Миколa К - Hereditas Monasteriorum

Artykuły recenzyjne i recenzje
493
mogą być one użyteczne w analogicznych badaniach prowadzonych w obiektach znajdujących się w naszym kraju, szczególnie tych należących pierwotnie do franciszkanów prowincji
saskiej, a więc na Śląsku, Pomorzu Zachodnim i Wschodnim oraz Warmii. Na koniec należy podkreślić wysoki poziom redakcyjny i edytorski całości książki, w tym licznych ilustracji barwnych,
który zapewniło wydawnictwo LIT.
Rafał KUBICKI
Instytut Historii
Uniwersytet Gdański
Миколa КУГУТЯК (ред.), Великий Скит у Карпатах у трьох томах
[Wielki Skit w Karpatach w trzech tomach], t. I: Патерик Скитський. Синодик
[Paterik Skicki. Sinodik], Івано-Фраківськ-Львів: Манускрипит, 2013,
ss. 728, il.; t. II: Великий Скит у документах і матеріалах XVII–XXI ст.
[Wielki Skit w dokumentach i materiałach XVII–XXI w.], Івано-Фраківськ-Львів: Манускрипит, 2015, ss. 514, il.*
W latach 1612–1785 na terenie południowo-wschodniej Rzeczypospolitej funkcjonował prawosławny monaster w Skicie Maniawskim. Nazwa „skit” oznaczała pustelnię, monaster o szczególnie ascetycznym charakterze. Ośrodek został założony w górach Gorganach, w lasach koło
wsi Maniawa, przez Hioba Kniahinickiego, który formację duchowną zdobył w klasztorze na
Świętej Górze Athos w Grecji. Skit Maniawski był w XVII w. jednym z głównych ośrodków sprzeciwu wobec unii brzeskiej i dużym centrum monastycyzmu prawosławnego na ziemiach Rzeczypospolitej. Ok. 1640 r. przebywało w nim prawie 200 mnichów. W XVIII w. pozostawał przy
prawosławiu, mimo iż okoliczne tereny przyjęły unię z Kościołem katolickim. Po zajęciu ziem
polskich przez Austrię był jedynym monasterem prawosławnym w Galicji. Jego funkcjonowanie zostało przerwane w 1785 r., kiedy z rozkazu cesarza Józefa II przeprowadzono jego kasatę1.
Dzieje i spuścizna Skitu Maniawskiego stały się przedmiotem zainteresowania ukraińskich
archeologów, historyków i etnografów związanych z Przykarpackim Narodowym Uniwersytetem im. W. Stefanyka w Iwano-Frankiwsku (Прикарпатський національний університет
імені Василя Стефаника, Івано-Франківськ), którzy podjęli wielkie dzieło wydania dokumentów oraz opracowania historii tego miejsca. Trzytomowa publikacja nosi tytuł Великий Скит
у Карпатах у трьох томах [Wielki Skit w Karpatach w trzech tomach].
Do tej pory ukazały się dwa tomy.
Pierwszy, opublikowany w 2013 r. i zatytułowany Патерик Скитський. Синодик [Paterik Skicki.
Sinodik], składa się z dwóch części2. W pierwszej wydano trzy teksty rękopiśmienne: Ієромонах
* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Research funded under the Ministry of
Science and Higher Education’s “National Programme for the Development of Humanities” for 2012–2016.
1
W. OSADCZY, Święta Ruś. Rozwój i oddziaływanie idei prawosławia w Galicji, Lublin 2007, s. 61–69.
2 Zob. recenzja: P. БЕРЕСТ, До історії Великого Скиту у Маняві, „Матеріали і дослідження з археології
Прикарпаття і Волині”, 18, 2014, s. 428–431.
494
Artykuły recenzyjne i recenzje
Ігнатій з Любарова, Житіє і життя преподобного отця нашoго Іова і про кончину його та
створення святої обителі Скитської коротко написано [Mnich Ignacy z Lubarowa, Żywot
świątobliwego ojca naszego Hioba i o śmierci jego i o stworzeniu świętego mieszkania skickiego krótko napisane], Завіт Духовний ієросхимонаха Феодосія, колишнього ігумена святої
обителі Скитської, для розуміння і виконання духовному настоятелю – ігумену, який після
мене буде, і всім у Христі отцям і братам моїм та дітям по духу, яких зібрала благодать
Божа [Testament Duchowny mnicha Teodozego, przeszłego ihumena świętego monasteru Skickiego, dla wiadomości i wykonania duchownemu przełożonemu – ihumenowi, który po mnie będzie, i wszystkim w Chrystusie ojcom i braciom moim oraz dzieciom duchowym, jakich zebrała
łaska Boża] oraz Ієросхимонах ігумен Феодосій, Регула або Устав чи правило аскетичного
чернечого життя на Скитку храму Пресвятої Богородиці, де є приділ преподобного отця
нашого Онуфрія Великого [Kapłan-mnich ihumen Teodozy, Reguła albo Ustawa czy prawidła
życia ascetycznego w Skicie cerkwi Przeświętej Bogurodzicy, gdzie jest cząstka świątobliwego ojca
naszego Onufrego Wielkiego]. Ich wydanie oparto na dwóch rękopisach pochodzących z monasteru bazyliańskiego w Podhorcach, przechowywanych obecnie w Lwowskiej Narodowej
Bibliotece Naukowej Ukrainy im. W. Stefanyka3.
W drugiej części pierwszego tomu wydano Синодик [Sinodik], tzw. Sinodik Skicki, księgę, do
której wpisywano imiona zmarłych: czerńców (oraz ich rodziców i dziadów), mnichów i mniszek z innych klasztorów prawosławnych męskich i żeńskich, hierarchów Cerkwi prawosławnej oraz członków rodzin dobroczyńców monasteru. Wpisy były prowadzone chronologicznie. W tradycji cerkiewnej występowały dwa rodzaje ksiąg zmarłych – sinodiki i pomieniki.
Te pierwsze zawierały nie tylko imiona zmarłych czerńców, ale także często datę ich śmierci,
funkcje pełnione w klasztorze, wiek, przyczynę śmierci. Z kolei w pomienikach umieszczano
z reguły same imiona zmarłych polecanych modlitwom, poprzedzone wezwaniem: „Wspomnij
Panie dusze zmarłych sług Swoich”. Pomienik był odczytywany w cerkwi monasterskiej podczas nabożeństw. Sinodik Skicki jest wyjątkowy, ponieważ łączy w sobie obie formy. Można
go podzielić na dwie części. W pierwszej występują wpisy w formie charakterystycznej dla
pomienika, w drugiej zaś zapisy przyjmują styl charakterystyczny dla sinodika i mieszczą 695
imion mnichów związanych z monasterem skickim, zmarłych w latach 1621–1803. Z analizy
zapisów wynika, że Sinodik Skicki zaczęto prowadzić w połowie XVII w., a po kasacie monasteru
w 1785 r. księgę zabrano ze sobą i nadal uzupełniano. Jedyny znany rękopis (oryginał) przechowywany jest w Bukareszcie4.
Wszystkie wykorzystane w tomie rękopisy zostały spisane półustawem (w niewielkiej części
także skoropisem), w języku cerkiewnosłowiańskim, w XVII–XVIII w. Zdecydowano się na formę
edycji w postaci faksymile, po którym następuje tłumaczenie na współczesny język ukraiński5.
Wydanie opatrzono opisem kodykologicznym, zawierającym szczegółowe informacje dotyczące miejsca przechowywania, struktury, formatu, stanu zachowania i wykorzystania rękopisu w literaturze naukowej. W przypisach do tłumaczenia wyjaśniono trudniejsze terminy cerkiewne oraz zidentyfikowano osoby i miejscowości. Tom zamyka indeks osób i miejscowości.
3 Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka, Oddział Rękopisów (Львівська
національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника, Відділ Рукописів), zesp. (fond) 3, sygn.
MB-144 i MB-1262.
4
Biblioteka Akademii Rumuńskiej w Bukareszcie (Biblioteca Academiei Române, Bucureşti), sygn. 79.
5 Dokonał go zespół filologów i historyków: Wołodimir Gawadzin [Володимир Гавадзин], Mikoła Kugutiak [Миколa Кугутяк], Mikoła Lesiuk [Микола Лесюк], Jarosław Melnik [Ярослав Мельник].
Artykuły recenzyjne i recenzje
495
Wydanie zostało poprzedzone dwoma tekstami autorstwa Mikoły Kugutiaka [Миколa Кугутяк].
Pierwszy stanowi wstęp do całej trzytomowej serii6, drugi dotyczy dzieł wydanych w tomie pierwszym7. Autor wyjaśnia w nim, że chodziło o wydanie zachowanych źródeł normatywnych, ponieważ reguły życia mniszego obowiązujące w Skicie były przyjmowane w wielu monasterach
na terenie południowo-wschodniej Rzeczypospolitej. Utwory tworzące Paterik Skicki były często
w XVII w. kopiowane na potrzeby monasterów prawosławnych, dzięki czemu zachowały się w kilku egzemplarzach przechowywanych w bibliotekach i archiwach ukraińskich oraz rumuńskich.
Ponadto były już publikowane w języku cerkiewnosłowiańskim8 oraz w tłumaczeniach na języki
angielski, włoski i rumuński9. Z kolei Sinodik do początku XX w. uważany był za zaginiony. Mimo
odnalezienia go w 1905 r. w zbiorach Biblioteki Akademii Rumuńskiej nie doczekał się edycji i nie
był wykorzystany w badaniach nad dziejami Skitu Maniawskiego, a do literatury przedmiotu został wprowadzony bardzo niedawno10. M. Kugutiak planuje wydanie kolejnych czterech rękopisów pochodzących z monasteru w Skicie Maniawskim, mianowicie Pomienika oraz trzech rękopisów muzycznych, przechowywanych obecnie w Bibliotece Akademii Rumuńskiej w Bukareszcie11.
Drugi tom serii nosi tytuł Великий Скит у документах і матеріалах XVII–XXI ст. [Wielki Skit
w dokumentach i materiałach XVII–XXI w.]. Został wydany w 2015 r. Zawiera 274 akty z lat 1610–
2015 (przywileje, listy, pisma urzędowe, inwentarze, sprawozdania) dotyczące monasteru w Skicie Maniawskim oraz losów jego dóbr i zabudowań po kasacie. Poszukiwania źródłowe prowadzili pracownicy Instytutu Historii, Etnologii i Archeologii Karpat z Przykarpackiego Narodowego
Uniwersytetu im. W. Stefanyka w Iwano-Frankiwsku. Wydaniem i tłumaczeniem zajęli się Mikoła Kugutiak (przekłady z języków polskiego i cerkiewnosłowiańskiego), Wołodimir Gawadzin
[Володимир Гавадзин] (przekłady z języków łacińskiego i niemieckiego), Olena Krasniuk [Олена
Краснюк] (przekłady z języka rumuńskiego), Jurij Czopik [Юрий Чопик] (przekłady z języka greckiego). We wstępie Mikoła Kugutiak omawia wydane akty oraz ich wcześniejsze edycje12.
6 М. КУГУТЯК, Карпатська Фіваїда [M. KUGUTIAK, Karpacka Tebaida], [w:] IDEM (red.), Великий Скит у Карпатах,
t. 1, s. 11–13.
7 IDEM, Рукописна спадщина Великогo Скиту XVII–XVIII століть: Патерик Скитський, Синодик [IDEM,
Rękopiśmienna spuścizna Wielkiego Skitu XVII–XVIII wieku: Paterik Skicki, Sinodik], [w:] IDEM (red.), Великий
Скит у Карпатах, t. 1, s. 14–33.
8 „Зоря Галицкая яко Альбум на годъ 1860”, s. 225–251; „Науковий збірник Галицько-руської матиці
на 1868 р.”, 1869, вип. 1–2, s. 109–155.
9 Manjava Skete. Ukrainian Monastic Writings of the Seventeenth Century, ed. S. SENYK, Kalamazoo Michigan 2001; Ignazio e Teodosio di Manjava, Sottomessi all’evangelo. Vita di Iov di Manjava. Testamento di Teodosio. Regola dello skytyk, trad. S. SENYK, Magnano 2001; Isihasm şi viaţă monahală la schitul Mare Maniava din
Pocuţia în secolul XVII; viaţa Cuviosului Iov; Testamentul lui Teodosie; regula Schituleţului, Studiu introductiv
maica profesoară S. SENYK, presentare şi traducere diac. I. I. ICĂJR, Sibiu 2004.
10 I. МИЦЬКО, Про великоскитску обитель, „Іконостас Воздвиженської церкви Скиту Манявського.
Каталог виставки відреставрованих ікон”, 5, 2000, s. 5–12.
11 Losy księgozbioru monasteru w Skicie Maniawskim były przedmiotem badań Iwana Almesa (Instytut Ukraińskiej Archeografii i Źródłoznawstwa im. M. Hruszewskiego, Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, oddział we Lwowie), który ich rezultaty przedstawił w referacie Kasata prawosławnego monasteru
Skit Maniawski w 1785 r. i losy jego księgozbioru, wygłoszonym na konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa
kulturowego po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska przekazanego Cerkwi prawosławnej lub Kościołom protestanckim, Serpelice, 3–5 IX 2015 r. [Artykuł został przyjęty do druku
w materiałach z tej konferencji – Redakcja].
12 М. КУГУТЯК, Писемні джерела з історії Великого Скиту [M. KUGUTIAK, Źródła pisane do dziejów Wielkiego Skitu], [w:] IDEM (red.), Великий Скит у Карпатах, t. 2, s. 7–17.
496
Artykuły recenzyjne i recenzje
Tom został podzielony na cztery części. Pierwsza, zatytułowana Листи, грамоти, привілеї
і заповіти константинопольського і олександрійського патріархів, скитських ігуменів,
українських гетьманів, польських королів, російських царів, молдавських господарів,
воєвод, шляхти, і селян [Listy, pisma, przywileje, testamenty patriarchów konstantynopolitańskiego i aleksandryjskiego, ihumenów skickich, hetmanów ukraińskich, królów polskich, carów rosyjskich, hospodarów mołdawskich, wojewodów, szlachty i chłopów], zawiera 130 dokumenty z lat
1610–1769. Druga, zatytułowana Закриття монасиря. Боротьба монахів за відновлення
Скиту [Zamknięcie monasteru. Walka mnichów o odnowienie Skitu], zawiera 122 listy i akty
z lat 1773–1858 [1924], a więc z okresu, gdy monaster znajdował się pod rządami Habsburgów. Dokument z 1924 r. dotyczy restauracji ikonostasu z dawnej cerkwi monasterskiej, który po kasacie monasteru przekazano do cerkwi parafialnej w Bohorodczanach. Ze względu
na znaczenie tej grupy dokumentów dla badań nad dziedzictwem poklasztornym w dalszej
części recenzji zamieściłam ich szczegółową analizę. Trzecia część, zatytułowana Створення
Історико-Архітектурного Музею-Заповідника „Скит Манявський” [Utworzenie Muzeum Historyczno-Architektonicznego „Skit Maniawski”], zawiera 12 aktów z lat 1972–2012 (muzeum to
funkcjonowało w latach 1980–1998, dokument z 2012 r. to wspomnienia ostatniego dyrektora
muzeum). Czwarta część, zatytułowana Відродження святині [Odrodzenie świątyni], zawiera
dziewięć aktów z lat 1998–2015, dotyczących sprzedaży zespołu pomonasterskiego Ukraińskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Kijowskiego oraz powstania tu męskiego monasteru
prawosławnego. Znajdziemy w niej m.in. pochodzący z 2012 r. statut (ustaw) monasteru pw.
Podwyższenia Krzyża Świętego w Skicie Maniawskim. Recenzowany tom prawie nie zawiera
dokumentów z XIX w. oraz z trzech pierwszych ćwierci XX w.13 Zabudowania pomonasterskie
nie były wówczas użytkowane i popadały w ruinę.
Zbiór prezentowanych w recenzowanej pracy dokumentów jest owocem prowadzonych
w wielu zespołach archiwalnych poszukiwań materiałów dotyczących Skitu i przechowywanych obecnie na Ukrainie, w Austrii, Rumunii i Polsce. Według konsygnacji z 1783 r., sporządzonej przez Świecko-Duchowną Komisję dla Uregulowania Spraw Religijnych Bukowiny,
w archiwum monasteru skickiego znajdowało się co najmniej 29 przywilejów z lat 1634–1776.
Po kasacie w 1785 r. archiwum monasterskie uległo zniszczeniu lub rozproszeniu i zaginięciu;
w każdym razie już Julian Celewicz, który w 1887 r. wydał pierwszy zbiór aktów dotyczących
Skitu, korzystał z kopii i odpisów zawartych głównie w księgach grodzkich przechowywanych
w Archiwum Krajowym Aktów Grodzkich i Ziemskich we Lwowie oraz w Archiwum c.k. Prokuratorii Skarbu we Lwowie. Także wydawcy omawianego tomu nie udało się dotrzeć do żadnych
oryginalnych materiałów pochodzących z tego archiwum.
Spośród 274 opublikowanych tu aktów po raz pierwszy wydano 185. Pochodzą one z 12 różnych archiwów, bibliotek i muzeów z Ukrainy, Austrii, Polski i Rumunii. Są to: Państwowe Archiwum Obwodu Czerniowskiego w Czerniowcach (Державний архів Чернівецької області,
m. Чернівці) – 92; Państwowe Archiwum Obwodu Iwano-Frankiwskiego (Державний архів
Івано-Франківської області, м. Івано-Франківськ) – 9; Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie (Центральний Державний Історичний Архів України, м. Львів)
– 8; Lwowska Narodowa Biblioteka Naukowa im. W. Stefanyka, Oddział Rękopisów (Львівська
Національна Наукова Бібліотека України ім. В. Стефаника, Відділ Рукописів) – 13; Muzeum
13 Z tego okresu zamieszczono pismo skierowane do okręgowego komisarza Bukowiny z 1835 r. (nr 249),
dwa listy parocha wsi Babcze Daniela Sosenki do Antoniego Petruszewicza (nr 250–251) oraz list diaka z Markowej Piotra Maryniewicza (nr 252), pochodzące z 1858 r. i zawierające wspomnienia świadków likwidacji
monasteru w Skicie, a także dokument z 1924 r. o renowacji ikonostasu bohorodczańskiego (nr 253).
Artykuły recenzyjne i recenzje
497
Narodowe im. A. Szeptyckiego, Oddział Rękopisów i Starodruków (Національний музей імені
А. Шептицького, м. Львів, Відділ рукописів і стародруків) – 2; Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie (Центральний державний історичний архів Укаїни, м.
Київ) – 3; Instytut Rękopisów Biblioteki Narodowej im. W. Wernadskiego w Kijowie (Інститут
рукопису Національної бібліотеки України ім. В. Вернадського, м. Київ) – 1; Archiwum
męskiego monasteru pw. Podwyższenia Krzyża Świętego w Maniawie (Архів Манявського
Хресто-Воздвиженського чоловічого монастиря УПЦ КП) – 9; Archiwum Krajoznawczego Muzeum Obwodu Iwano-Frankiwskiego (Архів Івано-Франківського обласного
краєзнавчого музею) – 3; Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział I – 2; Austriackie Archiwum Państwowe w Wiedniu (Österreichisches Staatsarchiv, Wien) – 42; Narodowe Archiwum
Rumunii w Bukareszcie (Arhivele Naţionale ale României, București) – 1.
89 aktów było już wcześniej wydanych w XIX-wiecznych edycjach źródłowych14 oraz w pracach
historyków ukraińskich: Juliana Celewicza15 i Bohdana Barwińskiego16, piszących w końcu XIX
i na początku XX w., oraz badaczy współczesnych17. Pojedyncze akty opublikowano w wydawnictwach źródłowych rumuńskich i niemieckich18. Wcześniej publikowane materiały znalazły
się tylko w pierwszej (79) oraz w drugiej (10) części tomu.
Edycję każdego aktu poprzedzają: data i miejsce jego wydania, po nich następują informacje
o formie i miejscu zachowania, języku sporządzenia, ewentualnych wcześniejszych edycjach.
W przypadku aktów obejmujących szerszy zakres problemów publikowano tylko ich część
(ekscerpt) dotyczącą Skitu Maniawskiego. W przypisach zidentyfikowano pojawiające się
w treści osoby i miejscowości oraz objaśniono trudniejsze terminy.
Oryginały wydanych aktów spisane były w sumie w ośmiu językach. Dominują niemiecki (123
dokumenty z lat 1667–1835), polski (64 z lat 1634–1858), cerkiewnosłowiański (32 z lat 1617–
1785), ukraiński (22 z lat 1924–2015) i łaciński (18 z lat 1621–1786), po dwa zostały sporządzone po staromołdawsku (z lat 1659 i 1760 ) oraz rumuńsku (z lat 1712 i 1782), jeden po grecku
(z 1621 r.). W przypadku 10 już wcześniej publikowanych aktów nie podano oryginalnego języka dokumentu. W recenzowanej edycji zdecydowaną większość opublikowano w przekładzie
na język ukraiński. Niestety, wydawcy nie określili kryteriów wyboru aktów do tłumaczenia –
nie przetłumaczono 53 aktów polskojęzycznych, 6 cerkiewnosłowiańskich i 2 łacińskich. Szkoda także, że w przypadku aktów tłumaczonych nie zdecydowano się na edycję równoległą.
14 Cводнaя Галицко-Русская Литопись съ 1600 по 1700 годъ, составил А. С. ПЕТРУШЕВИЧ, Львов 1874;
Дополненія ко сводной Галицко-Русской Литописи съ 1600 по 1700 годъ изданной въ Львов 1874 года,
составил IDEM, Львов 1891; Архивъ Юго-Западной Россіи издаваемый временою коммиссіею для разбора древнихъ актовъ состоящей при Кіевскомъ, Подольскомъ и Волынскомъ Генералъ-Губернаторe,
ч. 1, т. 5, Кіевъ 1872; ч. 1, т. 10, Кіевъ 1904; Архивъ Юго-Западной Россіи издаваемый коммиссіею для
разбора древнихъ актовъ, ч. VIII, т. 2, Кіевъ 1894.
15 Ю. ЦЕЛЕВИЧЬ, Історія Скиту Манявского вразъ зъ Зборникомъ грамотъ, листовъ и деякихъ судовихъ документовъ, дотычныхъ того монастиря, Львовъ 1887.
16 Б. БАРВІНСЬКИЙ, Д-р Юліян Целевич (23 ІІІ 1843 – 24 ХІІ 1892) і його наукова діяльність на полі української історіографії і етнографії в світлі давніших та новіших дослідів, Львів 1927.
17 B. С ТАРИК, Ліквідація Манявського Скиту в 1785 році. Буковинські свідчення йосифінської „культурної революції”, „Бюлетень Львівського філіалу Національного науково-дослідного реставраційного
центру України”, 2006, 1 (7), s. 62–81.
18 T. DE BALAN, Documente Bucovinene, t. 3: 1573–1720, Cernâuti 1937; D. DÅN, Mânâstirea Sucevita. Cu
Anexe de Documente ale Sucevitei si Schitulni celni Mare, Bucuréşti 1923; F. ZIEGLAUER, Geschichtliche Bilder aud
der Bukowina zur Zeit der Österreichischen Militär-Verwaltung, t. 4, Czernowitz 1897; t. 8, Czernowitz 1901.
498
Artykuły recenzyjne i recenzje
Do edycji dodano fotokopie 18 dokumentów (11 w części pierwszej i 7 w części drugiej tomu).
Także w tym przypadku wydawcy nie określili kryteriów ich doboru. Znajdziemy tu oryginały
i kopie przywilejów królów polskich, hospodarów mołdawskich, hetmana Bohdana Chmielnickiego, patriarchów konstantynopolitańskich i metropolity kijowskiego, dekret cesarza Józefa II
o zamknięciu monasteru w Skicie oraz pisma zakonników skickich kierowane m.in. do cesarza
i gubernatora prowincji galicyjskiej. Wydaje się zatem, że kierowano się znaczeniem osób wystawiających dokument oraz wydarzeń istotnych dla historii monasteru.
Publikację dopełniają: wykaz opublikowanych akt, indeksy geograficzny i osobowy, spis cerkwi i monasterów. Zwraca uwagę piękna i staranna edycja obu tomów: twarda oprawa pokryta
czerwonym i granatowym aksamitem, rogi wzmacniane pozłacaną blachą, pozłacane brzegi
kart, kredowy papier w kolorze kremowym, druk w kolorach czerwonym i brązowym.
Do badań nad kasatą monasteru w Skicie Maniawskim niewątpliwie najbardziej przydatna
jest druga część książki19. Zawiera ona w przeważającej części dotychczas niepublikowane
materiały źródłowe przechowywane w: Państwowym Archiwum Obwodu Czerniowskiego
w Czerniowcach (Державний архів Чернівецької області, Чернівці) (70), głównie z zesp. (fondu) 1178, Generalne Wojenne Dowództwo Galicji i Lodomerii (w sprawach Bukowiny), m. Lwów
(Генеральне воєнне командування Галичини і Лодомерії (в справах Буковини), м. Львів);
Austriackim Archiwum Państwowym (Österreichisches Staatsarchiv) w Wiedniu, Ogólnym Archiwum Administracji (Allgemeines Verwaltungsarchiv) (36); Oddziale Rękopisów Lwowskiej
Narodowej Biblioteki Naukowej im. W. Stefanyka (Львівська Національна Наукова Бібліотека
України імені Василя Стефаника, Відділ Рукописів) (3); Archiwum Narodowym w Krakowie,
Oddział I na Wawelu (2); a także pojedyncze akty z Centralnego Państwowego Archiwum
Historycznego Ukrainy we Lwowie (Центральний Державний Історичний Архів України,
м. Львів) oraz Narodowego Archiwum Rumunii w Bukareszcie (Arhivele Naţionale ale României, București). 10 aktów opublikowanych w tej części to reedycje z różnych z wydawnictw
źródłowych20.
Zgromadzone w tej części źródła można podzielić na trzy grupy. Grupa pierwsza dotyczy okresu przed kasatą, od 1773 do stycznia 1784 r., i liczy 25 aktów (nr 131–155). Na wyróżnienie
zasługuje korespondencja z drugiej połowy lat 80. XVIII w. między urzędnikami Nadwornej
Kancelarii Galicyjskiej w Wiedniu, Zjednoczonej Nadwornej Kancelarii Czesko-Austriackiej
w Wiedniu i Gubernium we Lwowie a cesarzową Marią Teresą w sprawie potwierdzenia przywilejów monasteru w Skicie. Warto też odnotować przygotowany przez bazylianów i skierowany
do administracji gubernialnej we Lwowie projekt w sprawie podporządkowania monasteru
w Skicie Maniawskim władzom prowincji galicyjskiej bazylianów. Szczególnie interesujące są
akty dotyczące podporządkowania monasteru na mocy decyzji cesarza Józefa II w 1781 r. władzy prawosławnego biskupa w Radowcach na Bukowinie, ponieważ zawierają one sporządzone wówczas inwentarze dóbr ziemskich położonych na obszarze Galicji, Bukowiny i tureckiej
części Mołdawii oraz funduszy pieniężnych należących do monasteru w Skicie.
Grupa druga dotyczy okresu pojawienia się planów likwidacji monasteru oraz ich realizacji –
liczy 30 dokumentów (nr 156–185) z okresu od lutego 1784 do września 1785 r. Już w nocie
podpisanej 20 II 1784 r. przez gubernatora galicyjskiego Józefa Brygidę pojawiła się informacja
19
М. КУГУТЯК (red.), Великий Скит у документах і матеріалах XVII–XXI ст., nr 131–253, s. 198–382.
20 Ю. ЦЕЛЕВИЧЬ, Історія Скиту Манявского, s. 85; Б. БАРВІНСЬКИЙ, Д-р Юліян Целевич, s. 290–298;
B. С ТАРИК, Ліквідація Манявського Скиту, s. 70–72; D. DÅN, Mânâstirea Sucevita, s. 217–220; F. ZIEGLAUER,
Geschichtliche Bilder, t. 4, s. 160, 162, 164; t. 8, s. 131–132.
Artykuły recenzyjne i recenzje
499
o likwidacji w przyszłości monasteru skickiego z powodu jego nieprzydatności w duszpasterstwie i działalności edukacyjnej. Akty z kolejnych miesięcy 1784 r. ilustrują proces formowania projektu likwidacji prawosławnych monasterów bukowińskich, w tym skickiego. Wyróżnić
wypada tłumaczenia dekretu cesarza Józefa II z 1 VII 1785 r. o kasacie monasteru skickiego
oraz rozporządzenia gubernatora Brygidy o zinwentaryzowaniu jego majątku i przeniesieniu
mnichów do innych monasterów bukowińskich, a także spisany 7 IX 1785 r., podczas przejmowania monasteru, rejestr ksiąg z biblioteki klasztornej.
Grupa trzecia – dotycząca przede wszystkim losów mnichów zmuszonych do opuszczenia monasteru oraz ich starań o możliwość powrotu, w mniejszym stopniu kwestii użytkowania dóbr
nieruchomych i losów ruchomości pomonasterskich – liczy 67 aktów (nr 186–252) z okresu
od września 1785 do 1858 r. oraz wspomniany już akt z 1924 r. informujący o przeniesieniu
ikonostasu bohorodczańskiego do Muzeum Narodowego we Lwowie (nr 253). Dzięki opublikowanym tu materiałom źródłowym – głównie korespondencji między Gubernium we Lwowie
a Karlem von Enzenberg, stojącym na czele Bukowińskiej Administracji Okręgowej, Nadworną
Radą Wojenną w Wiedniu i Zjednoczoną Kancelarią Nadworną Czesko-Austriacką w Wiedniu
oraz listom mnichów skickich adresowanych do cesarza Józefa II i pismom prawosławnego
biskupa bukowińskiego – można prześledzić losy mnichów oraz majątku nieruchomego.
Skoro we wstępie wspomina się setki aktów dotyczących spraw związanych z losami monasteru, pochodzących z okresu rządów austriackich, nie ma wątpliwości, że wydawcy dokonali wyboru źródeł do publikacji. Niestety – nie podali ani informacjo o materiale, z którego wybierali,
ani kryteriów wyboru. Nie ma jednak wątpliwości, że recenzowana edycja stanowi dobrą podstawę do podjęcia badań nad kasatą prawosławnego monasteru w Skicie Maniawskim oraz
nad losami jego dziedzictwa. W polskiej historiografii problematyką tą zajmowali się, dosyć
pobieżnie, tylko ks. Władysław Chotkowski przy okazji opracowania kasaty klasztorów bazyliańskich w Galicji21 oraz Włodzimierz Osadczy w książce poświęconej prawosławiu w Galicji22.
Recenzowany tom może posłużyć badaczom podejmującym zagadnienia związane z okolicznościami kasaty monasteru w Skicie Maniawskim i określeniem dziedzictwa kulturowego pozostałego po nim.
Beata LORENS
Instytut Historii
Uniwersytet Rzeszowski
21 W. CHOTKOWSKI, Redukcje monasterów bazyljańskich w Galicji (Rozprawy Polskiej Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, ser. 2, 38/6 (63)), Kraków 1922, s. 53–55.
22
Por. przyp. 1.