności w tej na wypadek kryzysu. Stąd obawa, że w dziedzinie, choć stwierdza się także, iż ramach solidarności energetycznej zapasy „powinno się wzmocnić UE w stosunkach jako funkcji energetycznej, tzn. dostęp innych krajów Bardzo ostrożnie mówi się natomiast o zewnętrznych jest Także praktyczny wymiar solidarności paneuropejskim165. sprawach Europejską można rozwiązać istniejące problemy”167. KBWE na współpracy struktury bezpieczeństwa w Komisję charakterze przedstawiana jest jako wzór dla „opartej UE do Glos – czy za pomocą rozdziału o dla polityków SPD i kierowanego przez jej w Niemiec sceptyczny – mówił minister gospodarki podejście charakterystyczne jest przede wszystkim energetycznego” przez dystrybutorów możliwe w odniesieniu do problematyki MSZ164. stosunek że rozdzielenia wzajemnego zaufania, tak i teraz jest to Steinmeiera zasady krytyczny. Dotyczy to przede wszystkim stworzenia trwałych podstaw dialogu i ministra stosowania konkretnych rozwiązań proponowanych Niemcy przyczyniły się do złagodzenia Takie rynku także istotny konflikt interesów, który procesem helsińskim z lat 70-ych. Tak jak wtedy energetycznej. i budowy poparciem dla tych celów kryje się jednak W niemieckim stanowisku zwracają także uwagę konieczność te „związek mogłyby zostać bezwarunkowo udostępnione innym, mniej zapobiegliwym 163 166 Rozmowa 28 kwietnia 2008 roku. Frank-Walter Steinmeier, Avoiding conflict over fuel, “International Herald Tribune”, March 22, 2006. 165 "Ausblick auf die deutsche EU- Thesen zur Energiesicheheitspolitik. Beitrag der deutschen Aussen- und Sicherheitspolitik, AA, s. 5 167 "Deutschlands Beitrag zu einer wettbewerbsfähigen, sicheren und umweltverträglichen Energieversorgung innerhalb der EU" Rede des Bundesministers für Wirtschaft und Technologie Michael Glos MdB anlässlich der Konferenz des Wirtschaftsrates der CDU, 20.11.2006. 164 Präsidentschaft: Stand der Vorbereitung in der Bundesregierung" - Rede von Staatssekretär Silberberg, 04.10.2006. 63 krajom. Niemcy otwarcie mówią, że na niemiecko-rosyjskich „uwspólnotowienia zapasów gazu” się nie kwietniu 2006 roku Merkel przyznała zgodzą 168 . wprawdzie, zaufania Priorytet umacniania powiązań z Rosją zależności od w niej ministerstwa W człowieka, dialogu Merkel, politycznego z Rosją170. było także podczas wizyty w Dreźnie jesienią 2006 przez roku przez prezydenta Putina propozycji, powiązania” (Wandel durch Verflechtung) by Niemcy stały się centrum dystrybucji do rosyjskiego gazu na Europę. Wprawdzie i Rosji169. tak Stosunek kanclerz Merkel do partnerstwa Podczas większość gazu eksportowanego przez Rosję przechodzi przez Niemcy i w energetycznego z Rosją jest bardziej zdystansowany. zdaniem dyplomatyczne odrzucenie zgłoszonej w „nowej polityki wschodniej”, opierającej się wszystkim które, Symptomatyczne minister Steinmeier jest autorem koncepcji przede relacji powinny być równie ważnym elementem niż CDU. To właśnie socjaldemokratyczny adresowanej charakteru aluzją do kwestii demokracji i praw do współpracy z Rosją większe znaczenie „zmiany jednak pryzmat energetyki, co było niewątpliwie ono przez SPD, tradycyjnie przywiązującą zasadzie podkreślała relacji gospodarczych z Rosją tylko przez MSZ od jesieni 2005 roku zdominowane jest na nie Przestrzegła także przed postrzeganiem decydujący jest aktualny profil polityczny – m.in. między możemy o tym rozmawiać z Rosją”. nastawienie przypadku porozumienia potrzebują surowców (...) Dobrze, że interesów przedsiębiorstw, a wpływy lobby wzmacniają. oraz „jest, oczywiście, tak, że Europa i Niemcy gospodarki postrzega się jako obrońca to dostawcą energetycznych, zauważając tylko, że ministerstwo tylko czasie strategicznego wynika on z wspomnianych już względów energetycznego tym Schröder spraw zagranicznych. W pierwszym przypadku instytucjonalnych: i godnym eksploatacji Jużno-Russkoje. Inaczej niż dla podejścia ministerstwa gospodarki i oraz partnerem jest w Wintershall a Gazpromem o wspólnej charakterystyczny jest przed wszystkim technologii Rosja Tomsku wyraziła zainteresowanie z podpisanego przed budowaniem zabezpieczeń wobec narastającej że w związku z tym rolę tę pełnia już one od konsultacji 168 170 "Internationale Aspekte der Energiepolitik", op. cit. 169 Frank-Walter Steinmeier, Wandel durch Verflechtung, Internationale Politik; tenże, WillyBrandt-Rede, Berlin Merkel deutet Kontroversen mit Putin an, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 27.04.2006, http://www.faz.net/s/Rub28FC768942F34C5B82 97CC6E16F...058379454025~ATpl~Ecommon~ Scontent~Afor~Eprint.html (1.08.2006) 64 dawna171. Niemniej postawa Merkel miała zaniepokojenia stanem (bezpieczeństwa ważny wymiar symboliczny pokazujący, energetycznego że ekskluzywne partnerstwo energetyczne parlamentarzystów CDU/CSU (nie jest to z Rosją nie jest koncepcją bliską pani oficjalny kanclerz. przedstawia katalog niezwłocznie podjąć Także z kręgów partii Angeli Merkel, CDU, magazynowania polityczna inicjatywa z zakresu polityki w przedstawiona została Projekt świetle. powołania której w na całej partii) działań, które powinna UE: gazu w wszystkich dywersyfikacje importu, stworzenie wspólnej sieci energetycznej w Europie, aktywność na rzecz stabilizacji rzecz europejskiej bezpieczeństwa krajach, Rosja krytycznym strategii dokument koncepcja wprowadzenie takich samych standardów wyszła bodaj pierwsza w Niemczech energetycznej, Europy politycznej w regionach zasobnych w unii surowce173. energetycznego przedstawił poseł CDU i pełnomocnik Niewątpliwie dokument rządu ds. dialogu petersburskiego z Rosją Schockenhoffa stanowi Andreas Schockenhoff. W maju 2008 roku niemieckiej dyskusji o bezpieczeństwie zaakceptowany został on przez frakcję energetycznym. Świadczy o tym krytyczna 172 parlamentarną CDU/CSU . W autorstwa novum w ocena Rosji oraz zwrócenie uwagi na inne dokumencie wprost stwierdza się, że niż „musimy bezpieczeństwa na wzór KBWE” możliwe zapobiec temu, byśmy w tylko „kooperatywne naszych stosunkach z państwami trzecimi instrumenty – np. Rosją – nie stali się obiektem ich gry Przekonanie, że Unia Europejska powinna w polityce energetycznej”. Wskazuje się wzmacniać także na potrzebę wspólnej europejskiej ryzykom wynikającym z powiązań z Rosją, strategii bezpieczeństwa energetycznego. dalekie jest od mainstreamu poglądów Wynika ona m.in. stąd, że „Gazprom ma niemieckich taką ogólnoeuropejską strategię, którą inicjatywa ta nie spotkała się z niemal można żadnym odzewem w klasie politycznej174. dokładnie działalności”. problem odczytać Wskazując rosyjski z jego explicite jako działania się elit. w w mechanizmy celu tej sferze. zapobiegania Symptomatyczne, że na źródło 173 Zob. też wywiad z Andreasem Schockenhoffem, Niemcy liczą na Miedwiediewa, rozmawiał Bartosz W. Wielińskim, Gazeta Wyborcza, 5.06.2008. 174 Rozmowa z Hansem-Joachimem Falenskim, doradcą Andreasa Schockenhoffa, Berlin, 7 lipca 2008. 171 Roland Götz, Wird Deutschland "Energiedrehscheibe" für Russlands Erdgas? SWP-Aktuell, 2006/A 49, Oktober 2006. 172 Strategie für eine EUEnergiesicherheitsunion, CDU-CSU-Fraktion im Deutschen Bundestag, 20. Mai 2008. 65 4. Zakończenie: ucieczka przed jako europeizacją energetycznego Europy. Nowy kontekst energetycznego Europejskiej, bezpieczeństwa Inicjatywy w celu wypracowania przez bezpieczeństwa Unii gwaranta Unię w Europejską „wspólnego głosu” którym coraz większa liczba aktorów – wobec Rosji oznaczały wyzwanie dla instytucji unijnych i państw członkowskich dotychczasowej – problem stosunkach, Rosji i bilateralizmu. Można określić je mianem krytycznie patrzeć na podejmowane przez presji europeizacyjnej. Niemcy nie były w nią działania, pod wieloma względami tej kwestii osamotnione. Każdy kraj UE postawił Niemcy w trudnej sytuacji. Im znalazł się w takiej sytuacji. Niemniej bardziej dostrzegać postępującej zaczęła zależności od strategii opartej na w tych zasadzie przybierała pozę przypadek Niemiec był szczególny. Z supermocarstwa, tym jednej strony są one z punktu widzenia trudniej było Niemcom godzić specjalne Rosji krajem najważniejszym ze względu stosunki z Moskwą z ich tradycyjną rolą na swój potencjał gospodarczy i położenie jako i geograficzne. Dlatego to Niemcy właśnie sojusznika szczególnie wyczulonych na są dla całej Unii Europejskiej najsilniejszą „problem karta przetargową w relacjach z Rosją i Rosja energetycznego „wzorowego Europejczyka” rosyjski” państw bałtyckiego najważniejszym kluczem Przypadek Środkowo-Wschodniej. gazociągu Europy wspólnej polityki energetycznej. Z drugiej strony, rosyjsko- jest przykładem do niemiecki tego bilateralizm w sprawach dylematu. Ponadto, im silniej Gazprom energetycznych nie ma sobie równych w próbował dokonywać ekspansji na rynek Europie, jeśli spojrzeć na zainwestowany europejski, tym większa stawała się waga weń kapitał polityczny i finansowy. decyzji podejmowanych przez niemieckie Na czym miałaby polegać europeizacja koncerny niemieckiej rosyjskiego – kluczowych polityki energetycznej w Jednocześnie zakresie podejścia do Rosji i jakie miałyby pojawienie się „problemu rosyjskiego” być jej wskaźniki? Po pierwsze, uznanie, stanowiło czysto że problem rosyjski istnieje. Jak długo niemieckich Rosja była w całej Europie postrzegana decydentów do ustosunkowania się do jako jeden z wielu dostawców energii, tak zmieniającej długo polityczne. ewentualnie monopolisty. partnerów także wyzwanie Zmuszało się rzeczywistości dokonania rewizji i silnie stosunek indywidualną zakorzenionych wyobrażeń na temat Rosji do sprawą niej pozostawał poszczególnych państw. To się od 2000 roku stopniowo, 66 ale w ewidentny sposób zmieniło, czego Zgodnie z tą interpretacją, niemiecko- świadectwem są kolejne inicjatywy na rosyjski sojusz energetyczny był tworem szczeblu europejskim usiłujące, wprost lub par excellance politycznym, wpisanym w pośrednio, znaleźć wspólną odpowiedź na szerszą strategię złączenia obu krajów „rosyjskie wyzwanie”. Stąd, po drugie, szczególnego oznaką europeizacji byłoby wsparcie dla Kluczowym tych rzecz przywódcy polityczni widzący w Rosji wzmocnienia pozycji Unii Europejskiej w sojusznika i oparcie w działaniach na relacjach z Rosją. Po trzecie, europeizacja arenie ma także wymiar horyzontalny i dotyczy przede stosunków Schrödera, inicjatyw i działanie między członkowskimi UE. na państwami rodzaju więzami. aktorem byliby międzynarodowej. wszystkim dla więc Dotyczy rządów to Gerharda którego bilateralne partnerstwo energetyczne z Rosją było Jej wyrazem jest stosowanie się do niepisanego kodu bodaj postępowania w polityce zagranicznej, polityce zagranicznej. którego najważniejszym elementem jest najważniejszym projektem w Podsumowując swoje lata spędzone w zasada konsultacji i unikanie działań na polityce Schröder pisał: „[W] interesie szkodę innych państw. Europy leży, by Rosji jako wielkiemu Tymczasem akurat w czasie, kiedy w Unii producentowi energii otworzyć dostęp do Europejskiej zaczęto zastanawiać się nad wewnętrznego rynku energii w UE – tak konsekwencjami rosnącej zależności od samo, jak Rosja pozwala europejskim importu gazu z Rosji i szukać sposobów koncernom energetycznym uczestniczyć ustanowienia relacji z nią na przejrzystych w wydobywaniu jej zasobów gazu i ropy. i Innymi słowy, chodzi o to, by otwarcie równoprawnych podjęły próbę zasadach, budowy Niemcy zająć strategicznego się pytaniem, czy rosyjscy partnerstwa energetycznego z Moskwą. producenci mogą wchodzić w interesy z Choć podkreślają odbiorcami końcowymi oraz, czy powinno „europejski” charakter tych relacji i ich się im umożliwić nabywanie udziałów w pozytywne znaczenie dla całej UE, to niemieckich elektrowniach i koncernach narastające napięcie między narodowym energetycznych. a niemieckiej powinien zauważyć, że otwartość naszego polityki jest oczywiste. Wytłumaczenie rynku trwale może powiązać legitymującą fiaska europeizacji niemieckiej polityki się politycy europejskim niemieccy wymiarem energetycznej wobec Rosji możliwe jest, oczywiście, na płaszczyźnie politycznej. 67 4-5 Kto ma procentowym wątpliwości, wzrostem gospodarkę europejską” rosyjską z gospodarką należy 175 . zależność energetyczną od Rosji i postulowała, by stworzyć w Europie takie powiązania Za Schrödera niechęć do europeizacji, której zmniejszyć treścią miałaby być rewizja stanowiska, była konsekwencją jego prorosyjskiego nieodłączną między sieciami przesyłowymi, które pozwoliłyby krajom UE na wzajemne wspierania się kryzysowych politycznego programu. Nie można jednak na wypadek sytuacji 177 . tego powiedzieć o rządach Angeli Merkel. Niemniej to właśnie na trzyletni okres Jej rządów Merkel przypadła główna część stosunek do Rosji różni się diametralnie od poprzednika i dotyczy to dyskusji zarówno bezpieczeństwa energetycznego Europy i oceny rosyjskiej, rozwoju demokracji i partnerstwa jak o rosyjskim problemie to właśnie rząd Merkel ponosi także energetycznego. Na szczycie UE w Lahti odpowiedzialność za wspomniane fiasko w europeizacji. W istocie konkretne działania październiku 2006 roku kanclerz Niemiec należała do tych europejskich rządu przywódców, którzy najgłośniej wzywali dotyczące Rosję do respektowania opartych na energetycznego, idą pod prąd realizacji zasadzie wzajemności reguł dostępu do wspomnianych sieci przesyłowych i otwartości rynku. politycznych: Wskazywała budowy infrastruktury potrzebnej z punktu także wtedy na federalnego, szczególnie budowy wspólnego przed wspólnego zróżnicowane uzależnienie krajów UE od widzenia zasady importu energii z Rosji, które stanowi energetycznej w wyzwanie dla wspólnego podejścia UE w wyjaśnienie sprawach sprawach energetycznych. Merkel publicznie mówiła o konieczności „wspólnej polityki energetycznej chwilą głosu te rynku celów UE i solidarności UE. Tym niemieckiego samym kursu w energetycznych skoncentrowane wyłącznie na sposobie i myślenia i intencjach głównych zagranicznej UE” właśnie w kontekście decydentów, relacji z Rosją176. Inaczej niż Schröder niewystarczające. Rzeczywista przyczyna otwarcie twierdziła też innym razem, że leży głębiej. Postępowanie Niemiec w okazuje się sprawach energetycznych jest bowiem 175 Gerhard Schröder, Entscheidungen. Mein Leben in der Politik, Hoffmann und Campe, Hamburg 2006, s. 461. 176 Russland lehnt EU-Forderungen ab, Spiegel online, 20.10.2006, http://www.spiegel.de/politik/ausland/0,1518,443 861,00.html klasycznym 177 przypadkiem path Merkel says Germany should lessen dependence on Russian energy , International Herald Tribune, 9.01.2007 68 czyli dependency, wcześniej zależności dokonanych wyborów od stawiającym na kierujące się 178 ekonomicznymi interesami firmy i obranych strategii, które w decydujący . W rzeczywistości sprawa jest o wiele sposób kształtują obecną politykę. bardziej skomplikowana. Wolny rynek nie Najważniejszym hamulcem europeizacji polega na tym, że obecne na nim firmy niemieckiej polityki energetycznej wobec wolne są od ingerencji państwa. Jego Rosji jest specyficzny gospodarczej, model polityki istotą na niemal swobodny dostęp do rynku. Tymczasem w oparty bezwarunkowym wsparciu rządu działań podejmowanych przez jest wolna konkurencja, Niemczech, w dużej mierze za sprawą dla decyzji wielkie politycznych, jest dokładnie koncerny energetyczne. Polityka taka ma odwrotnie. Państwo umocowanie ustawowe, zgodnie z którym koncerny i to prywatne koncerny odpowiedzialne są utożsamiając za przedsiębiorstw z interesem bezpieczeństwo czyli energetyczne. wspiera hamuje wielkie liberalizację, interesy tych państwa. Jednocześnie oparta jest ona na pewnej „Aby zagwarantować realizację naszych mistyfikacji. Niemieccy politycy i urzędnicy strategicznych utrzymują, że jej sednem jest mechanizm bezpiecznych dostaw energii z krajów wolnorynkowy: to firmy mają dokonywać takich jak Rosja, musimy w większym zakupów stopniu surowców i podpisywać brać interesów udział w w postaci eksploracji i kontrakty, podczas gdy rząd nie powinien wydobyciu nowych złóż. Do tego Niemcy w ich działania ingerować. W ten sposób potrzebują uzasadniany jest „apolityczny” charakter dokonywania inwestycji global players, gazociągu też którzy mogliby współpracować z firmami z argumentuje się przeciwko ewentualnemu krajów bogatych w surowce. Rozbicie wspieraniu naszych bałtyckiego, tak „niekomercyjnych” przedsięwzięć infrastrukturalnych który powstał jako projekt Polityka tradycję publicznych pieniędzy, postrzegany jest „niemieckim wspierania i przemysłowej. właśnie jako przykład inwestycji, który nie w energetycznych do byłoby wielkich przedsiębiorstw ma w Niemczech długą USA za pomocą gwarancji kredytowych i się zdolnych argumentował minister Steinmeier179. polityczny, silnie wspierany przez rząd mieści firm i krokiem w dokładnie złym kierunku” – na forum Unii Europejskiej. Ropociąg BakuCeyhan, silnych 178 jest częścią kultury W przypadku polityki Rozmowa w urzędzie kanclerskim, Berlin, 9 lipca 2008. 179 Frank-Walter Steinmeier, Angst gezielt geschürt, Interview, „Der Spiegel“ z 15.01.2007. modelu” 69 energetycznej wsparta jest przekonaniem, widzieliśmy, sprzeczne jest z mającą taka długoletnią tradycję kulturą postępowania. strategia bezpieczeństwa. czynnik daje Ale sprawia, europeizacji to optimum właśnie To samo dotyczy oporu wobec liberalizacji dokonanie że polityki ten rynku energetycznej, koncerny interesie niemieckie Dla Gazpromu i w rynku energetycznego i sieci dystrybucji tylko Temu niemieckich firm przed angażowaniem się bałtycki i sprzedaż surowca zagrozić może przede rynku zbytu, jego Zdaniem co byłoby rzeczywistej Friedemanna Müllera, jednego z tych ekspertów, którzy BASF-u najsilniejszy atut w negocjacjach strategię „stawiania na Rosję” uważają za z Gazpromem. Dlatego jakiekolwiek próby błędną, „polityka energetyczna Niemiec Komisji Gazpromu zaś liberalizacji. celu. Jest to tym samym dla E.ON-u czy dostępu jeśli następstwem drogą do osiągnięcia ich najważniejszego zablokowanie wtedy, europejskim kompromis może być dla nich jedyną na gazociąg ogromne wszystkim pojawienie się konkurentów na w takie porozumienia są wyraźne, to mające w oraz zagwarantowana będzie na wiele lat. sieciach dystrybucji. Nawet jeśli obawy Europejskiej) latach, nastawienie. Koszty te zwrócą się bowiem tylko w zamian za udziały w europejskich strony konkurencji. wydobycie gazu tylko wzmacniają to jasna: bezpośredni dostęp do złóż gazu w Rosji ze ostatnich inwestycje jest jej celem priorytetowym. Strategia (np. ograniczenia gazu, przedłużone przez niemieckie firmy Dostęp do niemieckiego (europejskiego) ingerencji jest Długoterminowe kontrakty na dostawy wpływów i zwiększenia zysków w Europie. jest który jedni, i drudzy chcą utrzymania monopolu ważnym elementem strategii umacniania koncernu Ruhrgasu, energetycznym w UE, ani też Gazpromu. I (Kremla) partnerstwo energetyczne z Niemcami jest rosyjskiego E.ON obecnie największym potentatem na rynku zbudowały swoistą wspólnotę interesów z Gazpromem. Komisję energetycznego UE. Nie leży ona ani w przebiega tak opornie. M.in. dzięki takiej potężne przez Europejską, m.in. w imię bezpieczeństwa szczególnie w wymiarze relacji z Rosją, polityce forsowanej była przez wiele lat pod wpływem wielkich celu przedsiębiorstw, które utrudniały wolną do konkurencję europejskich sieci, stanowią naruszenie i robiły wszystko, by udaremnić dywersyfikacją źródeł energii, ich żywotnych interesów. Chcąc wesprzeć gdyż ta podważyłaby ich pozycje rynkową takie działania rząd federalny musiałby (...) przez 20 lat Ruhrgas, który miał sprzeciwić się tym interesom, a to, jak długoterminowe kontrakty na import gazu 70 [rurociągami – przyp. PB] z Rosji i ma zaś „trzeciego pakietu energetycznego”. udziały w jego Rząd federalny stanął na czele (wraz z budowę wydobyciu, blokował terminalu LNG [gazu Francją) opozycji wobec pomysłu skroplonego], gdyż ten byłby ciosem dla rozdziału jego producentów energii i jej dystrybutorów, rynku” monopolistycznej pozycji na 180 . W konsekwencji w Niemczech który własnościowego niewątpliwie na osłabiłby potęgę nie istniej infrastruktura, za pomocą której dotychczasowych można by zapewnić alternatywne, tzn. nie Osiem krajów, które 29 stycznia 2008 roku pochodzące przesłały z Rosji lub Morza quasi-monopolistów. Komisji odpowiedź propozycje, tylko terminalu LNG, lecz także ani opcję liberalizacji rynku energii182. W połączeń międzysystemowych z Francją odróżnieniu od obu koncepcji Komisji lub innymi krajami181. (rozdział własnościowy i ustanowienie dającego rządu federalnego nieograniczone polityczne zakładała silniej w wyeliminowanie o Sekundowanie koncernów oznaczało do działań jest polityka przedstawionych Niemiec wcześniej możliwości ich przesyłowych zostać zapewnione natomiast poprzez ramach koncernów – dla obu gałęzi ich działalności: produkcji i dystrybucji. W ten sposób macierzyste przedsiębiorstwo nie Angeli Merkel – rzeczywistym politycznym Przykładem utrzymanie ustanowienie osobnego zarządu – w nieuchronnie wtedy, jeśli nie było to – jak w przypadku rządu. sieci miałoby interesom zacieśnianie powiązań z Rosją, nawet priorytetem tylko (ISO). Zapewnienie dostępu konkurentów bezpieczeństwie energetycznym zarysowywał się „problem rosyjski”. nie kontrolowania przez odrębne instytucje polityczny wymiar, im debacie ona struktury własnościowej firm, lecz także poparcie działaniom koncernów, zyskiwała tym wyrazistszy trzecią niezależnego operatora systemu ISO) Mająca z pozoru ściśle ekonomiczny polityka tzw. jej Północnego, dostawy gazu. Nie ma nie charakter przedstawiło na miałoby takich bezpośredniej kontroli nad codziennymi decyzjami podejmowanymi wobec przez operatorów sieci, którzy w mieliby inicjatyw zagwarantowaną znacznie większą niż Komisji Europejskiej, przede wszystkim dotąd niezależność, pozostając wszakże 180 Cyt. za: Judy Dempsey, Merkel calls meeting on German energy, International Herald Tribune, 3.04.2006. 181 Friedemann Mueller, How to Secure Reliable Energy Sources in Germany, w: U.S and German Approaches to the Energy Challange, AICGS, s. 39. 182 Effective and Efficient Unbundling of Transmission System Operators. Proposal for a Directive of the EP and the Council amending Directive 2003/54/EC concerning common rules for the internal market in electricity and repealing Directive 96/92/EC, 29 January 2008. 71 pod względem własnościowym częścią tej argumenty. Z jednej strony była to obawa, samej firmy. Choć opcja „trzeciej drogi” że ewentualne ograniczenia możliwości została wstępnie przyjęta przez Radę działania 183 UE , sprzeciwił się jej Gazpromu negatywne Parlament w UE konsekwencje miałby dla już Europejski, otwierając drogę do dalszych dokonanych przez ten koncern wspólnych negocjacji nad inwestycji z niemieckimi partnerami. Z rynku energii Także warunkami liberalizacji 184 drugiej . „klauzula państwa wchodzeniem trzeciego”, stosowania się przejmować udziały w Gazpromu w przed niemiecki bardzo małe. Argumentuje się wręcz, że do im więcej elektrowni i sieci przesyłowych europejskich standardów, jeśli chcieliby oni obawy sferach politycznych i administracyjnych dostawców energii (przede wszystkim do strony, sektor downstream, są w niemieckich mająca na celu zmuszenie zewnętrznych Gazpromu) zaś Gazprom będzie miał w Niemczech i w sektorze Europie, tym większa będzie gwarancja, dystrybucji w UE, spotkała się z oporem że dostawy surowców będą stabilne186. Niemiec. Podobnie jak Wielka Brytania, Niemcy obawiały się przekazania zbyt Wzmocnienie daleko energetycznej Niemiec z Rosją, jakie idących kompetencji Komisji bilateralnej współpracy z dokonało się w ostatnich latach, miało proponowanym przez siebie rozwiązaniem niewątpliwie negatywny wpływ na wysiłki miałaby – w imieniu całej UE – zawierać Unii Europejskiej na rzecz ustanowienia umowy z krajami trzecimi ustanawiające przejrzystych i opartych na zasadzie warunki nabywania udziałów firmach na wzajemności Europejskiej, terytorium która UE185. zgodnie wymiarze stosunków wielostronnym. z Rosją w Niemiecka W przypadku np. Wingasu, preferencja dla konkretnych projektów oznaczałoby to poddanie ważnej części energetycznych realizowanych z Rosją działalności kontroli ze strony Komisji. Dla przy silnym wsparciu państwa stanowiła Niemiec ważne były jednak także dwa zaprzeczenie dążenia do wypracowania inne, bliskich europejskiemu modelowi reguł niemieckich rzadziej firm, wypowiadane oficjalnie, współpracy UE-Rosja. Jak pisze Kerstin Westphal, „im bardziej kraje produkujące 183 Energieliberalisierung: Paris und Berlin setzen sich durch, www.euractiv.com, 9. Juni 2008. 184 Parlament besteht auf Entflechtung der Energieriesen, www.euractiv.com , 19. Juni 2008. 185 Rozmowa w urzędzie kanclerskim, Berlin, 9.07.2008. bądź konsumujące energię stosują takie 186 Rozmowa z w niemieckim MSZ, Berlin, 3.07.2008; rozmowa z niemieckim dyplomatą w Brukseli, 17.07.2008. 72 geopolityczne podejście oparte na niebagatelne profity z kooperacji neorealistycznych i przypisujących główną Niemcami, nie miała powodów, by godzić rolę państwu przesłankach, tym trudniej się na powołać do życia wielostronne instytucje proponowane oparte energetycznego z UE. na rynkowych” prawie i mechanizmach 187 . Wprawdzie, warunki jej w Podobnie ocenić jak widzieliśmy, próby budowy bałtyckiego. od bezpieczeństwo nie wróżyły szybkiego ramach dialogu należy spodziewana konsekwencje eksportu europejskiego modelu do Rosji początku współpracy mozolnie gazociągu Jego wkład energetyczne w Europy sukcesu, jednak znaczenia Niemiec w tym zależy od wielu czynników: szacunków procesie nie można przecenić. Nie przez wzrostu przypadek swoje Europie, oceny możliwości pozyskania zainteresowanie współpracą energetyczną gazu z innych źródeł (basen Morza w pierwszym rzędzie właśnie na Berlin. Kaspijskiego, Nie tylko dobre stosunki polityczne i przewidywań co do zdolności Rosji do długoletnia tradycja współpracy odegrały wywiązywania się z podjętych zobowiązań tu istotną rolę. Przede wszystkim liczył się i jej wiarygodności jako dostawcy. Tym ogromny potencjał rynku największego samym, konsumenta zwolenników, Rosja skierowała energii w Europie i zapotrzebowania na Azja wbrew gaz w Centralna), twierdzeniom daleka jest jego ona od największego odbiorcy rosyjskiego gazu. jednoznaczności. Na tym polega kluczowa rola Niemiec dla relacji między podejściem Niemiec a polityki ich próbami wypracowania wspólnej polityki szczególna siła przetargowa w relacjach z UE istotny jest fakt, że niemiecka „stawka Rosją. Fakt, że za sprawą bilateralnych na porozumień Niemiec z Rosją siła ta nie poszukiwanie została użyta w imię wspólnego interesu Niemieckie całej współpracujące energetycznej UE, przyczynił UE się – do i fiaska Rosję” w Z punktu dużej widzenia mierze innych rozwiązań. koncerny z utrudnia energetyczne, Gazpromem, nie europejskiej polityki wobec Moskwy. Nie spieszą się np. z budową terminalu LNG, zmienia tego fakt, że postępowanie innych bo krajów, przede wszystkim Włoch, nie strategicznej odbiegało uzależnienia od Rosji pozostaje też w daleko od „modelu niemieckiego”. Rosja, mogąc liczyć na 187 Kerstin Westphal, Germany and EU-Russia Energy Dialogue, op. cit., s. 112. 73 koliduje on z interesami współpracy. sprzeczności z dywersyfikacji dostaw tej Zwiększanie unijnymi i celami liberalizacji rynku188. Budowa gazociągu bałtyckiego W może bezpieczeństwa sprawić (przy założeniu ten sposób strategia opierania energetycznego na wolniejszego wzrostu zapotrzebowania na interesach firm, kształtująca postępowanie gaz w wyniku założonego przez UE Niemiec silniej niż preferencje polityczne podniesienia efektywności wykorzystania rządzących, stawała się więc w okresie energii), zaostrzających się problemów w relacjach że inne nie źródła będą potrzebne. Wówczas wzrost zależności od całej Rosji byłby nieunikniony. Nawet zresztą problematyczna. przy założeniu, że to większe ilości gazu wobec prób wypracowania „wspólnego importowanego np. głosu” UE w relacjach energetycznych z dywersyfikacja źródeł jego pochodzenia) Rosją była raczej przykładem ucieczki stanowią gwarancję przed europeizacją niż potwierdzeniem bezpieczeństwa energetycznego Niemiec roli Niemiec jako promotora śmiałych i Europy, Nord Stream trudno uznać za przedsięwzięć europejskich. Czy jest ona konieczny instrument do podniesienia jego także poziomu. Götz, Gunther Hellmann określił w odniesieniu skądinąd przeciwnik tezy o zagrożeniu do niemieckiej polityki w UE mianem „de- rosyjską bronią gazową, „także lądowe europeizacji”? W jego ujęciu oznacza ona drogi transportu gazu z Rosji na Zachód „proces, który w odznacza się przede są wszystkim ewolucją decyzji i działań oraz z Rosji (a najlepszą Jak bezpieczne rozbudowane. pisze i nie Roland mogłyby Dla zostać bezpieczeństwa UE z Rosją Niemiecka potwierdzeniem zmianą w coraz bardziej polityka zjawiska, europejskiej które tożsamości energetycznego Niemiec i Europy o wiele Niemiec w taki sposób, że interesom ważniejsze jest, że dodatkowe ilości gazu narodowym przyznaje się pierwszeństwo w Rosji mogą być pozyskiwane tylko przy przed rosnących kosztach wydobycia i że wzrost państwowy) interesami ‘europejskimi’” 190. zapotrzebowania na gaz na rynku Zdaniem wewnętrznym Rosji ograniczać będzie jej możliwości eksportowe” (wykraczającymi Hellmanna współpracowników) 189 . rola poza wymiar (i Niemiec jego na przestrzeni kilkunastu lat zmieniała się z awangardzisty w marudera europejskiej integracji. Choć przyznają oni, że za 188 Frank Umbach, Zielkonflikte der europäischen Energiesicherheit. Dilemmata zwischen Russland und Zentralasien, DGAPanalyse, November 2007, no. 3, s. 9. 189 Roland Götz, Die Ostseegaspipeline. Instrument der Versorgungssicherheit oder politisches Druckmittel? SWP-Aktuell 41, September 2005, s. 4. wcześnie 190 jeszcze, by twierdzić, że Gunther Hellmann, Lamed Power: Germany and European Integration, w: Gunther Hellmann (ed.), Germany’s EU Policy on Asylum and Defence, op. cit., s. 156-184., tu: s. 166. 74 „zeuropeizowana” tożsamość Niemiec z szczególnie dla Niemiec. W pewnym lat 80-ych została na początku XXI wieku sensie Niemcy stały się więc z czasem zastąpiona przez swoje przeciwieństwo, to ofiarą tendencje zmierzające w tym kierunku są entuzjazmu, od którego następuje dzisiaj w ich opinii niepodważalne. Co istotne, wyraźny, choć niezamierzony, odwrót191. „de-europeizacja” ma zdaniem Hellmanna uzasadnione wątpliwości. Sugeruje on wynika zaś z jakiegoś przemyślanego bowiem regres, tzn. wycofywanie się z projektu politycznego. Świadczy o tym uprzednio pewien paradoks. Zarówno w polityce współpracowników niemieckiej pro-integracyjnych e analizy w tym opracowaniu. W żadnej bowiem z tych dziedzin europeizacja nie integracji w tych obszarach, by potem – z postąpiła tak daleko, by zasadne było racji trudności w wypełnianiu wynikających tego zobowiązań hamulcowym dalszej – stać mówić o odchodzeniu od niej. Bardziej się trafnym byłoby określenie „oporu przed instytucjonalizacji europeizacją” zastrzeżonych dotąd dla tych polityk. Wspólna polityka azylowa mogłaby bowiem naruszyć państw narodowych obszarów polityki lub kruchy też „ucieczki przed europeizacją”, którym kompromis wewnątrzniemiecki z 1992 roku dotyczący obchodzenia się to pojęciem posługuję się w tym tekście. z Niemniej zjawisko zidentyfikowane przez azylantami. Z kolei tworzenie wspólnych sił zbrojnych wyzwanie dla UE nie stanowiło Hellmanna –odwrotu od jednoznacznego poważne dofinansowanej poparcia i europejskiej nastawionej w dalszym ciągu na obronę terytorialną Bundeswehry. polityki energetycznej, która była przedmiotem w przedsięwzięć. To one chciały pogłębienie z przypadków migracyjnej i obronnej, ani też do polityki polityki, to Niemcy właśnie były z początku inicjatorami polityki. do opisanych przez Hellmanna i jego na których to przykładach autorzy ksiązki ewolucji zeuropeizowanej Niewątpliwie nie może się to odnosić ani azylowej, jak i bezpieczeństwa i obrony, takiej proeuropejskiego Sam termin de-europeizacji budzić może charakter mimowolny (by default), nie dowodzą swojego najbardziej Niemiec dla integracji trafne. pogłębiania – jest Szczególnie jak jego Innym klasycznym przykładem może być Pakt 191 W innych swoich tekstach Hellmann silniej jednak eksponuje te argumenty, które świadczą o świadomej i celowej redefinicji założeń polityki zagranicznej Niemiec w okresie Schrödera. Por. Gunther Hellmann, Wider die machtpolitische Resozialisierung der deutschen Außenpolitik. Ein Plädoyer für offensiven Idealismus, „WeltTrends“, Heft 12, 2004, s. 79-88. Stabilności i Wzrostu, który był niemieckim pomysłem mającym na celu utrzymanie niskiej inflacji wspólnej waluty, a którego zapisy okazały się trudne do realizacji 75 „mimowolny” charakter potwierdzenie w *** znajduje analizowanym tu Konflikt wojenny w Gruzji w sierpniu 2008 przypadku zewnętrznego wymiaru polityki energetycznej. kanclerstwa Jak Angeli widzieliśmy, Merkel, to niemieckiej dependency roku dopisał postscriptum do ukończonej za path polityki działań192. W istocie bowiem najgłębsze zmiany w Abchazji którym i Osetii Południowej mocarstwowo-nacjonalistyczna przyszło Niemcom tę politykę realizować. UE Przede wszystkim jednak uznanie przez nią zbuntowanych republik niemieckiej polityce energetycznej, lecz w rozszerzenia wielu obserwatorów to wtargnięcie Rosji na terytorium Gruzji, omawianym tu okresie zaszły nie w sprawą on gwałtowność podejmowanych przez Rosję widoczny jest także na w innym wymiarze. za dotyczył Unii Europejskiej w ropę i gaz tłumaczy charakter „ucieczki przed europeizacją” To nie dla alternatywnych źródeł zaopatrzenia Mimowolny w Wprawdzie wybuchu Gruzji jako ważnego kraju tranzytowego okresie stosunek do Rosji dominujący w europejskim, analizy. jego właśnie chęć dyskredytacji i osłabienia bardziej sceptyczny niż w poprzednim kontekście momencie lecz zdaniem dla postępowania Niemiec, a nie znacznie kanclerskim. w bezpośrednio problematyki energetycznej, gospodarczej miała kluczowe znaczenie urzędzie właśnie oraz retoryka władz i elit w Moskwie wywołały szok i na wzbudziły obawy co do dalszego kursu wschód, zmian w postawie Rosji oraz relacji między Unią Europejską a Rosją193. nowych zagrożeń dla bezpieczeństwa Także energetycznego postawa Niemiec zaczęła w Niemczech ton reakcji na postępowanie Rosji był, szczególnie tuż stawać się coraz mniej „europejska” , a po coraz bardziej „narodowa”. Podobnie jak zakończeniu konfliktu zbrojnego, niespotykanie ostry. Eckart von Klaeden, w przypadku polityki migracyjnej czy polityki obronnej oczekiwania 192 wobec Por. Marek Menkiszak, Rosyjska inwazja na Gruzje: przebieg, cele i konsekwencje, Tydzień na Wschodzie. Biuletyn analityczny OSW, 20 sierpnia 2008, s. 8-13. 193 Na temat konsekwencji wojny m.in.: HansHenning Schröder (Hrsg.), Die Kaukasus-Krise. Internationale Perzeptionen und Konsequenzen für deutsche und europäische Politik, SWPStudie, September 2008, Berlin; Katinka Barysch, Europe and the Georgia-Russia Conflict, www.opendemocracy.net, 30.09.2008; Michael Emerson, Post-mortem on Europe’s first war of the 21st century, CEPS Policy Brief, No. 167, August 2008; Charles Grant, How to handle the new Russia, CER Bulletin, Issue 62, October/November 2008. Niemiec formułowane przez partnerów w polityce energetycznej pozostawały w konflikcie z ważnymi elementami kultury politycznej (niechęć do użycia sił zbrojnych) czy gospodarczej (wspieranie wielkich trudno koncernów), zmienić które jednorazową niezwykle decyzją polityczną. 76 prominentny polityk CDU, pisał w wcześniej nawoływali do ostrożności. tygodniku „Der Spiegel” o konieczności Także minister gospodarki Michael Glos pozbycia się złudzeń wobec Rosji i (CSU) zapowiedział, że rząd niemiecki przejścia do bardziej realistycznej polityki sprawdzi wobec obliczalnego narodowej rezerwy gazu: „Konflikt w . Angela Merkel, występując na Gruzji pokazuje, że także w przypadku coraz sąsiada mniej 194 konferencji prasowej w Tbilisi, podkreśliła gazu prawo Gruzji do bycia członkiem NATO hamowały wprawdzie . Niemcy dążenia możemy jednostronnej 195 nawet wbrew obiekcjom Rosji nie możliwości cytowanej do stworzenia pogłębiać zależności” wcześniej naszej 198 . Autor koncepcji unii bezpieczeństwa energetycznego, Andreas wprowadzenia sankcji wobec Moskwy, ale Schockenhoff przyczyniły się do wypracowania wspólnej propozycję, dodając, że należy ograniczyć linii były zależność od Rosji oraz „zapewnić ścisłe postanowienia nadzwyczajnego szczytu 1 stosowanie zasady wzajemności: jeśli września 2008 w Brukseli196. Nawet jeśli rosyjskie miesiąc inwestować w sieci w UE, to także UE, której później niemieckie zdają wyrazem relacje się rosyjsko- wracać do zachodnie (CDU), firmy ponowił swoją energetyczne koncerny chcą muszą mieć normalności197, rozczarowanie postawą możliwość współdziałania przy projektach Moskwy jest wyraźne. wydobywczych Niemiec w gwaranta energetycznego UE nabywania większościowych udziałów”199. bezpieczeństwa ulegnie obszarze zasadach państwa prawa i z możliwością kwestiach energetycznych? Czy postrzeganie Rosji jako w dystrybucji w Rosji bez dyskryminacji, na W jaki sposób wojna w Gruzji wpłynie na politykę oraz Próbą zapobieżenia dalszemu pogłębianiu zmianie? się krytycznego nastawienia do Rosji w Postawa Rosji niewątpliwie dostarczyła Niemczech była niewątpliwie zgoda – po dodatkowych argumentów tym, którzy już czterech latach bezowocnych negocjacji – 194 na przyznanie EON-owi udziałów w złożu Eckart von Klaeden, Ende einer Illusion, Der Spiegel, 25.08.2008. 195 Merkel in Tiflis: Georgien wird Mitglied der Nato – eines Tages, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 18.08.2008. 196 Ausserordentliche Tagung des Europäischen Rates vom 1. September 2008 in Brüssel. Schlussfolgerungen des Vorsitzes, Brüssel, den 1. September 2008, 12594/08. 197 Zob. komentarze po wizycie Angeli Merkel w Petersburgu na początku października 2008, np.: Merkel sucht neuen Draht zu Moskau, Handelsblatt, 2.10.2008. Jużno-Russkoje200. przypadek, 198 ze To zapewne porozumienie nie zawarto Cyt. za: Daniel Brössler, Missklänge in der zweiten Reihe, Süddeutsche Zeitung, 29.08.2008. 199 Andreas Schockenhoff, EU-RusslandBeziehungen am Scheideweg, 24.09.2008, s. 8. 200 Jürgen Flauger, Eon verstärkt Engagement in Russland, Handelsblatt, 02.10.2008. 77 energetycznego Petersburgu 2 października 2008. Co Współfinansowanie więcej, Gazprom odstąpił od swojego infrastruktury przesyłowej, zmiana definicji wcześniejszego warunku, że ceną na „zakłócenia dostaw” (w przypadku którego zgodę państwa na dopuszczenie niemieckiego UE złożył polski201. akurat w czasie wizyty Angeli Merkel w rząd przez zobowiązane UE są do być wzajemnej pomocy), tak aby odpowiadała zagwarantowanie Gazpromowi udziałów w ona także interesom nowych państw sieci sprzedaży gazu w Niemczech. Z członkowskich, perspektywy Moskwy był to bez wątpienia obowiązkowych gest mający podkreślić gotowość do obowiązek informowania o planowanych kontynuacji współpracy i wiarygodność inwestycjach strategicznych w sektorze Rosji współpracy energetycznym to środki, które mają na wbrew negatywnym celu nie antagonizowanie Rosji, lecz konflikcie gruzińskim. koncernu do jako energetycznej opiniom gazu źródeł partnera – po we ma wzmocnienie wprowadzenie zapasów gazu zdolności czy wspólnego Zacieśnienie współpracy między EON-em reagowania UE na ewentualne kryzysy i i Gazpromem, nie tylko z powodów zagrożenia. Wsparcie Niemiec dla tych symbolicznych, z pewnością nie przyczyni postulatów miałoby nie tylko niebagatelne się znaczenie dla powodzenia tej inicjatywy, do uelastycznienia stanowiska w niemieckiego dyskusji lecz nad byłoby także solidarnością dostrzeżenia, energetyczną w UE. Tym więcej zależeć europejskiego będzie od woli i politycznej determinacji energetycznego istnieje. bezpieczeństwem i że świadectwem „problem rosyjski” bezpieczeństwa rządu federalnego. Ich testem będzie stanowisko Niemiec Berlin, sierpień-październik 2008 wobec propozycji Komisji i innych państw członkowskich zgłaszanych w kontekście planowanej na listopad 2008 publikacji kolejnej edycji Strategicznego Przeglądu Energetycznego UE (Strategic Energy Review). Ważne propozycje zmian w europejskim podejściu do bezpieczeństwa 201 Konrad Niklewicz, Jacek Pawlicki, Energetyczny plan Tuska, gazeta Wyborcza, 7.10.2008. 78 PIOTR BURAS - politolog, publicysta, specjalizuje się w problematyce niemieckiej. Stały wspólpracownik Centrum Stosunków Międzynarodowych. Od stycznia do października 2008 był visiting scholar w Stiftung Wissenschaft und Politik w Berlinie jako stypendysta Volkswagen Stiftung w ramach programu European Common Foreign and Security Policy Studies. 79 80
