Epistemologia 2.0 - program i literatura 2016-17

Prof. dr hab. Barbara Tuchańska
Katedra Filozofii Współczesnej UŁ
EPISTEMOLOGIA 2.0
Rok akademicki 2016/2017
4.10.2016 – wykład 1
Epistemologia i jej miejsce w filozofii
1. Teoria poznania a refleksja nad poznaniem
1.1. refleksja nad poznaniem jako autorefleksja filozofii
2. Sposoby prezentacji epistemologii: (a) systemowy, (b) historyczny, (c) historyczno-systemowy,
(d) hermeneutyczny/krytyczno-genealogiczny;
3. Podstawowe ustalenia ontologiczno-epistemologiczne i struktura zajęć:
3.1. przekształcenia pojęcia podmiotu poznania od indywidualizmu i subiektywizmu do
intersubiektywizmu i ponadindywidualnego podmiotu całościowego i poznania od
odkrywania (wiedzy, świata) do tworzenia (konstruowania);
3.2. pojęcia poznania i jego przedmiotu od odkrywania (bytu, świata, wiedzy) do
konstruowania wiedzy i konstytuowania świata;
3.3. przekształcenia koncepcji wiedzy od epistēmē do współczesnej nauki.
Literatura:
(a) Judycki, S., „O dzisiejszym stanie epistemologii”, [w:] Epistemologia współcześnie, M.
Hetmański (red.), Kraków 2007, s. 71-81.
(b) Szulakiewicz, M., Obecność filozofii transcendentalnej. Toruń 2002, s. 45-49.
10.10.2016 – wykład 2
Filozofia starożytna i średniowieczna: od episontologii do episteologii
1. Episontologia
1.1. relacja między refleksją nad poznaniem i ontologią (metafizyką)
1.2. filozofia starożytna
2. Episteologia
1.1. relacja między refleksją nad poznaniem i teologią
2.2. filozofia średniowieczna: I przełom – teologiczny: bezpośrednia relacja między
podmiotem poznającym i Bogiem
2.3. filozofia wczesnonowożytna
Literatura:
(a) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, M. Filipczuk, J. Ruszkowski (przekł.), Poznań
2002, s. 40-47, 52-57, 74-82, 90-94.
11.10.2016 – wykład 3
Filozofia nowożytna: epistemologia
1. Droga do epistemologicznego ujęcia wiedzy
1.1. pokazanie przez Descartesa drogi do wyeliminowania ontologicznego rozumienia wiedzy
1.2. odsłonięcie przez Locke’a i Hume’a kreatywnej natury poznania
1.3. niezbędność przedstawienia.
2. II przełom – Kantowski: eliminacja Boga z teorii poznania
2.1. epistemologia a epistemika
2.2. oczyszczenie i formalizacja refleksji nad poznaniem u Kanta
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
2.3. meta-epistemika jako refleksja nad poznaniem naukowym
3. Epistemologiczny problem (przedmiotowej) ważności wiedzy
3.1. jego źródło
3.2. trzy postacie.
Literatura:
(a) Rorty, R., Filozofia a zwierciadło natury, M. Szczubiałka (przekł.), Warszawa 1994, s.
121-148.
(b) Taylor, Ch., Źródła podmiotowości, M. ,O. Latek A. Lipszyc A., Michalak A.,
Rostkowska M., Rychter, Ł. Sommer (przekł), Warszawa 2001, s. 212-218, 240-257.
(b) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, dz. cyt., s. 488-491.
17.10.2016 – ćwiczenia 1
Epistemika – epistemologia
1. Nowy poziom teoretyczny i nowy sposób filozofowania
1.1. nowy problem wiedzy
2. Poziom epistemiczny
2.1. Kantowska krytyka metafizyki
3. Poziom epistemologiczny
3.1. problem transcendentalnych warunków poznania
3.2. warunki poznania jako warunki ontologiczne
4. Podmiotowo-przedmiotowa całość
Literatura:
(a) Siemek, M. J., „Transcendentalizm jako stanowisko epistemologiczne”, [w:] Dziedzictwo
Kanta, J. Garewicz (red.), Warszawa 1976, s. 17-57.
18.10.2016 – ćwiczenia 2
III przełom - Heglowsko-Nietzscheański i ontologizacja poznania
1. Podstawy filozofii XX wieku
1.1. koniec epoki mieszczańskiej
1.2. znaczenie Hegla (krytyka filozofii refleksyjnej, stosunek jednostki do porządku
ponadjednostkowego)
1.3. krytyka uprzedmiotowiania rzeczywistości kulturowej (społeczno-historycznej)
1.4. Nietzscheańska krytyka samooczywistości i pewności (samo)świadomości
2. XX-wieczne odrzucenie substancjalistycznego ujmowania świadomości, reprezentacjonizmu i
dążenia do uprawomocnienia wiedzy
2.1. odsłonięcie złudzeń idealizmu niemieckiego odnoszących się do stwierdzeń, refleksji i
pojęć
2.2. rola interpretacji i dziejącego się rozumienia
2.3. filozofia rozumiejąca a nauka obiektywizująca i świat unaukowiony.
3. Ontologiczno-hermeneutyczne ujęcie poznania: poznanie i wiedza jako aspekty
społeczno-historycznego bycia
3.1. epistemologiczna dezobiektywizacja przyrody i uznanie kultury za realność pierwotną
3.2. poznanie jako sposób współ-bycia ludzi z ludźmi i rzeczami: wzajemne oddziaływanie
podmiotu i przedmiotu,
3.3. wyspecjalizowane i względnie autonomiczne praktyki poznawcze
3.4. ontyczna struktura nauki: dialog – doświadczenie – technologiczne zaangażowanie.
Literatura:
(a) Gadamer, H.-G., „Filozoficzne podstawy dwudziestego wieku”, [w:] Tegoż, Rozum,
2
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
3
słowo, dzieje, K. Michalski (red.), M. Łukasiewicz (przekł.), Warszawa 2000, s. 63-87.
(b) Tuchańska, B., „Socjo-historyczna hermeneutyka poznania zamiast epistemologii. Projekt
badawczy i edukacyjny”, [w:] Epistemologia współcześnie, red. M. Hetmański, Kraków 2007,
s. 85-100.
24.10.2016 – ćwiczenia 3
Descartes – podmiot jako myślenie
1. Sceptyczne odrzucenie naturalistycznego rozumienia podmiotu
1.1. zawieszenie świata i siebie jako ciała
2. Ja jako substancja myśląca, a właściwie jako myślenie
2.1. pierwotność poznania własnego myślenia
2.2. związek „ja jestem” i „ja myślę”
2.3. idee jako odmiany myślenia a idee jako przedstawienia
3. Problem pochodzenia idei i potrzeba usprawiedliwienia przedstawiającego charakteru idei
3.1. rzeczywistość formalna, aktualna i obiektywna idei
3.2. idee rzeczy cielesnych
3.3. od idei Boga do Boga jako bytu absolutnego i podstawy poznania
2. Samoświadomość a realność
2.1. możliwość konstytuowania realności przez myślenie
2.2. źródła doznania realności.
Literatura:
(a) Descartes R., Medytacje o pierwszej filozofii wraz z Zarzutami uczonych mężów i
Odpowiedziami autora, wyd. dowolne, Medytacja II i III.
(b) Arendt, H., Myślenie, H. Buczyńska-Garewicz (przekł.), Warszawa 1991, s. s. 84-93.
25.10.2016 – ćwiczenia 4
Metafizyczna koncepcja podmiotu
1. Metafizyczne przekroczenie kartezjańskiej koncepcji podmiotu
1.1. metafizyczna charakterystyka monady
1.2. ontologiczna prostota i stałość monady jako podstawa podmiotowej jedności
1.3. oczyszczenie pojęcia podmiotu z naturalistycznych treści
2. Epistemologiczna charakterystyka monady
2.1. subiektywność bez obiektywności i intersubiektywności
2.2. epistemologiczna złożoność i zmienność wewnętrzna monady jako warunek
poznania
3. Hierarcha monad i harmonia wprzódy ustanowiona jako metafizyczno-teologiczna
podstawa poznania.
Literatura:
(a) Leibniz, G. W., Wyznanie wiary filozofa. Rozprawa metafizyczna. Monadologia. Zasady
natury i łaski oraz inne pisma filozoficzne, S. Cichowicz (przekł.), Warszawa 1969, §1-30 (s.
297-303).
(b) Renaut, A., Era jednostki. Przyczynek do historii podmiotowości, D. Leszczyński (przekł.),
Wrocław2001, s. 146-153.
7.11.2016 – ćwiczenia 5
Eliminacja substancjalnego podmiotu
1. Metafizyczne (substancjalistyczne) ujęcie ja: ja jako przedmiot wewnętrznej pewności
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
4
2. Odrzucenie idei abstrakcyjnych oraz idei podmiotu-podstawy poznania
2.1. idea ja nie wywodzi się z żadnej konkretnej impresji i tym samym nie istnieje
2.2. zabiegi wyobraźni pozwalające na traktowanie rzeczy jako identycznych i trwałych
3. Ja jako czasowy ciąg konkretnych percepcji
4. Pamięć i wyobraźnia jako źródła idei tożsamości, ciągłości i identyczności
5. Prawa kojarzenia idei
6. Humowska transpozycja Leibnizjańskiej monadologii: prostota, niepowtarzalność,
niepodzielność, indywidualność, niezależność impresji.
Literatura:
(a) Hume, D., Traktat o naturze ludzkiej, wyd. dowolne, t. I, cz. IV, r. VI „O tożsamości
osoby”.
(b) Renaut, A., Era jednostki. Przyczynek do historii podmiotowości, dz. cyt., s. 201-212.
8.11.2016 – ćwiczenia 6
Podmiot: od samoświadomości i świadomości czystej do podmiotu biologiczno-psychologicznego,
ja społeczno-historycznego i podmiotowej samokonstytucji
1. Fenomenologiczny podmiot jako idealny biegun przeżyć świadomych – fenomenalistyczna
redukcja podmiotu do czynności umysłowych
1.1. od apercepcji czystej do czystego Ja mającego świat
1.2. Minsky: ja jako zespół dyspozycji, a nie to, co spaja czynności umysłowe
1.3. Dennett: ja jako „narracyjny środek ciężkości”
1.4. podejście komputerowo-naturalistyczne: eliminacja umysłu i możliwość
wyprowadzenia czynności poznawczych poza umysł
1.5. powiązanie życia psychicznego z dynamiką ciała człowieka
2. Foucault: podmiotowa samokonstytucja
2.1. odrzucenie poszukiwania początku na rzecz badania pochodzenia
2.2. historyczna ontologia nas samych w relacji do archeologii i genealogii: jaźń jako
konstytuowana w relacjach władzy i wiedzy, jaźń konstytuująca siebie
2.3. praktyczne konstytuowanie siebie jako konkretnego podmiotu poznawczego,
praktycznego i moralnego
2.4. środki samokonstytuowania się (procesy subiektywizacji i obiektywizacji).
Literatura:
(a) Piłat, R., „Podmiot doświadczenia w fenomenologii i w cognitive science, [w:] Wiedza a
podmiotowość, red. A. Motycka, Warszawa 1998, s. 55-63.
(b) McGuire, J. E., Hermeneutyka jaźni: Foucault o subiektywizacji i krytyce genealogicznej,
B. Tuchańska (przekł.), „Nowa Krytyka”, t. 18 (2005), s. 51-67.
14.11.2016 – ćwiczenia 7
Rozum w naturze – rozum w kulturze
1. Naturalna historia rozumu
1.1. ewolucja biologiczna jako przybliżanie się do prawdy (przetrwanie jako kryterium
sukcesu), poznanie jako proces prób i błędów;
1.2. trudności naturalnej historii rozumu jako teorii wyjaśniającej roszczenie rozumu do
prawdziwości
1.3. interpretowanie i projekcja, a nie wyjaśnianie historii rozumu
2. Ujęcie rozumu jako wydarzenia (początku czegoś absolutnie nowego)
2.1. widzenie świata z perspektywy rozumu
2.2. niemożliwość apriorycznej konstrukcja historii rozumu
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
5
3. Kulturowa historia rozumu
3.1. problem możliwości odnoszenie się rozumu do samego siebie
3.2. krytyka spekulatywnej historiozofii
3.3. odrzucenie spekulatywnej historiozofii rozumu na rzecz faktualnej historiografii
rozumu: dzieje ludzkiego rozumu jako przedmiot naukowych badań historycznych
4. Umysłowość postmodernistyczna
4.1. wielość nurtów i ich wspólne zasady
4.2. poszukiwanie wiedzy jako niekończący się proces autoweryfikacji i rzeczywistość
jako płynny proces, kształtowanym przez wiedz
4.3. umysł jako czynny i twórczy uczestnik procesu poznawania (zrelatywizowany
krytyczny empiryzm i racjonalizm i powszechność interpretacji)
4.4. radykalny perspektywizm
5. Analiza języka jako źródło radykalnie sceptycznych nurtów
6. Krytyka roszczeń metafizyki
6.1. lokalny i kontekstowy charakter postmodernistycznej narracji.
Literatura:
(a) Baumgartner, H.-M., Rozum skończony. Ku rozumieniu filozofii przez samą siebie, A. M.
Kaniowski (przekł.), Warszawa 1996, s.153-188.
(b) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, dz. cyt., s. 465-473.
15.11.2016 – wykład 4
Kant: czysto epistemologiczne pojęcie podmiotu poznania
1. Epistemologiczne pojęcie podmiotu poznania: transcendentalizm, Kant a Kartezjusz
2. Podmiot w transcendentalnej krytyce czystego rozumu: pdmiot konkretny i samowiedza
empiryczna, cysta podmiotowość i samowiedza transcendentalna.
3. Warunki (istnienia) możliwego doświadczenia: trancendentalna apercepcja.
4. Przezwyciężenie tradycyjnej koncepcji podmiotu: podmiot poznający jako człon relacji
poznawczej: Kant a Kartezjusz, Kant a Leibniz, Kantowskie wykroczenie poza dualizm.
5. Trudności, które napotyka transcendetalizm: jaka jest funkcja podmiotu
transcendentalnego; stany psychiczne a nieprzestrzenność; niemożliwość przezwyciężenia
fundamentalnej opozycji między podmiotem poznającym (empirycznym) a podmiotem
transcendentalnym; absolutyzacja podmiotu transcendentalnego.
21.11.2016 – ćwiczenia 8
Transcendentalistyczne pojęcie podmiotu
1. Dusza jako zjawisko
1.1. przedstawienie Ja – forma świadomości
1.2. wzajemna zależność podmiotu i świata materialnego
1.3. niemożność poznania (syntetycznego a priori ) własności Ja, jego trwałości i
niezawisłości od podłoża zjawisk zewnętrznych
2. Apercepcja jako podstawa możliwości kategorii, a nie przedmiot określany przez kategorie
3. Ja określające różni się od Ja określanego
ich utożsamienie to błąd hipostazowania świadomości
4. Nieuwarunkowane warunki możliwości istoty myślącej
5. Świadomość empiryczna i czysta
5.1. syntetyczna jedność apercepcji: świadomość własnej identyczności i przynależności
przedstawień do samowiedzy, świadomość syntetyzowania przedstawień,
6. Intelekt jako zdolność wiązania i doprowadzania do jedności tego, co różnorodne w danych
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
6
przedstawieniach.
Literatura:
Kant, I., Krytyka czystego rozumu, R. Ingarden (przekł), Warszawa 1957, t. II, A 381-A 384
(s. 90-93), A 398 -A 405 (s. 109-117), B 419- B 422 (s. 129-133); t. I, B 132-B 140 (s.
238-248).
22.11.2016 – wykład 5
Pojęcie poznania: od Platona i Arystotelesa do episteologii
1. Poznanie: trzy sposoby rozumienia
2. Poznanie jako proces wewnętrzny
3. Poznanie jako dotarcie do wiedzy obiektywnej (Platon, Frege)
4. Poznanie czegoś
4.1. dowiedzenie się, czym rzecz jest (Arystoteles, filozofia chrześcijańska)
4.2. poznanie świata zewnętrznego (empirycznego).
28.11.2016 – ćwiczenia 9
Poznanie jako obcowanie z bytem
Poznanie jako obcowanie z bytem
1. Filozof: warunki bycia filozofem i jego zadania
1.1. Dobro samo a rzeczy dobre
1.2. widzenie wzrokowe a widzenie umysłowe, autentycznośc wiedzy o rzeczywistości i
fałszywość wiedzy o pozorach
1.3. świat widzialny – świat myśli i ich wewnętrzne podziały
2. Mit jaskini
2.1. wyjściowa metafora: ludzie patrzący na ścianę – ludzie ponad nimi (między nimi i
obnoszący przedmioty) – zewnętrzne źródło światła
2.2. proces wychodzenia z jaskini jako wznoszenie się duszy do świata myśli
2.2.1. rozumność duszy, jej zdolności i potrzeba oświecenia
2.3. powrót do jaskini
2.3.1. wyższość mędrca i jego zadania (wyjaśnienie tego, co widać)
2.3.2. porządek kształcenia prowadzący do dialektyki
3. Platońskie przekształcenie pojęcia nous
4. Arystoteles: „sprowadzenie Platona na ziemię” i przełomowy charakter jego filozofii jako
podstawy nauki
4.1. wielość sposobów bycia i ich kategoryzacja
4.2. zamknięcie wiedzy w świecie widzialnym
4.3. szczególne miejsce biologii
4.4. empiryczno-teoretyczny charakter badania świata.
Literatura:
(a) Platon, Państwo, W. Witwicki (przekł.), wyd. dowolne, Ks. VI, §1-2, 4 17-21; Ks. VII,
§1-7, 13-14.
(b) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, dz. cyt., s. 58-65, 74-82.
29.11.2016 – ćwiczenia 10
Poznanie naukowe w filozofii wczesnonowożytnej
1. Wczesnonowożytny wzór myślenia naukowego
1.1. Galileusz: poznanie naukowe jako spekulatywne opisywanie zjawisk (myślenie
geometrią, idealizacja, eksperymenty i odniesienie do urządzeń praktycznych)
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
7
1.2. konstrukcyjny charakter poznania (rozwiązywalne problemy i konstruowanie
wyobrażonej rzeczywistości)
1.3. Kartezjusz: poznanie jako rekonstruowanie boskiego planu stworzenia poprzez
1.3.1. poszukiwanie w sobie praw metafizycznych i matematycznych
(subiektywna aprioryczność i warunkowa obiektywność prawd)
1.3.2. heurystyczne i sprawdzające odwołanie się do doświadczenia.
2. Kartezjańska koncepcja poznania jako procesu psychicznego i epistemologicznego
2.1. potrzeba epistemologicznego usprawiedliwienia roszczenia poznawczego
3. Dualizm Berkeley’a
3.1. Bóg jako podstawa: realności rzeczywistości, istnienia innych, analogiczności
struktury duszy i struktury bytu
4. Poznanie przedmiotowe i jego ugruntowanie
4.1. idee jako reprezentacje
4.2. Kartezjańskie i Leibnizjańskie usprawiedliwienia roszczenia poznawczego
odwołujące się do Boga
5. Kartezjańskie uzasadnienie istnienia świata wymaga: istnienia nas jako cogito,
prawdomówności Boga, objawienia (ufności w akt stworzenia).
Literatura:
(a) Tuchańska, „Tytułem uzupełnienia: wczesnonowożytny wzór myślenia naukowego” (w
druku)
(b) Sieczkowski, T., Poznanie i jego przedmiot w kontekście epistemologicznym, „Przegląd
Filozoficzny – Nowa Seria”, 2006, rocz. 15, nr 3, s. 187-201.
05.12.2016 – ćwiczenia 11
Poznanie w empiryzmie brytyjskim
1. Locke
1.1. receptywność duszy i równorzędność idei zmysłowych i refleksyjnych (odrzucenie
Kartezjańskiej pierwotności samoświadomości)
1.2. podział idei i ich zakotwiczenie w rzeczach
1.3. realność, adekwatność i prawdziwość idei
1.3.1. idee jako narzędzia porządkowania rzeczy.
2. Hume
2.1. Aprioryczne badanie relacji między ideami (rozumowanie demonstracyjne) i
empiryczne, uogólniające i przyczynowo-skutkowe badanie faktów (rozumowanie
moralne)
2.2. ważność poznania faktów wykraczającego poza bezpośrednie świadectwo zmysłów
i dane pamięci
2.2.1. wiedza o stosunkach przyczynowo-skutkowych nie ma charakteru (a)
apriorycznego, (b) empirycznego
2.2.2. ostateczne przyczyny i zasady są niepoznawalne
2.2.3. arbitralność założeń: (a) przyroda działa według pewnych praw i (b)
przyszłość będzie podobna do przeszłości
2.3. ani wyjaśniające, ani prewidystyczne wnioski z wiedzy empirycznej nie mają
podstawy racjonalnej, ponieważ
2.4. podstawą uogólniania i spodziewania się określonych następstw są: (a)
obserwowanie podobieństw i (b) nawyk, kształtujący się w trakcie obserwowania i
zapamiętywania powtarzalnych zjawisk.
3. Znaczenie empiryzmu brytyjskiego dla rozumienia poznania
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
8
3.1. odrzucenie prymatu samoświadomości
3.2. niezbędność świadectwa zmysłów i ograniczenie roszczeń rozumu
3.2.1. niepoznawalność substancji, związków przyczynowo-skutkowych i zasad
pierwszych
3.2.2. subiektywizacja kryterium pewności wiedzy: niemożność osiągnięcia
pewnej wiedzy o zewnętrzności
2.3. zakwestionowanie lub odrzucenie reprezentacjonizmu
2.3.1. absolutna subiektywność pojęć abstrakcyjnych i związków między ideami, a
tym samym wszelkiej struktury, porządku, organizacji świata
2.4. ukonstytuowanie rozziewu między poznaniem apriorycznym i aposteriorycznym.
Literatura:
(a) Locke, J., Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, B. J. Gawecki (przekł.), Warszawa
1955, t. I, ks. II, r. I, §24 (s. 139-140), r. IX, §1 (178), r. X, §1-3 (188 -189), r. XI, §1
(196-197), ks. II, r. XII, §1-7 (209- 213), r. XXX, §1-5 (528-531), r. XXXI, §1 (532), §3
(534-536), r. XXXII, §1-5 (546- 549); t. II, ks. IV, r. IV, §1-7 (s. 250-255), r. XII, §11-13
(377-381).
(b) Hume, D., Badania dotyczące rozumu ludzkiego wraz z apendyksami, wyd. dowolne, r.IV
cz. I-II.
(c) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, dz. cyt., s. 392-401.
06.12.2016 – ćwiczenia 12
Doświadczenie w perspektywie współczesnej filozofii i humanistyki
1. Doświadczenie w perspektywie filozofii współczesnej i humanistyki
1.1. fundamentalne napięcia: poznanie/teoria–doświadczenie/doznanie, perspektywa
epistemologiczna–perspektywa egzystencjalistyczna, ogólność–szczegółowość,
neutralność–zaangażowanie
1.2. epistemologiczne rozumienie doświadczenia w XIX w. filozofii niemieckiej
1.3. współczesne egzystencjalistyczne ujmowanie doświadczenia jako formy bycia w
świecie/przeżywania go (fenomenologia, hermeneutyka, neopragmatyzm), aksjologiczne
ujęcie doświadczenia
1.4. główne wątki współczesnych rozważań nad doświadczeniem: znaczenie
doświadczenia granicznego (traumatycznego), odejście od tekstualizmu i
transcendentalizmu
1.5. problem związku doświadczenia z językiem i kulturą
1.6. relacja między doświadczeniem i światem
2. Zdeterminowanie doświadczenia w naukach przyrodniczych przez język (teorii naukowych)
2.1. uteoretyzowanie obserwacji naukowej
2.2. problem relacji między obserwacją, teorią i światem: zmiana teorii naukowej i
zmiana świata.
Literatura:
(a) Wolska, D., Odzyskać doświadczenie. Sporny temat humanistyki współczesnej, Kraków
2012, s. 5-28.
(b) Jodkowski, K., „Teoria, język, fakt, obserwacja i odniesienie przedmiotowe w
Kuhnowskiej koncepcji paradygmatów”, [w:] Teoretyczny charakter wiedzy a relatywizm”,
red. K. Jodkowski, Lublin 1995, s. 219-229.
12.12.2016 – ćwiczenia 13
Kantowska koncepcja poznania
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
9
1. Naoczność jako zdolność przyjmowania wrażeń, jej uwarunkowanie i zjawisko
2. Intelekt jako
2. 1. źródło pojęć (samorzutna zdolność wytwarzania przedstawień)
2.2. niezmysłowa zdolność poznawcza
2.2.1. ludzki intelekt nie jest zdolnością oglądania, ale zdolnością wiązania
przedstawień i podporządkowywania różnych przedstawień ogólnemu
przedstawieniu
2.3. zdolność pomyślenia przedmiotów naoczności, zdolność wydawania sądów
2.4. zdolność kierowana przez bezwzględnie prawidła myślenia
2.5. niesamodzielna władza poznawcza
3. Pojęcia czyste (kategorie) i empiryczne
3.1. kategorie jako logiczna zdolność apriorycznego wiązania różnorodnych treści
3.2. empiryczne ograniczenie zastosowania kategorii (przedstawiają zjawiska w
powszechnym związku, w szczególności w związku ze zmysłami)
4. Zjawisko – fenomen – noumen – przedmiot transcendentalny
4.1. zjawisko jako nieokreślony przedmiot naoczności
4.2. fenomen jako zjawisko pomyślane jako przedmiot ujęty kategorialnie
4.3. noumen jako przedmioty intelektu dany w intuicji intelektualnej
4.3.1. problem przedmiotowej realności noumenów (obalenie założenia o istnieniu
dwóch światów)
4.3.2. niemożność udowodnienia ani tego, że jedyna naoczność to naoczność
zmysłowa, ani tego, że istnieje inna naoczność (intelektualna)
4.4. przedmiot transcendentalny jako
4.4.1. nieokreślona (pusta) myśl o czymś w ogóle
4.4.2. dające się pomyśleć (jako noumen) to, czego przejawem jest zjawisko, czyli
to, co jest niezależne od naszej zmysłowości
5. Potrzeba pogodzenia roszczenia pewności wiedzy z niepewnością doświadczenia
5.1. badanie formalnej struktury umysłu jako zadanie filozofii transcendentalnej
5.1.1. przekroczenie stanowiska empirystycznego
5.2. odwrócenie zależności między wiedzą i przedmiotem poznawanym
5.3. odkrycie apriorycznych struktur umysłu (ludzkiego) i odrzucenie ich
przedstawiającego charakteru i odebranie nauce obiektywnej podstawy
5.3.1. niemetafizyczna i nieteologiczna legitymizacja poznania (naukowego) i jego
świata.
Literatura:
(a) Kant, I., Krytyka czystego rozumu, dz. cyt., t. I, A 19 - A 22 (s. 93-97), A 50 - A 52 (s.
138-140), B 91- B 94 (s. 156-159), A 247 - A 253 (s. 432-439), A 257 - B 314 (s. 446-448).
(b) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, dz. cyt., 2002, s. 401-414.
(c) Szulakiewicz, M., Obecność filozofii transcendentalnej, dz. cyt., s. 55-63.
13.12.12016 – ćwiczenia 14
Język jako warunek (samo)poznania
1. Język warunek możliwości przekonań i aktywności poznawczej
1.1. ontologiczne, epistemologiczne i logiczne rozumienie pierwszeństwa języka
1.2. język jako usprawniający poznanie – jako konstytutywny składnik poznania
2. Rola języka w operowaniu treściami konceptualnymi w celu klasyfikowania,
konceptualizowania i dostrzegania przedmiotów
3. Rola języka w łączeniu treści konceptualnych
4. Społeczne źródła idei językowego charakteru treści konceptualnych
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
10
4.1. poznawanie faktów współkonstytuowanych przez język (humanistyka)
4.2. doświadczanie zanurzenia w język
4.3. przekazywanie wiedzy i uczenie w języku
4.4. językowe śledzenie myśli i instruowanie siebie.
Literatura:
Gut, A., „Rola języka w poznaniu”, [w:] Przewodnik po epistemologii, red. R. Ziemińska,
Kraków 2013, s. 381, 384-395, 401-416.
19.12.2016 – wykład 6
Wiedza: epistēmē i doxa
1. Episteme a mniemanie i mądrość życiowa:
1.1. opozycje epistemiczne;
1.2. kryteria, które spełniać musi wiedza;
1.3. najważniejsze konsekwencje mitu jaskini odnoszące się do wiedzy.
2. Klasyczne rozumienie wiedzy
2.1. Platon: wiedza i mniemanie (mit jaskini, hierarchia stopni ujawnienia).
2.2. Arystoteles: wiedza naukowa jako wiedza o przyczynach rzeczy (nauka na tle
innych typów wiedzy, cechy wiedzy naukowej, podział na dyscypliny naukowe,
ontologia jako fundament Arystotelesowskiej epistemologii: substancjalizm,
esencjalizm, normatywny charakter ontologii, zakaz metabasis).
3. Nowożytne epistemologiczne ujęcie wiedzy
3.1. nurt epistemologiczny i epistemologiczno-epistemiczny;
3.2. nowożytne odróżnienie wiedzy jako przedstawienia od wiedzy jako stanu
podmiotu;
3.3. współczesne pojęcie wiedzy jako przekonania.
4. Galileusz: fenomenalistyczna i nomologiczna koncepcja wiedzy zmatematyzowanej
4.1. krytyka metafizyki i epistemologii Arystotelesa – odrzucenie: substancjalizmu,
esencjalizmu, rozumowania apriorycznego, dialektyki, normatywizmu ontologii, zakazu
metabasis.
4.2. podział nauk, prawda a autorytet, empiryczność, matematyzacja.
4.3. geometryzacja i uniwersalizacja fizyki (nowe rozumienie matematyki, nowe
rozumienie harmonii)
5. Siedemnastowieczny ideał nowego początku.
6. Ideał mechanizacji: od metafory mechanizmu do mechanizmu jako modelu i programu
mechanicystycznego (rekonstruowanie konstrukcji świata).
7. Połączenie ideałów jednoznaczności i jednorodności: nowe nastawienie problemowe.
8. Ideał oświeceniowy: absolutyzacja fizycznego układu czasoprzestrzennego, substancjalnego
i przyczynowego.
20.12.2017 – ćwiczenia 15
Wiedza i poznanie naukowe
1. Przełom XIX i XX wieku: schyłek metafizyki i religii, rozkwit nauki
1.1. scjentystyczny optymizm: wiara w nieograniczone możliwości doskonalenia wiedzy
i dostarczania wiedzy użytecznej
1.2. załamanie się kartezjańsko-newtonowskiej kosmologii
1.3. zakwestionowanie podstaw przyrodoznawstwa
1.4. pozorne przywrócenie miejsca dla spekulacji filozoficznej i religii
2. Postempirystyczne koncepcje nauki: zakwestionowanie ideału pewności wiedzy naukowej
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
11
2.1. relatywna wyższość wiedzy naukowej nad potoczną, filozoficzną, religijną
2.2. znaczenie postępu technicznego opartego na wiedzy naukowej
3. Krytyka scjentyzmu, wpływu techniki na ludzkie życie, stechnicyzowania życia
społecznego, dominacji techniki nad ludzkim światem
4. Nauka ponowoczesna
4.1. zmienność i płynność
4.2. wielość, różnorodność i wieloznaczność
4.3. rozmycie i niepewność
4.4. konieczność samokonstytucji indywidualnej i grupowej w sytuacji niepewności.
Literatura:
(a) Tarnas, R., Dzieje umysłowości zachodniej, dz. cyt., s. 419-431.
(b) Tuchańska, B., Codzienność w nauce ponowoczesnej, „Nauka” nr. 2/2016, s. 99-121.
03.01.2017 – ćwiczenia 16
Realizm
1. Realizm jako stanowisko epistemologiczne lub postawa epistemiczna
2. Narodziny realizmu i opozycji podmiot–przedmiot
2.1. filozofia starożytna i średniowieczna: partycypacyjny model poznania i
ontologiczno-epistemologiczna relacja między wiedzą subiektywną i obiektywną
2.2. filozofia wczesnonowożytna: rekonstrukcyjny model poznania
2.3. powody pojawienie się pytania o to, jak nasza wiedza może się odnosić do
rzeczywistości
2.4. nowożytne oscylowanie między fenomenalizmem i realizmem bezpośrednim
3. Realizm empiryczny Kanta jako próba pogodzenia realizmu metafizycznego i
empirystycznego idealizmu odrzucająca jeden i drugi
4. Współczesna obrona realizmu epistemicznego (stanowiska antykartezjańskie i
postkantowskie)
4.1. odrzucenie indywidualizmu i idei czystego podmiotu
4.2. przedpoznawczy związek człowieka ze światem
4.3. odrzucenie fundamentalizmu: poznanie nie jest pewne ani konieczne, ale poznanie
naukowe nie jest całkowicie arbitralne
4.4. współczesne wersje tradycyjnego realizmu
4.4.1. realizm ontologiczny jako opozycja solipsyzmu: założenia o istnieniu i
niezależności przedmiotu poznawanego
4.4.2. realizm semantyczny jako opozycja instrumentalizmu w odniesieniu do
teorii lub pojęć naukowych: założenie o istnieniu obiektywnych powiązań
referencyjnych między językiem (nauki) i rzeczywistością
4.4.3. realizm epistemologiczny jako opozycja pragmatyzmu w odniesieniu do
wyborów teoretycznych.
Literatura:
(a) Tuchańska, B., „Wprowadzenie”, [w:] Obrona realizmu w filozofii nowożytnej i
współczesnej, T. Sieczkowski, B. Tuchańska (red.), Łódź 2004, s. 5-23.
09.01.2017 – ćwiczenia 17
Realizm w perspektywie Heideggera
1. Realizm jako stanowisko filozoficzne a fenomen realizmu (realizm epistemiczny): źródła
realizmu i jego problematyczności
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
12
2. Fenomen realizmu z perspektywy analityki jestestwa
2.1. oderwanie realizmu od bycia w codzienności
3. Poznanie obiektywizujące i jego realistyczne nastawienie: projekt naukowy jako swoisty
sposób bycia podmiotu poznającego (otwartość) i przedmiotu poznania (odkrytość)
3.1. skończoność jako ontologiczne źródło fenomenu realizmu i ontologiczne warunki
otwarcia na byt różny od jestestwa: położenie (otwierające jestestwo w jego rzuceniu) i
rozumienie (projektujące)
3.2. ograniczenia poznania obiektywizującego.
Literatura:
(a) Tuchańska, B., „Problem realizmu w analityce jestestwa Heideggera”. [w:] Obrona
realizmu w filozofii nowożytnej i współczesnej, red. T. Sieczkowski, B. Tuchańska, Łódź
2004, s. 91-107.
10.01.2017 – ćwiczenia 18
Koncepcje prawdy
1. Prawda w logice formalnej
1.1. problem zdań dotyczących przyszłości
1.2. ekstensjonalność spójników logicznych ze względu na prawdę i fałsz
2. koncepcja prawdy Tarskiego
2.1. problem języków intensjonalnych i ograniczenia semantyki logicznej
3. Filozofia nauki: lingwistyczno-logiczne ujęcie prawdy
3.1. korespondowanie zdań (sądów) z rzeczywistością i założenia korespondencyjnego
ujęcia
3.2. krytyka realizmu metafizycznego
3.3. modele semantyczne teorii naukowych i relatywizm semantycznego ujęcia prawdy
3.4. słabe wersje realizmu: realizm epistemologiczny, realizm pragmatyczny
(wewnętrzny)
3.5. antyrealizm pragmatyczny
3.6. idealizujące i teleologiczne ujęcia prawdy (Peirce, Putnam)
3.7. koncepcje deflacyjne
4. Epistemologia: prawda jako atrybut bytu boskiego
4.1. koncepcja upodobniania się umysłu do Boga i koncepcja przedstawiania wiedzy
boskiej i świata
4.1.1. nowożytna wersja klasycznej koncepcji prawdy
4.2. Kant: podmiotowa podstawa odpowiedniości porządku przedstawień i porządku
rzeczy
5. Filozofia współczesna
5.1. Foucault: prawda w kontekście dyskursów w polu władzy-i-wiedzy
5.2. Wittgenstein: prawda w przygodnych grach językowych
5.3. Heidegger: prawda w kontekście bycia ludzkiego
6. Prawda jako wartość w życiu codziennym
6.1. Nietzsche: prawda życia i prawda filozofii
6.2. pragmatyści: związek prawdy z działaniem i sferą publiczną
6.3. Ponadindywidualny wymiar prawdy
6.3.1. potrzeba poszanowania tradycji jako źródła wartości i nakazu ich
afirmowania
6.3.2. potrzeba instytucji społecznych (Foucault: dyscypliny efektywnie
konstytuujące jednostki, blokady i mechanizmy udoskonalające sprawowanie
władzy, systemy wykluczeń, przymus i przemoc).
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
13
Literatura:
(a) Tuchańska, B., Dlaczego prawda? Prawda jako wartość w sztuce, nauce i codzienności,
Warszawa 2012, s. 39-71, 285-299.
16.01.2017 – ćwiczenia 19
Wartościowanie poznania i wiedzy: fundamentalizm
1. Absolutyzm – fundamentalizm
1.1. absolutystyczne rozumienie wiedzy i podmiotu
1.1.1. wczesnonowożytny absolutyzm epistemologiczny: Bóg jako Fundament
fundamentu
1.1.2. współczesny absolutyzm i normatywizm
1.2. myślenie fundamentalistyczne a fundamentalizm
1.3. rola fundamentu w dla poznania i wiedzy (usprawiedliwienie a wyjaśnienie)
2. Trzy odmiany fundamentalizmu
2.1. znaczenie różnicy między być w świecie i mieć świat
2.2. metafizyczny fundamentalizm racjonalistyczny: źródłowe czynności poznawcze
2.3. transcendentalistyczny fundamentalizm epistemologiczny: podmiotowe
koniecznościowe warunki poznania jako (re)prezentowania świata możliwego
doświadczenia
2.4. empirystyczny fundamentalizm epistemologiczny: predykaty obserwacyjne jako
podstawa pewności wiedzy
2.5. krytyka fundamentalizmu
2.5.1. odrzucenie „naturalnego” oddzielenia zdań obserwacyjnych i teoretycznych,
wykazanie niekonkluzywności rozumowań
2.5.2. krytyka sądu cogito, zakwestionowanie prymatu poznania przed byciem
2.5.3. koło hermeneutyczne jako ontologiczna struktura rozumienia
2.5.4. niemożliwość języka prywatnego
2.5.5. rola doświadczenia historyczności w porzuceniu absolutyzmu i
pozaepistemologicznego ujęcia doświadczenia
2.5.6. trzy pytania pod adresem transcendentalizmu i przejście od nastawienia na
uprawomocnienie do nastawienia refleksyjnego oraz zakwestionowanie koncepcji
podmiotu transcendentalnego.
Literatura:
(a) M. Szulakiewicz, Obecność filozofii transcendentalnej, dz. cyt., s. 89-94, 116-123.
(b) B. Tuchańska, „Epistemologia: fundamentalizm i jego zmierzch”, [w:] Między
przyrodoznawstwem, matematyką a humanistyką, E. Piotrowska, M. Szcześniak, J.
Wiśniewski (red.), Poznań 2000, s. 193-202.
17.01.2017 – ćwiczenia 20
Wartościowanie poznania i wiedzy: relatywizm i etnocentryzm
1. Pragmatyzm (nastawienie antykantowskie)
1.1. pragmatyczne ujęcie prawdy w terminach użyteczności, wygody,
prawdopodobieństwa, ludzkich decyzji praktycznych i atrakcyjności różnych poglądów
1.2. jedynym kontekstem przekonań jest konwersacja
1.2.1. konwersacyjne a nie zewnętrzne ograniczenia
1.2.2. akceptacja przygodności punktów widzenia
2. Zarzut relatywizmu
2.1. spór między poszukiwaczami ponadkonwersacyjnego oparcia (platonicy, kantyści)
Tuchańska – Epistemologia 2016-17
14
a tymi, którzy ograniczają się do tego, co jest w konwersacji
2.2. pomieszanie stosunku do teorii filozoficznych ze stosunkiem do teorii naukowych:
relatywizm metafilozoficzny nie prowadzi do relatywizmu w odniesieniu do teorii
naukowych, bo ich wartość nie zależy od filozoficznego ugruntowania
3. Zarzut irracjonalizmu
3.1. pytanie pragmatysty: czy możemy optować za dialogiem bez popadania w
irracjonalizm, czyli (a) nie poszukując racjonalnej jednomyślności, która czyni dalszy
dialog zbędnym i (b) nie sprowadzając rozmowy do argumentacji?
3.2. pragmatysta wybiera rozmowę jako europejską formę życia intelektualnego, w
której (a) nic absolutnego nie gwarantuje dojścia do porozumienia, (b) gotowość do
rozmowy jest cnotą, której nie wzmacnia badanie jej istoty i (c) rozmowa jest celem
samym w sobie.
4. Absolutyzm
4.1. wczesnonowożytny (podmiot jako depozytariusz Boskiej prawdy, odkrywający ją w
sobie, odkrywca podstaw poznania, i Podstawy podstaw (Boga), konstruktor wiedzy na
niepodważalnym fundamencie) i
4.2. współczesny (podmiot to strażnik i kapłan dogmatu, strzegący jedynej koncepcji
poznania, prawdy, bytu itd., podający niepodważalne racje na rzecz dogmatu i
krytykujący wszelkie próby jego unieważnienia, odrzucenia, zmarginalizowania , krytyk
relatywizmu (błędne koło, wewnętrzna sprzeczność, paradoks samo odniesienia)
5. Relatywizm
5.1. stanowisko negatywne: odrzucające absolutyzm, fundamentalizm i program
usprawiedliwienia, które nie jest absolutystyczną opozycja absolutyzmu
5.2. idea kulturowo-społeczno-historycznej kontekstualizacji poznania i wiedzy jako
relatywizacji faktualnej, a nie abstrakcyjnej
5.3. Etnocentryzm jako konsekwencja relatywizmu
6. Anty-anty-etnocentryzm i anty-anty-relatywizm
6.1. stanowiska pozornie „słabsze”, nie angażujące w etnocentryzm czy relatywizm,
jeśli są wyłącznie układami przekonań (negacja negacji jest równoważna z
przekonaniem zanegowanym), a faktycznie słabsze jeśli są fenomenami społecznymi
(relatywizm/komunizm – anty-relatywizm/przeciwnik komunizmu –
anty-anty-relatywista/przeciwnik przeciwników komunizmu, który nie staje się przez to
komunistą)
7. Pozostałości absolutystycznego myślenia w koncepcji Rorty’ego: odrzucanie
absolutystycznych opozycji.
Literatura:
(a) Rorty, R., „Pragmatyzm, relatywizm, irracjonalizm”, [w:] Tenże, Konsekwencje
pragmatyzmu, C. Karkowski (przekł.), Warszawa 1998, s. 206-222.
(b) Tuchańska, B., On the Superiority of the Ordinary Day over the Holy Day: Relativism,
Anti-anti-relativism, and Anti-anti-ethnocentrism, Internetowy Magazyn Filozoficzny
HYBRIS, nr. 13, 2011, s. 22-38.
http://magazynhybris.com/images/teksty/13/03.Tuchanska%20[22-38].pdf
18.01.2017 – ćwiczenia 21
Kolokwium zaliczeniowe