kultowy wymiar odbioru literatury polskiej w macedonii

LIDIA
TANUSZEWSKA
KULTOWY
WYMIAR ODBIORU
LITERATURY POLSKIEJ W MACEDONII
CASUS
WYBRANYCH PRZEKàADÓW
CELEM TEGO REFERATU NIE JEST UKAZANIE HISTORII OBECNOĝCI LITERATURY
polskiej w Macedonii. Chciaáabym tylko zwróciü uwagĊ na kilka dzieá, które
niedawno wydano i — na przykáadzie ich recepcji — zaprezentowaü obecny stan
i sposób odbioru literatury polskiej przez pewną grupĊ publicznoĞci. ĩeby przejĞü
do kultowego wymiaru literatury i ludzi, którzy tworzą ten kult wobec poszczególnych dzieá, krótko omówiĊ ogólną kulturĊ czytania w Macedonii.
W Macedonii mieszkają obecnie dwa miliony ludzi — w tym duĪy procent to
przedstawiciele wspólnot etnicznych, dla których macedoĔski nie jest jĊzykiem
ojczystym i trudno im czytaü w tym jĊzyku. Poza tym ciĊĪka spoáeczno-ekonomiczna sytuacja kraju obniĪa poziom piĞmiennoĞci, wzglĊdy finansowe
utrudniają kupowanie ksiąĪek. Pojawiáa siĊ równieĪ nowa, internetowa generacja,
której uczestnicy bardzo rzadko biorą do rąk standardową, drukowaną ksiąĪkĊ.
Wydawcy stanĊli zatem przed trudnym wyzwaniem: komu sprzedawaü swoje
ksiąĪki? Z bardzo maáym zyskiem i maáym nakáadem Ğrodków, które przeznacza
na ten cel paĔstwo, niewielu wydawców moĪe sobie pozwoliü na opublikowanie
ksiąĪki, która nie jest popularna, nie ma szans na zaistnienie jako bestseller, jak
równieĪ nie jest klasyką i nie jest dobrze znana wiĊkszoĞci czytelników.
A wspóáczesna literatura polska jest prawie zupeánie obca macedoĔskiemu
czytelnikowi i w tych warunkach nie moĪe przebiü siĊ na literacki rynek. Mimo
to, w takich wáaĞnie warunkach, istnieje jednak wąskie grono ludzi, którzy mają
w sobie doĞü entuzjazmu, by czytaü nowe rzeczy i wyjĞü poza granice komercji
— najczĊĞciej są to ludzie sztuki, krytycy, literaturoznawcy, ale teĪ i máodzi ludzie, którzy po prostu lubią czytaü. DziĊki temu, Īe prawie wszyscy w kraju są
przynajmniej dwujĊzyczni, wiĊkszoĞü z nich czytaáo juĪ literaturĊ polską
w innych jĊzykach. Niestety, ma to teĪ swoją negatywną stronĊ, poniewaĪ napáyw
ksiąĪek w jĊzyku serbskim i chorwackim w Macedonii wzrasta, pozornie wiĊc nie
ma koniecznoĞci przekáadania literatury na jĊzyk macedoĔski.
204
Literatura polska w Ğwiecie
Za przykáad niech posáuĪą Sklepy cynamonowe Brunona Schulza. Po raz pierwszy Sklepy… zostaáy przetáumaczone na jĊzyk macedoĔski dopiero w tym roku.
WczeĞniej jednak przekáadano poszczególne opowiadania i eseje Schulza, gáównie w czasopismach literackich; pojawiaáy siĊ teĪ artykuáy krytyczne i recenzje
jego twórczoĞci, pisane jednak raczej przez polskich autorów. Rzadkie są autentyczne rozprawy krytyczne i opinie macedoĔskich autorów o twórczoĞci Schulza,
aczkolwiek jednak spotkaü je moĪna od czasu do czasu. Pisze siĊ w nich o Schulzu, Īe „to jeden z najwiĊkszych magów prozaicznego rysowania rzeczywistoĞci,
takiej, która czyha na nas za rogiem naszej zachmurzonej, schowanej w otĊpiaáych zmysáach, codziennoĞci”1. I dalej: „To, co w swoim sednie noszą jego pierwsze,
ale takĪe i póĨniejsze opowiadania, to jego przeĪycia z dzieciĔstwa. Zostaáo niezmienione decorum, ten sam uczuciowy stosunek do rzeczy, a rzeczywistoĞü opisywana
jest oczami dzieciĊcymi. W swoich opowiadaniach autor nigdy nie káadzie nacisku na
rozwijanie historii, tylko przede wszystkim na przywoáanie pewnej specyficznej
atmosfery. Fantazja Brunona Schulza jest dzika, swobodna prawie do automatyzmu
w syntaktycznie przeksztaáconej percepcji. Chodzi o rzeczywistoĞü, w której sny
niczym siĊ wyraĨnie nie odróĪniają od jawy”2.
Tego typu fantazja i opowiadanie nie są caákiem nieznane macedoĔskiemu czytelnikowi. Prawie kaĪdy, kto czytaá Schulza, nie mógáby nie zauwaĪyü wiĊzi autora
Sklepów… z macedoĔskim pisarzem wspóáczesnym, ēlado UrošeĔiciem, który jest
zresztą wielbicielem Schulza. Ulice UrošeĔicia, zagubione zauáki w starym skopijskim mieĞcie, mistyczne sklepiki i zaniedbane przestrzenie, które on wspomina ze
swoich dni dziecinnych, w niesamowitej mierze kojarzą siĊ z ulicami Schulza, choüby
wáaĞnie z opowiadania Sklepy cynamonowe. Sam UrošeĔiü powie o Schulzu, Īe jego
dzieáa moĪna czytaü ciągle, jak poezjĊ — kaĪdego dnia moĪna otworzyü jego ksiąĪkĊ
na którejkolwiek stronie, przeczytaü czĊĞü opowiadania i poczuü caáą urodĊ jego
wyrazu. W innej recenzji wskazano, Īe podstawową cechą narracji w powieĞci Schulza jest odkrywanie coraz to nowych znaczeĔ w pozornie nieistotnych zjawiskach
codziennoĞci. A jak sam Schulz powiedziaá, celem podstawowym prozy jest wyjĞü
ponad „widoczne” elementy rzeczywistoĞci. Ci, co dopiero poznają Schulza, mówią,
Īe jest „niesamowity” — zachwyca ich wáaĞnie to odejĞcie od „oczywistego”, Īe jest
niezwykáy i chwilami zwariowany, ale to wáaĞnie sprawia, Īe jego twórczoĞü jest tak
atrakcyjna. Jest prawdą, Īe czytelnicy macedoĔscy albo uwielbiają Schulza, albo go
nie znoszą i rzucają ksiąĪkĊ po pierwszej przeczytanej stronie. Ale ci, co go przeczytali i pokochali, mają pojĊcie o tej czĊĞci literatury polskiej, która jest naprawdĊ wartoĞciowa i tworzą kult polskiej twórczoĞci jako awangardowej, niezwykáej i zasáugującej na miano arcydzieáa. To maáe grono ludzi, zna teĪ Gombrowicza i Witkacego,
1
2
Zob. „Margina” 2002, nr 55—56, s. 166.
TamĪe.
LIDIA TANUSZEWSKA: Kultowy wymiar odbioru…
205
z których tylko Gombrowiczowska Pornografia zostaáa przetáumaczona na macedoĔski, i to takĪe niedawno, tak samo jak Schulz.
Drugi przekáad, który chcĊ omówiü w tym referacie, moĪe wzburzyü niektórych znawców. MoĪna bowiem wątpiü, czy chodzi o dzieáo literackie. MówiĊ
mianowicie o scenariuszu Dekalogu KieĞlowskiego i Piesiewicza, który wydano
w Macedonii w 2002 roku. Trzeba stwierdziü, Īe filmowy Dekalog jest juĪ
w Macedonii nieco zapomniany, a w ĞwiadomoĞci pokolenia máodych ludzi,
którzy jeszcze nie urodzili siĊ, albo nie byli wystarczająco doroĞli, by obejrzeü go
w czasach, kiedy byá wyĞwietlany — po prostu sáabo obecny. Tak wiĊc Dekalog
w formie literackiej stanowi dla nich ciekawą lekturĊ, podobnie jak ciekawy jest
dla czytelników starszych, którzy nie tylko znajdują róĪnice w stosunku do filmowej wersji, ale naprawdĊ czytają to jako coĞ nowego, co ma swoją artystyczną
wartoĞü, niezaleĪną od filmu. Po opublikowaniu dzieáa recenzenci tak pisali o tekĞcie
KieĞlowskiego i Piesiewicza:
Dekalog jako tekst jest równie waĪny jak filmy nakrĊcone wedáug tych scenariuszy. Nie są
odosobnieni autorzy, którzy sądzą, Īe scenariusz to tylko jeden z potrzebnych elementów do
stworzenia filmu. Takiemu stosunkowi, w najlepszy moĪliwy sposób, zaprzeczyáa ksiąĪka
KieĞlowskiego i Piesiewicza, którą moĪna czytaü jako samodzielne dzieáo literackie.3
O stylu literackim scenariuszy ten sam krytyk mówi:
konstruując tekst, autorzy nie odgradzają siĊ od takiego postĊpowania, które pozwala scenariuszowi byü „czytelnym” takĪe w sposób literacki: zwracanie siĊ ku czytelnikom (coĞ, co nie
bywa realizowane w filmie), opisy sceniczne, które zachowują pozorne „skąpstwo” w faktograficznym opowiadaniu, specyficzny rytm opowiadania (jeĪeli chcielibyĞmy wskazaü literackie paralele, to byliby to amerykaĔscy minimaliĞci albo tzw. „brudni realiĞci”), specyficzne przywoáanie atmosfery za pomocą krótkich, zwiĊzáych i czasami symbolicznych opisów.
[…] Kreatywny punkt wyjĞcia tekstu tkwi w tym, Īe z najbardziej eksploatowanych tematów
udaje siĊ zbudowaü niezwykáe puenty. Tekst nie rozwiązuje, nie oferuje odpowiedzi, a tym
bardziej nie robi tego w sposób bezpoĞredni. […] Ale to, Īe zmuszaáo nas tu do postawienia
pewnych pytaĔ, jest dostatecznym dowodem, Īe mamy przed sobą niezwykáe udane dzieáo
artystyczne.4
Mimo Īe chodzi o nietypowy literacki utwór, Dekalog KieĞlowskiego i Piesiewicza juĪ staá siĊ inspiracją dla máodych macedoĔskich pisarzy. Tak na przykáad,
podkreĞla siĊ paralele pomiĊdzy utworem a dzieáem Spektator máodego pisarza
ĩarko KujundĪiskiego, które wydano w 2003 r. W recenzji powieĞci tego autora,
w tym czasie jeszcze studenta, stwierdzono, Īe ma ona filmowy charakter opowiadania, który moĪna porównaü z Dekalogiem, czyli taki, w którym obsesyjnie
operuje siĊ banalnymi szczegóáami, malowniczym kontrapunktem i symetrią —
3
4
ē. JankoĔski: [rec.] „DneĔnik” 21.03.2003.
TamĪe.
206
Literatura polska w Ğwiecie
powodującymi, Īe czytelnik sam staje siĊ w jakiĞ sposób obserwatorem, tak samo
jak bohaterowie wobec siebie. Dekalog jako dzieáo literackie staje siĊ ostatnio
w Macedonii tematem badaĔ nie tylko dla filmoznawców, ale teĪ dla literaturoznawców, filozofów i teologów. Napisano parĊ prac dyplomowych i magisterskich na ten temat. W jednej z tych prac skutecznie dowodzi siĊ surrealistycznego
charakteru dzieáa KieĞlowskiego.
Reasumując: oba omówione tu dzieáa — w których przedstawiono to, co irracjonalne i niepewne, w których fantastycznoĞü i rzeczywistoĞü przeplatają siĊ
w sposób dowolny — są przedmiotem uwielbienia okreĞlonej grupy czytelników
w Macedonii i powodują tworzenie siĊ pewnego szerszego kultu wobec literatury
polskiej. Pojawia siĊ ona wprawdzie do tej pory w niewielkim nakáadzie, ale
przez to, Īe chodzi o wyjątkowe dzieáa, zaistniaáa tendencja, Īeby wáaĞnie polskich autorów, uwaĪaü za kultowych i wyjątkowo ciekawych na naszym gruncie.