Widoki miasta na zielonogórskich pieniądzach zastępczych

Widoki miasta na zielonogórskich pieniądzach zastępczych

Izabela Korniluk
WIDOKI MIASTA NA ZIELONOGÓRSKICH
PIENIĄDZACH ZASTĘPCZYCH
Wydawane w latach 1914-1923 pieniądze zastępcze, zastępujące
brakujący w obiegu bilon, powszechnie zwane notgeldami, stały się
przedmiotem wielu artykułów i opracowań.
Niemiecka mobilizacja z 1 sierpnia 1914 roku i prowadzone na
szeroką skalę przygotowania do wojny spowodowały, iŜ ludność
Rzeszy Niemieckiej zaczęła gromadzić najpotrzebniejsze do
przetrwania w cięŜkich czasach dobra, przede wszystkim pieniądze
(monety srebrne i złote) oraz Ŝywność. Na rynku zaczynało brakować
wielu podstawo-wych artykułów i wzrosły ceny na poszczególne
produkty. Rodziło to potrzebę pieniądza, szczególnie drobnego bilonu
do przeprowadzania transakcji. By zapobiec trudnościom - ustawą z 4
sierpnia 1914 roku rząd niemiecki wprowadził do obiegu banknoty
kas poŜyczkowych. Ich wartość nominalna była niewielka (1, 2, 10 i
50 marek), ale spraw-nie zastąpiła brakujący na rynku bilon.
W emisji notgeldów moŜemy wyróŜnić trzy okresy: lata 1914-1916,
koniec 1916 do 1918 i od 1918 do 1922 roku. Podziału tego dokonano
ze względu na zmieniający się wygląd pieniędzy.
Do wizerunku banknotów zastępczych z pierwszego okresu nie
przywiązywano wielkiej wagi. Sądzono, iŜ, sytuacja pienięŜna na
niemieckim rynku szybko się unormuje i zostaną one wycofane z
uŜytku. Pieniądze były bez bogatej ornamentyki, wręcz niedbałe i
prymitywnie drukowane z ręcznym podpisem wystawcy, stemplem i
bardzo prostym drukiem. Od początku jednak banknoty te budziły
42
zainteresowanie ko-lekcjonerów. Między innymi z tego powodu
notgeldy z kolejnego okresu wydawniczego były bardziej
wyrafinowane i estetyczne.
Serie pieniędzy z lat 1918-1922 praktycznie prosto z drukarni
trafiały do klaserów kolekcjonerów. Wykonywano je starannie, na
lepszym papierze, miały bogatą ornamentykę, kolorystykę; drukowano
na nich elementy istotne i charakterystyczne dla miejscowości
emitującej notgeld - herby, budynki, ciekawe wydarzenia historyczne,
scenki ro-dzajowe, legendy, wizerunki znanych osobistości itd.
Stanowiły jedyną w swoim rodzaju reklamę miasta. WyróŜniały je
takŜe niepospolite nominały - 1,5, 2, 3, 5 marek, a takŜe 70, 80, 90
fenigów.
W roku 1923 pojawiły się banknoty inflacyjne, godne uwagi nie
tylko ze względu na przedstawione atrakcyjne walory poszczególnych
miejscowości, ale przede wszystkim z powodu ogromnych,
niespotykanych nominałów.
W zielonogórskiej kolekcji pieniędzy zastępczych znajduje się
ponad 70 walorów o róŜnorodnej tematyce. Najczęściej w sposób
symboliczny lub dosłowny przedstawiane są na nich dwa
najwaŜniejsze rzemiosła Winnego Grodu: winiarstwo i sukiennictwo.
Jest takŜe kil-ka banknotów zastępczych, na których widnieje postać
Fryderyka
II,
a takŜe scenki historyczne z Ŝycia miasta i jego obywateli. Jednak
najliczniejszą grupę stanowią notgeldy ukazujące obiekty i widoki
miejskie.
Prezentacja znanego powszechnie widoku lub budynku na
papierowym banknocie, środku płatniczym obowiązującym na terenie
danego miasta i w określonym czasie, wydawać by się mogła
bezcelowa i wtórna, poniewaŜ juŜ wówczas dobrze funkcjonowały
pocztówki z wi-dokiem miasta i jego walorów architektonicznych.
Pocztówki dociera-ły do szerokiej rzeszy odbiorców, trafiały w róŜne
zakątki
Niemiec
i świata. Notgeldy łączące obraz, ornament i część opisową równieŜ
doskonale sławiły miejskie walory.
Emitenci zielonogórskich pieniędzy zastępczych chętnie
prezentowali panoramę miasta i charakterystyczne budynki, w ten
sposób podkreślali przywiązanie i przynaleŜność do miasta,
43
reklamowali
je,
a jednocześnie przekazywali istotne informacje. Liczono się z faktem
- w obliczu tak wielkiego kolekcjonerskiego zainteresowania - iŜ
banknoty trafią nie tylko do samych zielonogórzan. WaŜne było
równieŜ, Ŝe papierowe znaki pienięŜne zwrócą uwagę np.
mieszkańców regionu.
Widoki na zielonogórskich notgeldach tworzą pewien schemat,
w którym poszczególne obiekty uosabiają konkretne wartości. Ratusz
to najbardziej reprezentacyjny i wyróŜniający się budynek, siedziba
władz miejskich, które były emitentem znakomitej większości
pieniędzy zastępczych. Widok ratusza moŜna znaleźć na kaŜdej serii
zielonogórskich notgeldów. Przedstawiany jest w dość jednorodny,
zawsze rozpoznawalny sposób. Na poszczególnych notgeldach nie ma
określonej pory roku, choć po barwach i kolorystyce moŜna się
domyślać pełni dnia. Budziło to niewątpliwie pozytywne skojarzenia i
ciepłe uczucia (ryc. 1).
Ryc. 1 Zielonogórski ratusz
Ryc. 2 Zielonogórski ratusz
Ratusz zazwyczaj prezentowano od strony południowej, lecz są
teŜ pieniądze, na których pokazywano tylko wejście do zielonogórskiego magistratu i jego wieŜę (ryc. 2). Ta ostatnia wizja nie jest zgodna
z rzeczywistością - wieŜa ratuszowa znajduje się po przeciwnej stronie
- być moŜe autor rysunku pragnął, by wejście do budynku było
rozpoznawalne.
44
Ryc. 3 Kościół katolicki św. Jadwigi
Ryc. 4 Rynek z kościołem Matki Boskiej
Częstochowskiej
Budowle kościelne to drugie co do waŜności widoki na
zielonogórskich pieniądzach zastępczych. Miejskie świątynie - kościół
pw. św. Jadwigi, kościół ewangelicki „Zum Garten Christi” (obecnie
pw. Matki Boskiej Częstochowskiej) i kościół pw. św. Zbawiciela,
podobnie jak wizerunki ratusza są charakterystyczne, choć stanowią
niejako tło i dodatek do całości obrazu i sprawiają wraŜenie, iŜ
zaprezento-wano je przy okazji pokazywania innego, znaczniejszego
obiektu czy miejsca (ryc. 3, 4). Wyjątkiem jest ukazany na banknocie
budynek ko-ścioła Zbawiciela - świątynia waŜna, ale stosunkowo
młoda, powstała w 1917 roku ze środków fundacji znanej
zielonogórskiej rodziny Beu-cheltów (ryc. 5).
Ryc. 5 Kościół Zbawiciela
Ryc. 6 Zaułek przy WieŜy Głodowej
Dość liczna grupa bonów zawiera takŜe widoki obiektów ściśle
związanych z winiarstwem. Domki winiarzy połoŜone wśród zielonych
wzgórz, na których dojrzewają winogrona, sprawiają wraŜenie
romantycznych obrazków malowanych na zamówienie. Podobnie jest z
wizerunkami zielonogórskich uliczek i zaułków (ryc. 6). Wszystkie te
zabiegi odpowiedniego łączenia barw, wyróŜniania i zwracania uwagi
na poszczególne elementy, czasami nawet przerostu formy nad treścią
miały jeden cel - pozostawić w pamięci oglądającego trwałe i głębokie
45
wraŜenie. Celem było takŜe przekazanie informacji o bogactwie,
róŜnorodności i atrakcyjności Zielonej Góry.
Najlepiej efekt ten osiągnięto na przedstawieniach miejskiej panoramy na dwóch róŜnych bonach. Zazwyczaj zielonogórska panorama
prezentuje na banknotach oblicze miasta widziane z winnego wzgórza
(ryc. 7). Na jednym z notgeldów poprzez odpowiedni montaŜ i
dokładność przedstawienia brył budynków, niezgodną jednakŜe z
rzeczywistością, ukazano w całości miasto z wyróŜniającymi się
trzema wieŜami kościołów, ratusza i WieŜy Głodowej.
Zaprezentowano w ten sposób wszystkie istotniejsze obiekty w formie
symbolicznej (ryc. 8).
Ryc. 7 Panorama Zielonej Góry
Ryc. 8 Panorama Zielonej Góry
Wizerunki miasta i jego architektury na zielonogórskich
notgeldach nie odbiegały mocno od rzeczywistości. Upiększenia i
drobne zmiany poszczególnych miejsc słuŜyły zwiększeniu ich
atrakcyjności, a takŜe przekazaniu na jednym obrazie wielu
informacji. Oblicza te wzbogacone o element werbalny, począwszy od
krótkich opisów budynków czy przysłów, pieśni i anegdot, czyniły z
papierowych pieniędzy zastępczych swoiste przewodniki po mieście, a
takŜe małe dzieła sztuki. Niezwykle istotne było równieŜ nie tylko to,
co przedstawiano, ale odpowiedź na pytanie, jak i dlaczego. Stąd teŜ
wszelkie wizerunki, motywy i słowa pisane prezentowane na bonach
stanowią obiekt zainteresowań róŜnych dziedzin sztuki i zajmują
zarówno historyków, so-cjologów, językoznawców, historyków
sztuki, jak i etnografów.
46
Przedstawione notgeldy, wydane w Zielonej Górze w latach 1921-1922,
pochodzą ze zbiorów Gabinetu Numizmatycznego Muzeum Ziemi Lubuskiej
w Zielonej Górze.
Bibliografia:
Wiesław Lesiuk, Janusz A. Kujat, Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 19141924, Opole 2002.
W. Mehl, Deutsche Serienscheine von 1918 - 1922, Frankfurt am Mein 2001.
Prace kulturoznawcze III, Aksjosemiotyka karty pocztowej pod red. Pawła
Banasia, Wrocław 1992.
Wojciech StrzyŜewski, Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi
Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku, Zielona Góra 1999.