docSPIS TREŚCI i WSTĘP
download 
Reklamacja Transkrypt
SPIS TREŚCI i WSTĘP
SPIS TREŚCI Wstęp........................................................................................................... 7 Rozdział I. Nowoczesność i jej wymiary..................................................... 1. Czy Gruszecki był nowoczesny?........................................................ 2. Powieść jako „współczesna historia ludzkiej duszy” – tematy i warsztat Gruszeckiego..................................................................... 19 27 Rozdział II. W centrum i na obrzeżach literackich eksperymentów. Od „małego” naturalizmu do powieści popularnej....................................... 1. Powieść w świecie nowoczesności..................................................... 2. Naturalizm, mały naturalizm, powieść środowiskowa – czy Gruszecki był uczniem Zoli?................................................................... 33 43 45 51 Rozdział III. W nowoczesnym świecie. Przestrzenie i emblematy nowoczesności................................................................................................. 85 1. Miasto(a) wyobrażone i jego subprzestrzenie.................................... 87 2. Pod „u(nie)szczęśliwiającym znakiem” ............................................ 117 3. Workmanship instinct – czyli człowiek w fabryce . ........................... 176 Rozdział IV. Figury nowoczesności – tożsamość i wspólnota. O udanych i nieudanych projektach budowania podmiotowości.............................. 1. Projekty emancypacyjne. W kręgu emancypacyjnej dosłowności..... 2. „Swojskość” i „obcość”. O zastępczych i udawanych żywotach....... 3. Bojownik – wobec traumy nowoczesności. Między wojnami a rewolucją............................................................................................... 229 234 251 281 Zakończenie................................................................................................. 329 Bibliografia załącznikowa........................................................................... Bibliografia podmiotowa........................................................................ Bibliografia przedmiotowa..................................................................... Bibliografia przedmiotowa – artykuły z prasy XIX i początku XX wieku........................................................................................... Konteksty................................................................................................ Aneks ...................................................................................................... 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 5 333 333 334 342 345 346 23.08.2016 08:01:31 6 Spis treści Streszczenie.................................................................................................. 351 Summary...................................................................................................... 352 Indeks osobowy........................................................................................... 353 Indeks rzeczowy........................................................................................... 360 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 6 23.08.2016 08:01:31 WSTĘP Książka ta jest próbą przyjrzenia się ekspresji doświadczania i przeżycia nowoczesności w powieściopisarstwie Artura Gruszeckiego (1852–1929). Ten niemal zupełnie zapomniany autor ponad sześćdziesięciu utworów literackich na stronach swoich powieści współczesnych przekazuje wiele obrazów i ujęć życia w nowoczesnym mieście, pracy w coraz silniej zindustrializowanym świecie, zmagania się z problemami tożsamościowymi. Pojęcie i temat nowoczesności od pewnego czasu pojawiają się w dyskursie historycznoliterackim dotyczącym XIX wieku, a nawet epok wcześniejszych. Rozumienie nowoczesności, jej faz, etapów, a także charakterystycznych wyznaczników opiszę w osobnym rozdziale tej książki, tu jedynie zaznaczając, że kwestia ta obrosła mnóstwem opracowań i teorii, do których przyjdzie mi się ustosunkować. Źródeł rozumienia i doświadczania nowoczesności i jej wytworów poszukiwałam w lekturach wielu myślicieli i teoretyków – od Charles’a Baudelaire’a, przez Georga Simmela, Waltera Benjamina, Marshalla Bermana, po Zygmunta Baumana, Ryszarda Nycza, Annę Zeidler-Janiszewską, Beatę Frydryczak, Ewę Paczoską czy Tomasza Sobieraja. Z przytoczonych tu nazwisk wyraźnie widać, że inspiracji metodologicznych i narzędzi pojęciowych do opisu owego doświadczenia lub – jak chciał Edmund Husserl – przeżycia (Erlebnis) poszukiwałam u różnych twórców, w różnych obszarach humanistyki i estetyki. Celem moim nie była całościowa rekonstrukcja poglądów wspomnianych myślicieli i badaczy nowoczesności czy wchodzenie z nimi w teoretyczny dyskurs. W ich wypowiedziach poszukiwałam jedynie wsparcia metodologicznego, a często odnajdywałam w nich inspiracje dla własnych poszukiwań i interpretacji. Obszarem swoich badań uczyniłam materiał, jakiego dostarcza powieściopisarstwo Gruszeckiego, we wczesnej fazie działalności – rzecznika naturalizmu, a więc literackiej awangardy swojego pokolenia, później – autora społecznie (i politycznie) zaangażowanego, w swoich czasach niezwykle poczytnego i popularnego. Dziś jest to twórca zaliczany do pisarzy drugorzędnych i jedyne, co mu się zapisuje jako osiągnięcie artystyczne, to redagowanie „Wędrowca”. Ta redakcyjna robota, przypadająca na lata 1884–1887, miała istotne znaczenie dla rozwoju polskiej literatury, sztuki i krytyki, a dziś upamiętniona jest w podręcznikach do pozytywizmu jako tzw. kampania o „nową sztukę”. Zmierzenie się z całościowym 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 7 23.08.2016 08:01:31 8 Wstęp dorobkiem Gruszeckiego, który już współcześni mu krytycy zaszufladkowali jako tendencyjny czy „publicystyczny”, wymagało pozbycia się wielu wartościujących uprzedzeń. Przyszło mi zmierzyć się z opiniami i osądami pierwszych recenzentów powieści autora Kretów, ale i dwudziestowiecznych komentatorów jego twórczości. Jak to bywa z pisarzami minorum gentium, czym dalej czasowo od zjawiska, jakim byli, tym zainteresowanie nimi mniejsze. Podejmując się interpretacji powieści Gruszeckiego, nie chciałam dokonać całkowitego przeformułowania opinii o jego powieściopisarstwie ani wprowadzić go do panteonu polskiej historii literatury. O wybitnej randze kilku powieści Gruszeckiego pisała przekonująco monografistka pisarza Halina Tchórzewska-Kabata1. Tezy jej rozprawy wydanej na początku lat osiemdziesiątych XX wieku ugruntowały w świadomości historyków literatury XIX wieku przekonanie (sugerowane już przez współczesnych autorowi literaturoznawców, żeby przywołać nazwiska Aleksandra Brücknera, Bronisława Chlebowskiego, Piotra Chmielowskiego, Kazimierza Czachowskiego, Wilhelma Feldmana czy Antoniego Mazanowskiego), że Gruszecki to jedynie pisarz naturalista i po wstępnej fazie twórczości (zapoczątkowanej debiutem w 1892 roku i obejmującej jedynie osiem lat) nic ciekawego spod pióra artysty już nie wyszło. Dosyć szybko krytycy zauważyli w postępowej (tematycznie i formalnie) postawie pisarza regres; zaczęto zarzucać mu tendencyjność i publicystyczność, dokumentaryzm i „kronikarstwo”, odmawiając jego powieściom wartości artystycznych. Jednocześnie ich olbrzymia poczytność połączona z niemal masową produkcją sprawiła, że można myśleć o Gruszeckim przede wszystkim jako o pisarzu popularnym, co podkreślają współcześni nam badacze, choć jako „pisarz-technik”2 wciąż pozostaje on dla nich mało interesujący. Jednak zarówno prekursorska tematyka powieściowych fabuł Gruszeckiego, jak i fenomen ich czytelniczej popularności sprawiają, że zasadna wydaje się reinterpretacja zastanych ocen jego powieściopisarstwa i zaproponowanie nowych odczytań tego obfitego dorobku. W tym duchu chyba wypowiadał się Julian Krzyżanowski, który w Dziejach literatury polskiej pisał o powieściach autora Kretów następująco: Mam na myśli pracę H. Tchórzewskiej-Kabaty, Artur Gruszecki. Teoria i praktyka pisarska wobec naturalizmu, Kraków 1982. Autorka zajęła się w niej głównie analizą powieści naturalistycznych charakterystycznych dla wczesnej fazy twórczości pisarza, lat 1892–1900. Badaczka skrupulatnie przeanalizowała także wystąpienia teoretyczne Gruszeckiego z tego okresu – jego recenzje powieści innych autorów, a nade wszystko tekst Artyzm w powieści „Wysadzony z siodła” A. Sygietyńskiego (wydany razem z Tuzami). Warto może tu wspomnieć, że Kazimierz Czachowski uznaje to studium Gruszeckiego za „programowe dla polskiego naturalizmu” (zob. K. Czachowski, Obraz współczesnej literatury polskiej 1884–1933, t. 1: Naturalizm i neoromantyzm, Lwów 1934, s. 13). 2 Określenie Jacka Kolbuszewskiego (Ziemie zachodnie w powieściach Artura Gruszeckiego, „Śląski Kwartalnik Historyczny. Sobótka” 1985 nr 1, s. 27). Tę opinię badacz powtórzy także w swojej monografii Od Pigalle po Kresy. Krajobrazy literatury popularnej, Wrocław 1994. 1 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 8 23.08.2016 08:01:31 Wstęp 9 Wszystkie one mają charakter dokumentarno-reporterski, wszystkie też wprowadzają mnóstwo rysów obyczajowych, znamiennych dla kultury społeczeństwa na przełomie dwu stuleci. Ponieważ zaś ukazywały się stale w odcinkach dzienników, dostarczały przez długie lata strawy dla szerokich mas czytelniczych, strawy lekkiej i zajmującej, nie wymagającej wysiłku intelektualnego, a przecież jakoś informującej o zjawiskach i zagadnieniach aktualnych, omawianych przez prasę ówczesną. I z tego tytułu ich autor-kronikarz ma prawo do pamięci na kartach historii literatury3. Zgadzając się z tą koncyliacyjną opinią uznanego badacza, należy odnotować, że szeroki zakres tematyczny narracji Gruszeckiego jest imponujący: oprócz środowiskowych obrazów grup zawodowych (hutnicy, górnicy, rybacy bałtyccy, studenci, robotnicy, urzędnicy, nauczyciele, kolejarze), ośrodków życia społecznego (giełda, wyścigi konne, fabryki, cukrownie, urzędy i instytucje publiczne), znajdziemy w jego dorobku powieści o mechanizmach oraz nadużyciach w różnych obszarach życia społecznego (Większością!, Kandydat), emancypacji kobiet (Słomiany ogień, U źródła wiedzy), systemie szkolnictwa, problematyce religijnej (Oporni, Mariawita)4, rewolucji (Na wulkanie, Bojownicy), kwestii żydowskiej, działaniach konspiracyjnych pod zaborami, Legionach Piłsudskiego i I wojnie światowej (w perspektywie polskiej). Jak słusznie zauważyła wspomniana wyżej monografistka, w dużej mierze powieści te są ważne „wyłącznie jako propozycje tematów do literackiego opracowania”5, choć trzeba docenić fakt, że wiele środowisk zawodowych i związaną z nimi problematykę właśnie Gruszecki wprowadził do literatury krajowej6. Pisarski przymus opisywania i komentowania otaczającej rzeczywistości, bieżących wydarzeń jest u autora Kretów znamienny i był dla mnie powodem do zajęcia się jego twórczością. Już dawno historycy literatury stwierdzili, że niespotykany rozwój prasy w XIX wieku sprawił, iż praca literata uległa silnej J. Krzyżanowski, Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1969, s. 438. Powieść Oporni podejmuje temat unitów na ziemiach zaboru rosyjskiego i ich problemów z tożsamością narodową, a Mariawita jest literacką odpowiedzią na głośną sprawę mariawitów i mateczki Kozłowskiej. 5 H. Tchórzewska-Kabata, dz. cyt., s. 224. 6 Wystarczy wspomnieć chociażby, że Gruszecki jako pierwszy w historii literatury polskiej opisał środowisko hutnicze (Hutnik, 1898) i rybaków kaszubskich (Tam, gdzie się Wisła kończy…, 1903). Zob. R. Bergel, Rybacy – Kaszubi w powieści polskiej, „Tęcza” 1929, nr 31, s. 13–14. Co do Hutnika, jeszcze w latach trzydziestych XX wieku w „Wiadomościach Literackich” (1929, nr 23, s. 4) rozgorzał spór o pierwszeństwo wprowadzenia hutników do polskiej literatury. Stanisław Piołun-Noyszewski w książce o Stefanie Żeromskim, opierając się na wypowiedziach samego pisarza, zasugerował, że pomysł napisania powieści zatytułowanej Hutnik Gruszecki jakoby „podebrał” autorowi Popiołów. Do polemiki włączyła się córka pisarza, Aniela Gruszecka („Wiadomości Literackie” 1930, nr 46, s. 6), obalając ustalenia biografa Żeromskiego. 3 4 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 9 23.08.2016 08:01:31 10 Wstęp profesjonalizacji, włączając literaturę (sztukę) w koniunkturalny rynek i wiążąc ją z pieniądzem. Chyba jedną z pierwszych literackich reprezentacji tego zagadnienia są Balzakowskie Stracone złudzenia, których tytuł dobrze charakteryzował opisywane zjawisko. Edward Pieścikowski w rozprawie dotyczącej twórczości Bolesława Prusa słusznie zauważył: „[…] profesjonalizacja pracy literackiej sprawiła, że twórczość poddana została nieubłaganemu prawu pracy i płacy, inaczej mówiąc – przemieniła twórców w wyrobników pióra, piszących dużo i szybko dla zarobku”7. Niemal pewne jest, że taki właśnie mechanizm zadziałał w przypadku Gruszeckiego. Znajomość biografii pisarza, wnikliwie opisanej przez Tchórzewską-Kabatę i Danutę Brzozowską8, pozwala wysnuć wniosek, że publikowanie utworów, dodajmy – bardzo częste i bardzo obszernych, mających prasowy pierwodruk równocześnie w dwóch zaborach, było dla Gruszeckiego sposobem na utrzymanie się9. Jednak podejrzewam tu także inny, obok materialnego, aspekt. Socjolog kultury Pierre Bourdieu, pisząc o mechanizmach społecznego funkcjonowania literatury, wprowadza termin pisarskiej „wszechobecności społecznej” i definiuje go następująco: „wszechobecność społeczna […] wpisana jest w społeczną definicję zawodu pisarza i będzie […] należeć do obrazu artysty jako «twórcy» niestworzonego, pozbawionego korzeni i powiązań, obrazu, który nie tylko nadaje kierunek produkcji literackiej, lecz także wyznacza styl życia intelektualisty”10. Abstrahując od szczegółów wywodu Bourdieu, przejmuję ten termin i odnoszę go do Gruszeckiego z całą świadomością i odpowiedzialnością. Jak celnie napisał Brückner, już w 1903 roku docierając do sedna pisarskiej metody autora Kretów: „W każdej aktualnej kwestii zabierał on głos”11. E. Pieścikowski, Nad twórczością Bolesława Prusa, Poznań 1989, s. 68. Można śmiało stwierdzić, że jest to druga obok Tchórzewskiej-Kabaty monografistka Gruszec kiego. Brzozowska jest autorką sylwetki pisarza w Obrazie literatury polskiej XIX i XX w. (Artur Gruszecki, w: Obraz literatury polskiej XIX i XX w., seria 4: Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, t. 4, Warszawa 1971, s. 143–177) oraz tekstu O powieściach Artura Gruszeckiego. Szkic („Rocznik Naukowo-Dydaktyczny” WSP w Krakowie, z. 24: Prace historycznoliterackie III, Kraków 1966, s. 175–188). Badaczka opatrzyła wnikliwym posłowiem współczesne (pochodzące z lat sześćdziesiątych XX wieku) edycje niektórych powieści Gruszeckiego: Cygarniczka, Hutnik, Krety, Na swobodzie, W starym dworze oraz tomu nowel: Wykolejony. 9 Tchórzewska-Kabata dość dokładnie opisuje ekonomiczny aspekt biografii pisarza, pokazując, jak kolejne inicjatywy, całkiem rozsądne i dokonywane z dużym rozmachem (wydawanie „Wędrowca”, „Wisły”, prowadzenie księgarni nakładowej, kupionej od Lesmana i Świszczowskiego w roku 1884), okazywały się finansową klapą. Można chyba stwierdzić z dużą dozą pewności, że działalność dziennikarska i pisarstwo były głównym źródłem utrzymania Gruszeckiego. 10 P. Bourdieu, Reguły sztuki. Geneza i struktura pola literackiego, przeł. A. Zawadzki, Kraków 2001, s. 55–56. 11 A. Brückner, Dzieje literatury polskiej w zarysie, t. 2, Kraków 1903, s. 475. 7 8 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 10 23.08.2016 08:01:31 Wstęp 11 Ujmując pisarstwo Gruszeckiego w kategoriach nieustannej konieczności komentowania wypadków otaczającej rzeczywistości, czynię z autora Hutnika twórcę rozumiejącego swoją profesję w nowoczesnym duchu, co pozwala, jak sądzę, uniknąć wartościujących sądów o jego twórczości. Świadomie uciekam w ten sposób od dzielenia powieści na te „lepsze”, bo zolowskie (naturalistyczne), i te „gorsze” – społeczne, tendencyjne, dziennikarskie, eklektyczne warsztatowo, bliskie poetyce literatury popularnej. Oczywiście w toku analiz do wszystkich zastanych sądów i opinii przyjdzie mi się odnieść, co zamierzam zrobić w pierwszym rozdziale tej książki. Jak sądzę, Bourdieu’owski termin „wszechobecność społeczna” świetnie tłumaczy różnorodność tematyczną powieści Gruszeckiego, jego chęć pisania o kaszubskich rybakach, pracownicach krakowskiej fabryki papierosów, rewolucyjnych ekspropriacjach, nalotach podczas I wojny światowej, cierpiących na gorączkę cynkową hutnikach, spisku syjonistycznym. Przywołane przeze mnie zagadnienia, choć pochodzące z różnych dziedzin życia społecznego i politycznego, wszystkie znajdują swoje literackie reprezentacje w powieściach Gruszeckiego. Pisarz rozumiał swój zawód, może częściowo w duchu naturalistycznych przyzwyczajeń, jako opisywanie współczesnej, aktualnie obserwowanej rzeczywistości, nieco dziennikarskie „łapanie na gorąco” chwil i tematów. Czynił z powieści swego rodzaju społeczną platformę porozumienia z czytelnikiem, pisał o sprawach, które ich obu (pisarza i czytelnika) w danym czasie interesowały – chyba nieprzypadkowo wiele z jego utworów, także tych z wczesnej fazy naturalistycznej, to powieści z kluczem. Oczywiście wymuszało to pewien typ konwencji, o czym wspominałam i o czym będę jeszcze pisać: swoistą oscylację między dążeniem do dokumentaryzmu i zaspokajaniem zapotrzebowań szerokich, często słabo wykształconych czytelników (przez wprowadzanie elementów erotyki, sensacji czy melodramatu). Ponadto w tej pisarskiej obfitości odnajduję to, co w literaturze dziewiętnastowiecznej interesuje mnie najbardziej – przejawy doświadczania nowoczesności. Richard Rorty, zastanawiając się, w jaki sposób mieszkańcy Sahary, przez jakiś kataklizm pozbawieni pamięci historycznej, mogliby zrozumieć ducha nowoczesności, zasugerował, że byłoby dla nich lepiej, gdyby za źródło informacji przyjęli raczej dzieła Charlesa Dickensa niż Martina Heideggera, mimo że to właśnie Heidegger wyłożył obszernie i dogłębnie, co to znaczy „być nowoczesnym”, Dickensowi zaś nigdy to na myśl nie przyszło. Ale Dickens, będąc powieściopisarzem, a nie filozofem akademickim, a więc starając się nade wszystko dochować wierności poplątanemu, niespójnemu i mętnemu doświadczeniu swoich współczesnych, zamiast zajmować się jego upraszczaniem, poprawianiem i racjonalizowaniem był w sytuacji lepszej od Heideggera, jeśli 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 11 23.08.2016 08:01:31 12 Wstęp chodzi o przekazanie doświadczenia nowoczesności, które właśnie takie jest: powikłane, niespójne i mętne12. Oczywiście powieści Gruszeckiego nie są porównywalne z punktu widzenia estetycznego z dziełami klasyka literatury angielskiej, niemniej oddają one wiernie stany nowoczesnego przeżywania i rozumienia świata, które mnie interesują. Losy bohaterów jego powieści, przestrzenie, w których przebywają, ich przeżycia i stany spróbuję przeanalizować z perspektyw i za pomocą narzędzi wypracowanych przez rzeczników nowoczesności: Simmela, Benjamina, Bermana i innych. Postaram się odtworzyć strukturę rodzącej się nowoczesnej świadomości człowieka przełomu XIX i XX wieku, kondycję jednostki nowoczesnej, „podejmującej wysiłek osadzenia się w świecie, który takiemu przedsięwzięciu nie sprzyja”13 – jak trafnie skonstatowała Beata Frydryczak. Tematem tej książki stanie się więc opis przestrzeni i obszarów, na których człowiek mierzyć się będzie z nowoczesnością i niepowstrzymanym od połowy XIX wieku procesem modernizacyjnym. W jednej ze swoich najważniejszych rozpraw o nowoczesności Bauman zajmuje się opisem pięciu podstawowych pojęć stanowiących osnowę tradycyjnych narracji na temat kondycji człowieka, tytułując tak kolejne rozdziały pracy: emancypacja, jednostka, czas/przestrzeń, praca, wspólnota14. Modyfikując tę propozycję, przez dostosowanie jej do nagromadzonego podczas lektur powieści Gruszeckiego materiału, chcę zaproponować w swojej książce przeformułowanie wymienionych wyżej kategorii opisujących kondycję człowieka nowoczesnego. Nie roszcząc sobie pretensji do powielania pomysłu Baumana, dokonuję w nim pewnych korekt i traktuję jako inspirację. Proponuję odpowiedniejszy do analizy powieściopisarstwa Gruszeckiego następujący zespół zagadnień, wynikający już to ze specyfiki fabularnej utworów, już to wiążący się z powszechnie przyjętymi wyznacznikami nowoczesności, które zamierzam opisać w drugim rozdziale książki. Tak więc pisać będę kolejno o przestrzeni i czasie, które w moim oglądzie nieodmiennie wiążą się z kategorią pieniądza; następnie opiszę szeroko rozumianą pracę, przyjmującą literackie przedstawienia industrialne: fabryki, czy szerzej – przemysłu. Ostatni obszar opisu to kwestie związane z jednostką, jej świadomością i mierzeniem się z nowoczesnymi dylematami. Skupię się tu przede wszystkim na zagadnieniach związanych z relacjami zachodzącymi między jednostką a wspólnotą, a także z kwestią emancypacji. Podaję za: Z. Bauman, O turystach i włóczęgach, czyli o bohaterach i ofiarach ponowoczesności, w: tegoż, Ponowoczesność jako źródło cierpień, Warszawa 2000, s. 135. 13 B. Frydryczak, Świat jako kolekcja. Próba analizy estetycznej natury nowoczesności, Poznań 2002, s. 20. 14 Zob. Z. Bauman, Płynna nowoczesność, przeł. T. Kunz, Kraków 2006. 12 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 12 23.08.2016 08:01:31 Wstęp 13 Opis doświadczania nowoczesności zaczynam od kategorii przestrzeni. W przypadku zarówno powieściopisarstwa Gruszeckiego, jak i całej niemal twórczości dziewiętnastowiecznej będzie to przestrzeń miasta. Doświadczenie nowoczesne rodzi się – na co zwracał uwagę Nycz – właśnie w spotkaniach jednostki z miastem oraz zderzeniu z tłumem15. Analizie poddam miejskie, głównie „warszawskie” powieści pisarza, których tematem są perypetie bohaterów na miejskim bruku, zmagania z miejską przestrzenią, zagubienie w niej. Rozumieniu miasta w tych fabułach najlepiej służy kategoria przeżycia (Erlebnis) opisana przez Husserla jako konstytutywny element doświadczania rzeczywistości nowoczesnej. Późniejsi komentatorzy doprecyzowali to podmiotowe przeżycie jako indywidualne doświadczanie ruchu, tłumu, zmian w odczuwaniu przestrzeni, często wrogiej. Realizuje się na kartach powieści Gruszeckiego Baumanowskie przekonanie, że każdy mieszkaniec miasta jego mapę nosi w swojej głowie i dla każdego jest ona inna. Przestrzeń rozpatrywać będę łącznie z czasem. Nie będzie to jednak czas w rozumieniu zaproponowanym przez Baumana (jako poczucie teraźniejszości), ale bliższy raczej sugestiom Simmela, piszącego o upływie i odmierzaniu czasu organizującego życie jednostek i społeczeństwa, a ciekawie prezentowany w powieściach Gruszeckiego. Obie te kategorie zamierzam wpisać w nadrzędny wobec nich emblemat nowoczesności, jakim jest pieniądz i kwestie związane z jego obiegiem. Od razu zaznaczam, że nie jest to powodowane interpretacyjną dowolnością. Truizmem jest dziś mówienie, że literatura XIX wieku – pierwszeństwo należałoby się tu zapewne Honoriuszowi Balzakowi – odkryła literacko pieniądz i pokazała jego znaczenie w życiu społecznym i jednostkowym. Lektura powieści Gruszeckiego przekonała mnie, jak kluczowym zagadnieniem w świecie powieściowym pisarza jest temat pieniądza, jego kursowania i szeroko pojętych kwestii finansowych16. Por. R. Nycz, Trzy glosy o nowoczesności, doświadczeniu i literaturze, w: tegoż, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, Warszawa 2012 lub O nowoczesności jako doświadczeniu, w: Nowoczesność jako doświadczenie, red. R. Nycz, A. Zeidler-Janiszewska, Kraków 2006. 16 W swoich szkicach o Lalce Prusa Józef Bachórz dochodzi do wniosku, że pośród wielkich pisarzy dziewiętnastowiecznych tylko Prus, w przeciwieństwie do Elizy Orzeszkowej czy Henryka Sienkiewicza, operuje konkretnymi i bardzo precyzyjnymi rachunkami (zob. J. Bachórz, Spotkania z „Lalką”. Mendel studiów i szkiców o powieści Bolesława Prusa, Gdańsk 2010, tu zwłaszcza rozdział: „O pieniądzach i kwestiach ekonomicznych w Lalce”). Podobne zjawisko można zauważyć, i to zamierzam wyeksponować, także w twórczości Gruszeckiego, który nasyca swoje powieści dokładnymi kwotami i sumami, kalkulacjami finansowymi i spekulacjami giełdowymi. Inspirujące były dla mnie rozważania Jochena Hörischa zawarte w książce Orzeł czy reszka. Poezja pieniądza. 15 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 13 23.08.2016 08:01:31 14 Wstęp Wraz z zagadnieniem pieniędzy, a także niejako w dopełnieniu rozważań o przestrzeniach nowoczesności, pojawi się kwestia, którą w swojej typologii Bauman określa jako pracę. W moim omówieniu będzie to szeroko rozumiany temat przemysłu i fabryk w oczywisty sposób związany z tematem nie tylko pracy, ale również pieniądza. Chcę w ten sposób dowartościować Gruszeckiego jako autora cenionych, także dziś, powieści środowiskowych, w których ze skrupulatnością pisarza-dokumentalisty opisywał on kolejne grupy zawodowe: hutników, górników, rybaków, kolejarzy. Trzy wymienione kwestie staną się przedmiotem rozważań w trzecim rozdziale mojej książki. Kolejny rozdział o charakterze analityczno-interpretacyjnym chcę poświęcić bohaterom powieści Gruszeckiego. Zoperacjonalizuję tu kolejne Baumanowskie kategorie opisujące kondycję ludzką, ujęte w hasła: emancypacja, jednostka i wspólnota. Pojęcie emancypacji, przez Baumana rozumianej jako projekty wolnościowe jednostki zmuszonej do samostanowienia, przyjmuję w jej dziewiętnastowiecznym rozumieniu – jako kwestię wolnościowych dążeń kobiet. Decyzja moja jest powodowana faktem, że temat tzw. kobiecy jest ważną kwestią w pisarstwie Gruszeckiego, reprezentowaną nie tylko przez dwie powieści emancypacyjne17, ale pojawiającą się również jako istotny element innych utworów pisarza. Jednostka i wspólnota w moich rozważaniach będą także stanowiły pewien koherentny, uzupełniający się konstrukt. Będę chciała przyjrzeć się temu, jak wyglądają próby samostanowienia jednostek, często „wrzuconych” w nieprzyjazne im środowiska. Kwestią, która tu nieodzownie będzie musiała się pojawić, jest antynomia „swój”–„obcy”, silnie obecna w twórczości Gruszeckiego. Polityczna i światopoglądowa postawa pisarza, która może być dzisiaj zrekonstruowana – i to w stopniu ograniczonym – jedynie na podstawie jego utworów literackich, wyraźnie ciążyła, szczególnie w drugiej dekadzie XX wieku, w stronę nacjonalizmu, co wymaga, w moim przekonaniu, pewnego objaśnienia. Przyniosło to szereg powieści, które badacze dość jednoznacznie określają jako „antysemickie”18, a także tzw. powieści śląskie19, w których poruszane są kwestie narodowe, tj. walki o polskość na terenach obecnego Śląska i obecnej Wielkopolski objętych zagrożeniem germanizacyjnym. Przyjdzie mi zająć się problematyką nowoczesnego rozumienia nie tylko państwa i narodu, ale także nacjonalizmu jako elementu współczesnej Gruszeckiemu świadomości narodowej. Za takie uznać należy Słomiany ogień i U źródła wiedzy. K. Stępnik, Powieść antysemicka w ostatnich latach Kongresówki, „Krytyka” 1992, nr 39, s. 79–91 oraz M. Domagalska, Wykluczani? Żydzi w powieściach Artura Gruszeckiego, w: Wokół akulturacji i asymilacji Żydów na ziemiach polskich, red. K. Zieliński, Lublin 2010, s. 155–168. 19 J. Kolbuszewski, Ziemie zachodnie w powieściach Artura Gruszeckiego, dz. cyt., s. 25–39. 17 18 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 14 23.08.2016 08:01:32 Wstęp 15 Jak zaznaczyłam powyżej, ze wspomnianymi zagadnieniami wiąże się problem rozumienia wspólnoty narodowej. Przez jej pryzmat chcę poddać analizie powieści Gruszeckiego dotyczące rewolucji 1905 roku oraz grupę powieści wojennych. Umożliwi to nie tylko obserwację tematu niepodległościowego realizowanego przez pisarza drugiego pokolenia pozytywistów, ale także znaczącego rozłożenia akcentów w myśli narodowej autora Kretów. Wojnę i rewolucję traktuję jako „sytuacje graniczne” w rozumieniu Jaspersowskim i będę analizowała ich konsekwencje w zachowaniach postaci i ich literackie ilustracje. Obserwowane obszary i przestrzenie nowoczesności „projektują” charakterystycznych bohaterów, a więc także ich sylwetki staną się obiektem mojego badawczego namysłu. Chociaż trudno z tkanki powieściowej Gruszeckiego wyekscerpować postać flâneura w typie Baudelaire’owskim czy Poe’owskim – to jego „niespieszny przechodzień” bliski jest nowoczesnemu myśleniu o flâneurze przez pryzmat estetyki i teorii zaniku doświadczenia20. Dlatego w mojej książce pojawią się jedynie marginalne wzmianki o tym typie i jego literackich przedstawieniach w prozie omawianego autora. O wiele większe znaczenie, patrząc z perspektywy tworzonych przez Gruszeckiego fabuł, ma bohater nowoczesności, jakim jest Smilesowski self-made man. W powieściach autora Dla miliona znajdziemy pełną realizację ulubionego w drugiej połowie XIX wieku modelu self-help, który robił wielką karierę w różnych działaniach pokolenia pozytywistów21. Niestety nie będzie on w powieściach opisywanego przeze mnie pisarza realizował wzorca bohatera-społecznika czy naprawiającego świat idealisty. Projekt self-help ograniczy się w fabułach Gruszeckiego jedynie do prezentowania postaci dążących za wszelką cenę do bogactwa. Tę figurę nowoczesności, co zrozumiałe, będę opisywać w podrozdziale poświęconym kwestiom finansowym. Osobne podrozdziały poświęcę analizie pozostałych figur nowoczesności, które pojawiają się w powieściopisarstwie Gruszeckiego. Na wstępie chciałabym jednak zaznaczyć, że dokonany przeze mnie wybór ma charakter arbitralny. Nie przeczę, że przy przyjęciu innych perspektyw dałoby się może wyróżnić innych, charakterystycznych dla tej prozy bohaterów. Dla mnie będą to figury, które pozwoliłam sobie określić jako: emancypantka, obcy i bojownik. Zasadność ich wyodrębnienia i nazwania będę dokumentować w kolejnych rozdziałach. Zob. B. Frydryczak, dz. cyt. Zob. E. Paczoska, Dojrzewanie, dojrzałość, niedojrzałość. Od Bolesława Prusa do Olgi Tokarczuk, Warszawa 2004; J. Sztachelska, Czytanie Smilesa, w: Książka pokolenia. W kręgu lektur polskich doby postyczniowej, red. E. Paczoska, J. Sztachelska, Białystok 1994, s. 78–92; przedruk w: J. Sztachelska, Zabijanie klasyków. Studia i eseje, Białystok 2015. 20 21 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 15 23.08.2016 08:01:32 16 Wstęp Praca była pierwotnie pomyślana jako monografia twórczości Artura Gruszeckiego, jednak w toku gromadzenia i opracowywania materiałów pierwotna koncepcja uległa pewnym modyfikacjom. Po pierwsze, korpus tekstów, który stał się podstawą tej monografii, świadomie ograniczyłam do powieści współczesnych autora Kretów (zresztą większość z nich ma taki podtytuł). Pozostawiłam zatem poza obszarem moich zainteresowań powieści dla młodzieży oraz powieści historyczne. Jednak nawet takie zawężenie zespołu tekstów nie stworzyło sytuacji komfortowej, dającej możliwość jego rzetelnej badawczej eksploracji. Dlatego też nie wszystkie utwory Gruszeckiego zostały przeze mnie omówione czy przywołane. Dokonawszy koniecznej selekcji, niektóre powieści pozostawiam, zupełnie świadomie, na marginesach głównego wywodu. Zapewne będzie kiedyś możliwość, by się jeszcze do nich odwołać i wykorzystać je przy okazji rozważań dotyczących prozy drugiej połowy XIX i początku XX wieku. To po drugie. Po trzecie wreszcie, w toku prowadzonych badań musiałam ustosunkować się do jedynej monografii interesującego mnie pisarza pióra Tchórzewskiej-Kabaty. Ta bardzo cenna, dotycząca metody naturalistycznej, zolowskiej, w twórczości Gruszeckiego praca stała się dla mnie oczywistym punktem odniesienia. Ponieważ jednak od jej wydania minęło ponad trzydzieści lat, myślenie o naturalizmie w pisarstwie Gruszeckiego domagało się pewnych działań reinterpretacyjnych, przy jednoczesnym szacunku dla ustaleń autorki. Podobnie niezbędny okazał się namysł nad coraz częstszym sytuowaniem twórczości Gruszeckiego, szczególnie tej powstałej po 1900 roku, w obszarach literatury popularnej. Tę tendencję, datującą się od połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku, zapoczątkował Jacek Kolbuszewski, co znalazło swój wyraz w odnośnym haśle Słownika literatury popularnej pod redakcją Tadeusza Żabskiego22. Ostatnio zaś takie usytuowanie pojawiło się w pracy Izabeli Poniatowskiej23. Opinie wspomnianych komentatorów pisarstwa autora Pod Czerwonym Wirchem są w pełni uzasadnione i zgodne z moim rozpoznaniem, niemniej wyzwaniem jest dla mnie odniesienie się do wypowiedzi wspomnianych badaczy, co czynię w drugim rozdziale mojej monografii. Nadrzędną kategorią, która prowadzi mnie po prozie Gruszeckiego, jest jednak nowoczesność i jej doświadczenie/doświadczanie zapisane na licznych stronach jego powieści. Tutaj muszę jednak dokonać pewnego zastrzeżenia, w tytule książki zawarłam bowiem sformułowanie „na obrzeżach nowoczesności”. Oczywiście Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, Wrocław 1997. Zob. I. Poniatowska, Modernizm bez granic. Wielkie tematy nowoczesności w polskich powie ściach popularnych drugiej połowy XIX wieku, Warszawa 2014. 22 23 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 16 23.08.2016 08:01:32 Wstęp 17 ta decyzja była w pełni świadoma, choć jestem przekonana, że w powieściopisarstwie autora Kretów daje się odnaleźć ślady zapisu doświadczenia nowoczesności i jego przejawów, to jednak podejście pisarza do tej kwestii nie zawsze jest afirmatywne. Gruszecki, w moim przekonaniu, nie jest rewelatorem czy bezkrytycznym chwalcą nowoczesności, z jej pędem, industrializacją, z jej ruchami finansowymi i kapitalizmem. Z tonu powieści, z pojawiających się gdzieniegdzie autorskich komentarzy widać, że pisarz nie zawsze akceptował obserwowane zmiany, a często nawet lękał się ich. Mimo tych zastrzeżeń nie da się jednak zaprzeczyć, że ten pisarz-dokumentalista był zrazu mimowolnym, a potem zupełnie świadomym swych poczynań rejestratorem zmian społecznych i cywilizacyjnych, które stały się udziałem pierwszych pokoleń wchodzących w nowoczesność. 2016 - Zajkowska - Na obrzeżach nowoczesnosci.indd 17 23.08.2016 08:01:32
