docdlaczego niemcy poparli hitlera?
download 
Reklamacja Transkrypt
dlaczego niemcy poparli hitlera?
36 OKRES MI¢DZYWOJENNY Temat dyskusyjny DLACZEGO NIEMCY POPARLI HITLERA? Kalendarium Fenomen nazizmu Poeci, filozofowie, kaci X 1919 – pocztek dzia∏alnoÊci publicznej Hitlera W dotychczasowej historii ludzkoÊci powsta∏o kilkanaÊcie paƒstw totalitarnych. W wikszoÊci wypadkw system ten ustanawiano si∏ – w efekcie zbrojnego przewrotu, rewolucji, wojny domowej lub obcej interwencji. Na tym tle nazistowskie Niemcy stanowi wyjtek. Jak wiecie, Hitlera wynios∏y do w∏adzy demokratyczne wybory (por. rozdz. 58). Dla swego rasistowskiego i faszystowskiego programu pozyska∏ ponad 37% g∏osujcych, co uczyni∏o NSDAP najwiksz si∏ polityczn w paƒstwie. Liczba cz∏onkw partii sign∏a 8 mln, czyli jednej szstej doros∏ych Niemcw. Masowy charakter zyska∏y rwnie˝ nazistowskie organizacje kobiece, m∏odzie˝owe i zawodowe. Setki tysicy osb bra∏o udzia∏ w hitlerowskich wiecach i pochodach. W ten sposb przygniatajca wikszoÊ Niemcw, zwykle dobrowolnie, czsto z entuzjazmem, popar∏a nazistowski totalitaryzm. 7 XII 1921 – pierwsze okreÊlenie Hitlera „fhrerem NSDAP” Co sprawi∏o, ˝e „nard poetw i filozofw”, o bogatych tradycjach intelektualnych, kulturalnych i duchowych, wyrzek∏ si wolnoÊci i wybra∏ brutalny re˝im? Dlaczego znaczna czÊ niemieckich elit – uczonych, artystw, arystokratw – odda∏a si na us∏ugi niedouczonego fanatyka i jego Êwity? Ludzi takich, jak: Hermann Gring (1893–1946) – oty∏y morfinista o mentalnoÊci gangstera, Joseph Goebbels (1897–1945) – grafoman i hochsztapler, czy Heinrich Himmler (1900–1945) – ograniczony funkcjonariusz, wierzcy, ˝e jest wcieleniem jednego ze Êredniowiecznych krlw. A tak˝e ich towarzyszy, wÊrd ktrych nie brakowa∏o psychopatw, alkoholikw i dewiantw. Jak dosz∏o do tego, ˝e rzesze zwyk∏ych Niemcw wesz∏y na drog, ktra wkrtce mia∏a uczyni z nich „gorliwych katw Hitlera”? XI 1932 – zdobycie przez nazistw 196 mandatw w parlamencie (komuniÊci zdobyli 100) 8–9 XI 1923 – pucz monachijski – nieudany nazistowski zamach stanu XI 1923 – XII 1924 – uwizienie Hitlera, powstanie Mein Kampf IX 1930 – zdobycie przez nazistw 107 mandatw – NSDAP drug parti w parlamencie IV 1932 – uzyskanie przez Hitlera 13,5 mln g∏osw w wyborach prezydenckich VII 1932 – zdobycie przez nazistw 230 mandatw w parlamencie – NSDAP najwiksz parti w parlamencie 30 I 1933 – mianowanie Hitlera kanclerzem Niemiec 27–28 II 1933 – podpalenie Reichstagu – wydanie dekretu o ograniczeniu swobd obywatelskich 23 III 1933 – przyznanie Hitlerowi przez parlament uprawnieƒ do wydawania dekretw z moc ustawy III–VII 1933 – delegalizacja lub samorozwizanie si wszystkich partii poza NSDAP IV 1933 – powstanie gestapo Praca zamiast wolnoÊci Kryzys gospodarczy i spo∏eczny Prbujc wyjaÊni sukces nazistw, wskazuje si zwykle na sytuacj spo∏eczn w wczesnych Niemczech. Podobnie jak w innych krajach problemy gospodarcze okresu midzywojennego tworzy∏y podatny grunt dla demagogicznych hase∏ (por. rozdz. 58). Kryzys ekonomiczny uderzy∏ zw∏aszcza w drobnych niemieckich przedsibiorcw, ktrzy nie wytrzymywali konkurencji z wielkimi koncernami. To w∏aÊnie drobnomieszczaƒstwo, obok robotnikw Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl 1 XII 1933 – wprowadzenie dominacji struktur NSDAP nad administracj paƒstwow 30 I 1934 – centralizacja Niemiec – likwidacja sejmw krajowych, podporzdkowanie rzdw krajowych w∏adzom centralnym 2 VIII 1934 – przejcie przez Hitlera po Êmierci prezydenta Hindenburga pe∏ni w∏adzy paƒstwowej jako „fhrera i kanclerza Rzeszy” D L A C Z E G O N I E M C Y P O PA R L I H I T L E R A ? i urzdnikw paƒstwowych, stanowi∏o trzon elektoratu hitlerowcw (sam Hitler by∏ synem pracownika stra˝y celnej). G∏wnie do tych grup trafia∏y g∏oszone przez nazistw slogany o walce z „plutokracj” (prawie zawsze „˝ydowsk”), czyli dominacj wielkiego kapita∏u, posiadajcego banki, fabryki i domy towarowe. Jeden z czo∏owych hitlerowcw, Gregor Strasser, mwi∏ w 1932 r.: Nard ˝da od paƒstwa, aby w obronie jego praw do ˝ycia zerwa∏o z demonami z∏ota, ekonomiki Êwiatowej i materializmu, ze zwyczajem myÊlenia w kategoriach statystyki eksportowej i oprocentowania bankowego i aby potrafi∏o przywrci uczciw p∏ac za uczciw prac. Ten antykapitalistyczny nastrj dowodzi, ˝e jesteÊmy w przededniu wielkiej zmiany: zwycistwa nad liberalizmem. Po wybuchu wielkiego kryzysu krg odbiorcw antyliberalnej propagandy NSDAP gwa∏townie si poszerzy∏ o szybko rosnce rzesze bezrobotnych, zrujnowanych przedsibiorcw i inwestorw, studentw pozbawionych perspektyw oraz urzdnikw zagro˝onych redukcj wydatkw paƒstwowych. Nie bez powodu zwycistwo wyborcze nazistw przypad∏o na okres, kiedy bezrobocie dotkn∏o 6 mln zdolnych do pracy. Mo˝na wic powiedzie, ˝e Hitlera wynios∏a do w∏adzy wielka fala frustracji i zniechcenia do kapitalizmu. Otwarcie odcinka autostrady w okolicach Monachium. Jedn z podstawowych metod walki z bezrobociem zastosowanych przez hitlerowski re˝im by∏y wielkie roboty publiczne – budowa drg, boisk sportowych, lotnisk, umocnieƒ czy gmachw partyjnych. Inwestycje te mia∏y zwykle znaczenie propagandowe lub strategiczne. Nowe autostrady s∏u˝y∏y hitlerowskiemu programowi powszechnej motoryzacji, a tak˝e usprawnieniu transportu wojsk i zaopatrzenia. Wyborcy NSDAP, ktrym zale˝a∏o przede wszystkim na pracy, stabilizacji i bezpieczeƒstwie socjalnym, nie rozczarowali si do rzdw nazistowskich. Hitler nie zlikwidowa∏ co prawda domw towarowych ani wielkich koncernw (ktre udzieli∏y mu poparcia), niemiecka gospodarka zacz∏a jednak wychodzi z kryzysu. Co najwa˝niejsze, dziki wielkim robotom publicznym, inwestycjom zbrojeniowym oraz wprowadzeniu przymusu pracy nowe w∏adze w cigu kilku lat praktycznie zlikwidowa∏y bezrobocie. Pracownicy otrzymali d∏u˝sze p∏atne urlopy, wczasy, dodatki i ulgi prorodzinne. NaziÊci organizowali te˝ wycieczki, festyny i zawody sportowe. Chocia˝ zdobycze te wprowadzono kosztem trzykrotnego podwy˝szenia podatkw i ograniczenia konsumpcji (zgodnie z has∏em: „Armaty zamiast mas∏a”), polityka spo∏eczna pozyska∏a dla hitlerowcw wikszoÊ robotnikw. Porzdek zamiast demokracji Kryzys parlamentaryzmu WyjaÊnienie powy˝sze nie t∏umaczy jednak, dlaczego po stronie Hitlera opowiedzia∏y si tak˝e inne grupy spo∏eczne. CzÊciow odpowiedzi jest kryzys polityczny, w ktrym pogr˝one by∏y midzywojenne Niemcy. System parlamentarny, wprowadzony w 1919 r., zmusza∏ partie do cig∏ego budowania koalicji i szukania kompromisw. Przy ostrych podzia∏ach politycznych wÊrd Niemcw oznacza∏o to czste zmiany rzdw i kryzysy gabinetowe. Na nieca∏e 14 lat istnienia Republiki Weimarskiej przypad∏o a˝ 18 rzdw, z tego 10 mniejszoÊciowych (czyli nieposiadajcych Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl Ceremonia dekoracji medalistw podczas olimpiady w Berlinie w 1936 r. – niemieccy sportowcy wycigaj rce w nazistowskim pozdrowieniu. Igrzyska berliƒskie sta∏y si dla re˝imu hitlerowskiego okazj do wielkiej manifestacji politycznej. Na arenie midzynarodowej olimpiada mia∏a podnieÊ presti˝ III Rzeszy i zademonstrowa jej potg. Dla potrzeb propagandy wewntrznej zawody wykorzystano, aby podkreÊli jednoÊ narodow oraz zamanifestowa nazistowski kult t˝yzny fizycznej „prawdziwych Aryjczykw”. 37 38 OKRES MI¢DZYWOJENNY poparcia wikszoÊci pos∏w). Zdarzy∏o si, ˝e sformowanie nowego gabinetu zaj∏o rok. Widzc to, wielu Niemcw porzuca∏o demokratyczne i liberalne przekonania na rzecz marzeƒ o silnej, sprawnej w∏adzy. NiepopularnoÊ republiki pog∏bia∏y dodatkowo okolicznoÊci jej powstania: klska w I wojnie Êwiatowej, rewolucja listopadowa i ingerencja mocarstw ententy. Znaczna czÊ Niemcw, nadal przywizana do monarchii, uwa˝a∏a ustrj republikaƒski za narzucony i szkodliwy dla Niemiec. Niektrzy prawicowi radyka∏owie organizowali zamachy na politykw demokratycznych, a w 1920 r. wojskowi podjli nieudan prb przewrotu (pucz Kappa). Poniewa˝ rwnie˝ komuniÊci krytykowali „bur˝uazyjn” demokracj, w obozie obroƒcw parlamentaryzmu pozostali jedynie socjaldemokraci i s∏abnce partie centrowe. W 1933 r. okaza∏o si to zbyt ma∏o, aby uratowa republik. Hitler zdawa∏ sobie znakomicie spraw ze zmczenia Niemcw demokracj parlamentarn. Wiedzc, ˝e nieustanne kompromisy, roz∏amy i przetasowania os∏abi∏y autorytet dotychczasowych elit politycznych, przedstawia∏ swj ruch jako oglnonarodow, antypartyjn alternatyw dla tradycyjnych stronnictw. W swoich przemwieniach ciska∏ gromy na „˝a∏osnych politykierw” oraz g∏osi∏, ˝e „politycy zrujnowali Rzesz”. Miesza∏ has∏a prawicowe z lewicowymi, tworzc wra˝enie, i˝ nazizm jest „trzeci drog”. Obiecywa∏ odrzucenie partyjnych podzia∏w i zjednoczenie narodowe (zgodnie z has∏em: „Jeden nard, jedna Rzesza, jeden wdz”). Przekonywa∏ te˝, i˝ ograniczenie swobd obywatelskich oraz akty terroru s konieczn cen za wprowadzenie ∏adu i porzdku, tak wytsknionych przez obywateli. Argumenty te uczyni∏y wikszoÊ Niemcw zwolennikami dyktatury. Kawaleria niemiecka na ulicach Monachium podczas puczu Kappa w marcu 1920 r. Grupa nacjonalistycznych wojskowych, niepogodzonych z postanowieniami traktatu wersalskiego i zmianami politycznymi w kraju, poprowadzi∏a swe oddzia∏y na Berlin, gdzie ustanowi∏a samozwaƒczy rzd pod przewodnictwem Wolfganga Kappa. Co prawda pucz skoƒczy∏ si po kilku dniach na skutek wybuchu strajku generalnego, dowid∏ jednak, ˝e armia nie ma zamiaru broni republiki przed prawicowymi zamachowcami. Dowdca Reichswehry (wojska Rzeszy) odmwi∏ obrony legalnych w∏adz, wyjaÊniajc: „Reichswehra nie strzela do Reichswehry”. Tak samo zareagowa∏ 3 lata pniej na prb przewrotu nazistowskiego. Brunatni zamiast czerwonych Strach przed komunizmem Do wzrostu popularnoÊci nazistw wÊrd przedsibiorcw, inteligencji i ch∏opw przyczyni∏ si te˝ panujcy w tych grupach strach przed rewolucj. Obawy te nie by∏y ca∏kowicie bezpodstawne. Komunistyczna Partia Niemiec (KPD), podporzdkowana Kominternowi, stanowi∏a znaczn si∏ polityczn. W latach 1918–1919 i 1923 jej dzia∏acze podejmowali prby zbrojnego przejcia w∏adzy (por. rozdz. 51, zob. rozdz. 60). Po wybuchu wielkiego kryzysu notowania komunistw zacz∏y szybko rosn. W 1932 r. w wyborach prezydenckich przywdc KPD Ernsta Thlmanna popar∏o ju˝ 5 mln osb, a w elekcji parlamentarnej jego partia zdoby∏a 17% g∏osw (100 mandatw). Coraz silniejsi komuniÊci odbierali elektorat socjaldemokratom, a czerwone bojwki wdawa∏y si w starcia z hitlerowcami. Sytuacj t wykorzysta∏ Hitler, przedstawiajc ruch nazistowski jako jedyn skuteczn zapor przeciwko bolszewizmowi. Przemawiajc do przemys∏owcw, Êwiadomie wyolbrzymia∏ komunistyczne zagro˝enie: Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl Dzia∏acze komunistycznej organizacji niemieckiej Czerwony Zwizek Bojownikw Frontowych (RFB) pod antynazistowskim transparentem w 1928 r. RFB, liczcy ponad 100 tys. cz∏onkw, stawia∏ sobie za cel zbrojne obalenie republiki i wprowadzenie w Niemczech komunizmu. Od 1929 r. bojwki organizacji toczy∏y regularne walki uliczne z policj i prawicowymi bojwkarzami. Podczas kampanii wyborczej w 1932 r. zgin∏o ponad 180 osb, a 400 zosta∏o rannych. Co ciekawe, po dojÊciu do w∏adzy nazistw czÊ cz∏onkw RFB przesz∏a do SA. D L A C Z E G O N I E M C Y P O PA R L I H I T L E R A ? Pidziesit procent ludnoÊci chce rozbi paƒstwo w drzazgi. Tylko po∏owa ludnoÊci gotowa jest stan pod sztandarami paƒstwa, druga po∏owa wznios∏a inny sztandar. ˚adne legalne Êrodki nie zdo∏aj powstrzyma upadku narodu niemieckiego, je˝eli Niemcy nie poradz sobie z dzielcym ich Êwiatopogldem. Wobec os∏abienia innych partii antykomunistycznych umiarkowani wyborcy, obawiajc si rewolucji, oddali swe g∏osy na NSDAP. Pomimo antyliberalnego programu hitlerowcw wielcy przedsibiorcy udzielili im poparcia finansowego, a w szeregach partii zaczli si pojawia arystokraci i profesorowie. W ten sposb strach przed czerwonym totalitaryzmem pchn∏ Niemcw w objcia brunatnego re˝imu. Zwyciscy naziÊci rzeczywiÊcie rozprawili si brutalnie z komunistami. KPD zosta∏a zdelegalizowana, a jej aktywistw zamordowano, uwiziono lub zmuszono do emigracji (czÊ zbieg∏ych do ZSRR w∏adze stalinowskie wyda∏y pniej Hitlerowi). Walka z bolszewizmem pozosta∏a jednym z g∏wnych hase∏ propagandy hitlerowskiej, u˝ywanym zw∏aszcza w kontaktach z paƒstwami zachodnimi i s∏u˝cym mobilizacji w∏asnych obywateli, a˝ do ostatnich dni III Rzeszy. WielkoÊ zamiast pokoju Konsekwencje traktatu wersalskiego Wszystkie wymienione okolicznoÊci nie wystarcz jednak, aby wyt∏umaczy fenomen nazizmu. Przecie˝ kryzys gospodarczy, za∏amanie si parlamentaryzmu i wzrost wp∏yww komunistw by∏y zjawiskami wsplnymi dla wielu krajw (por. rozdz. 58). Dlaczego wic tylko w Niemczech doprowadzi∏y do masowego poparcia ideologii totalitarnej? Szukajc rozwizania tej zagadki, podkreÊla si powszechne poczucie krzywdy zwizane z warunkami traktatu wersalskiego. Jak pamitacie, na jego mocy Niemcy musia∏y odda czÊ ziem, zredukowa armi, zap∏aci wysokie odszkodowania oraz uzna si za winne wywo∏ania wojny. Niektre obszary Republiki Weimarskiej znalaz∏y si pod midzynarodowym zarzdem lub okupacj aliantw (por. rozdz. 51, zob. rozdz. 60). Tymczasem przygniatajca wikszoÊ Niemcw nie czu∏a si ani winna, ani pokonana. Cesarstwo Niemieckie nie wypowiedzia∏o wojny jako pierwsze, a w momencie jej zakoƒczenia na terytorium Niemiec nie by∏o, z drobnymi wyjtkami, obcych wojsk (por. rozdz. 50). W tej sytuacji znaczna czÊ spo∏eczeƒstwa uwa˝a∏a podpisanie kapitulacji przez lewicowy rzd za zdrad („n˝ w plecy”), natomiast warunki narzucone przez zwycizcw – za ra˝c niesprawiedliwoÊ. ˚dz odwetu pa∏ali zw∏aszcza wojskowi (szczeglnie przymusowo zdemobilizowani) oraz imigranci z utraconych ziem, ale przekreÊlenie „dyktatu wersalskiego” by∏o pragnieniem wikszoÊci Niemcw. Hitler od pocztku swej dzia∏alnoÊci wzywa∏ do rewizji powojennego ∏adu, ktry przedstawia∏ jako owoc spisku si∏ wrogich Niemcom. Roz˝alonych rodakw przekonywa∏, i˝ nazizm da narodowi niemieckiemu moc, aby mg∏ odzyska dawn pozycj. Przemawiajc na wiecu w 1930 r., zapewnia∏: Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl P∏oncy gmach Reichstagu, 27 II 1933 r. Na miejscu pochwycono chorego umys∏owo by∏ego komunist z Holandii, ktry zosta∏ nastpnie uznany za winnego i skazany na Êmier. OdpowiedzialnoÊci za podpalenie prbowano te˝ obarczy grup niemieckich i bu∏garskich dzia∏aczy komunistycznych (m.in. Gieorgija Dymitrowa – pniejszego kierownika Kominternu), ale z braku dowodw musiano ich zwolni. Poniewa˝ jednak po˝ar Reichstagu przynis∏ najwiksze korzyÊci nazistom, czyn ten powszechnie uwa˝a si za hitlerowsk prowokacj. Karykatura niemiecka przedstawiajca traktat wersalski jako kar Êmierci dla Niemiec. Po lewej – prezydent amerykaƒski Woodrow Wilson. W g∏bi – premier Francji Georges Clemenceau, ze sznurem gilotyny w rku. Po prawej – premier brytyjski David Lloyd George, trzymajcy dokument z wyrokiem. KilkanaÊcie lat pniej Hitler poprowadzi∏ Niemcw do krwawej zemsty na wszystkich 3 „oprawcach”. 39 40 OKRES MI¢DZYWOJENNY To nie wasza wina, ˝e przegraliÊcie wojn i musieliÊcie potem tyle wycierpie. Zdradzali was w 1918 roku i eksploatowali pniej ci, ktrzy zazdroszcz wam i nienawidz was, bo byliÊcie za uczciwi i zbyt cierpliwi. Zbudcie si, Niemcy, i staƒcie si znw silne, przypomnijcie sobie swoj dawn wielkoÊ i odzyskajcie dawn pozycj w Êwiecie. Odwo∏ujc si do patriotycznej dumy, mwi∏ o dziejowym pos∏annictwie Niemiec i prawie do „przestrzeni ˝yciowej” (czyli ziem innych krajw). Wystarczy∏o tylko odrzuci oglnoludzkie idea∏y oraz humanitarne skrupu∏y i pjÊ za fhrerem. Retoryka ta, ˝erujca na poczuciu krzywdy i upokorzenia, pocign∏a Niemcw za Hitlerem, a˝ do rozptania nowej wojny Êwiatowej (zob. rozdz. 65). Nard zamiast obywateli Pod∏o˝e ideowe nazizmu Historycy badajcy fenomen nazizmu zwracaj rwnie˝ uwag na panujc w Niemczech atmosfer ideow, stwarzajc warunki do rozwoju ideologii totalitarnej. Patriotyzm niemiecki, ukszta∏towany w czasach Cesarstwa, pod wp∏ywem pruskim po∏czy∏ si z nacjonalizmem, militaryzmem i imperializmem. Znaczna czÊ Niemcw podziela∏a przekonanie o wy˝szoÊci w∏asnego narodu, ceni∏a pos∏uszeƒstwo wobec w∏adz, wyznawa∏a kult munduru oraz wyra˝a∏a poparcie dla polityki ekspansji. Du˝y wp∏yw na inteligencj i m∏odzie˝ mia∏ ruch volkistowski (niem. Volk – „lud”, „nard”), odrzucajcy racjonalizm i nawizujcy do starogermaƒskich wierzeƒ. PopularnoÊci cieszy∏y si rwnie˝ teorie rasistowskie, mwice o wy˝szoÊci rasy „aryjskiej”, a tak˝e pogldy antysemickie (ju˝ w 1887 r. has∏a anty˝ydowskie da∏y miejsce w parlamencie niezale˝nemu kandydatowi). Organizacje imperialistyczne wspiera∏y Drang nach Osten (niem. „parcie na wschd”) i domaga∏y si „przestrzeni ˝yciowej” dla Niemiec, a zwizki m∏odzie˝owe przygotowywa∏y swych cz∏onkw do przysz∏ej walki za ojczyzn. Wybitni myÊliciele, jak Oswald Spengler lub Ernst Jnger, wieszczyli koniec starej cywilizacji i g∏osili pochwa∏ wojny. W krgach intelektualistw, pod wp∏ywem Nietzschego, szerzy∏y si nihilizm oraz niech do indywidualizmu, liberalizmu i humanitaryzmu. Ruch nazistowski wykorzysta∏ ten klimat. Szowinistyczne has∏a, rasistowskie teorie, antysemicka demagogia, kult si∏y, idea wodza, „aryjska” symbolika i rytua∏y, odwo∏ywanie si do germaƒskiej przesz∏oÊci – wszystko to trafia∏o do wyobrani nacjonalistycznie nastawionych krgw inteligencji i studentw. Krytycy liberalizmu chtnie s∏uchali Hitlera zapowiadajcego zastpienie spo∏eczeƒstwa obywatelskiego wsplnot narodow, po∏czon „Êwitymi wizami krwi”: Jednostka jest czymÊ przejÊciowym; nard jest wieczny. Podczas gdy liberalny Êwiatopogld w swoim ubstwieniu jednostki musi doprowadzi do zniszczenia narodu, to narodowy socjalizm pragnie zachowa nard, w razie potrzeby nawet kosztem jednostki. Jest zatem niezbdne, aby jednostka dosz∏a do przekonania, ˝e jej w∏asne „ja” nie ma ˝adnego znaczenia w porwnaniu z istnieniem ca∏ego narodu. Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl M∏odociani dobosze podczas hitlerowskiego wiecu. Nazistowsk indoktrynacj stosowano ju˝ wobec dzieci. Od 1936 r. wszyscy ch∏opcy niemieccy po ukoƒczeniu 10. roku ˝ycia musieli wstpi do Hitlerjugend – m∏odzie˝owej organizacji hitlerowskiej. Jej cz∏onkw uczono Êlepego pos∏uszeƒstwa nazistowskim przywdcom i szkolono na przysz∏ych ˝o∏nierzy. Odrbne organizacje utworzono dla niemieckich dziewczt. Tomasz Mann – jeden z najwybitniejszych pisarzy niemieckich, laureat Nagrody Nobla, zagorza∏y przeciwnik nazizmu. Przebywajc na emigracji, krytykowa∏ re˝im, za co w∏adze pozbawi∏y go obywatelstwa niemieckiego. Jako wra˝liwy intelektualista, Mann tak postrzega∏ poparcie rodakw dla totalitarnego systemu: „Masowa histeria, muzyka jarmarczna, alleluja i derwiszowate powtarzanie monotonnych hase∏, pki wszystkim piana nie wystpi na usta. Fanatyzm staje si zasad zbawienia, entuzjazm epileptyczn ekstaz, polityka masowym op∏atkiem III Rzeszy”. D L A C Z E G O N I E M C Y P O PA R L I H I T L E R A ? Natomiast dla zwyk∏ych Niemcw fhrer sta∏ si po prostu ucieleÊnieniem silnej w∏adzy, ktrej – zgodnie z wpojonym pojciem patriotyzmu – winni byli bezwzgldne pos∏uszeƒstwo. Filozofia ta popchn∏a wielu z nich do zbrodni, pope∏nianych bez sprzeciwu na polecenie prze∏o˝onych (zob. rozdz. 67). Wiara zamiast prawdy Nazistowska propaganda Istnieje te˝ jednak opinia, i˝ hitlerowcy zawdziczali swe sukcesy przede wszystkim propagandzie i socjotechnice*. Nazistowski minister przemys∏u zbrojeniowego Albert Speer powiedzia∏ po wojnie: Hitler by∏ pierwszym dyktatorem, ktry dla panowania nad w∏asnym krajem wykorzystywa∏ wszystkie Êrodki techniczne. Za pomoc radia i g∏oÊnikw osiemdziesiciu milionom ludzi odebrano mo˝noÊ niezale˝nego myÊlenia. Koszmar drczcy niejednego cz∏owieka, ˝e ktregoÊ dnia bdzie mo˝na rzdzi narodami przy u˝yciu technicznych Êrodkw, doczeka∏ si pe∏nej realizacji w totalitarnym systemie Hitlera. M∏ode zwolenniczki Hitlera, reagujce histerycznie na jego widok. Cho trudno w to uwierzy, przywdca nazistw uchodzi∏ za niezwykle przystojnego m˝czyzn. „Pikny Adolf”, jak nazywa∏y go wielbicielki, otrzymywa∏ nieustannie listy mi∏osne, ktrych autorki b∏aga∏y go czsto o sp∏odzenie im potomstwa. Niektre kobiety w czasie porodu wykrzykiwa∏y imi Hitlera, aby z∏agodzi ble. Sam Hitler by∏ znakomitym mwc. Przez umiejtny dobr wtkw, stopniowanie napicia, chwyty retoryczne oraz niemal teatraln ekspresj potrafi∏ porwa t∏umy. Âwiadomy swego oddzia∏ywania, stara∏ si dotrze do jak najwikszej liczby s∏uchaczy, wykorzystujc w tym celu nowoczesne Êrodki komunikacji (m.in. jako jeden z pierwszych politykw przemieszcza∏ si samolotem). Jak obliczono, w cigu ca∏ego ˝ycia podobno przemawia∏ na ˝ywo a˝ do 35 mln ludzi. Rwnie wa˝na jak treÊ przemwieƒ by∏a oprawa nazistowskich zgromadzeƒ. Dziki monumentalnym dekoracjom, sztandarom, pochodniom, t∏umom jednolicie ubranych zwolennikw, specjalnie dobranej muzyce, inscenizacji Êwietlnej oraz starannie wyre˝yserowanym gestom i rytua∏om hitlerowskie wiece upodabnia∏y si do religijnych misteriw. Ich uczestnicy ulegali „zbiorowej hipnozie”, rezygnujc z samodzielnego myÊlenia na rzecz fanatycznej wiary w fhrera. Hitlerowska machina propagandowa, kierowana przez cynicznego geniusza manipulacji Josepha Goebbelsa, sterowa∏a uczuciami i umys∏ami milionw odbiorcw. Ju˝ w 1931 r. z NSDAP zwizanych by∏o a˝ 35 wysokonak∏adowych dziennikw oraz 50 tygodnikw. Po zdobyciu w∏adzy przez Hitlera nazistowski koncern prasowy podporzdkowa∏ sobie ponad 80% tytu∏w, a nak∏ad codziennego organu partii zbli˝y∏ si do 2 mln egzemplarzy. Hitlerowcy zadbali tak˝e, aby w niemieckich domach znalaz∏y si odbiorniki radiowe, s∏u˝ce jako instrument codziennej indoktrynacji (tylko w pierwszym roku rzdw fhrer wyg∏osi∏ 50 przemwieƒ radiowych). Wa˝n rol propagandow odgrywa∏y rwnie˝ filmy, krcone czsto przez zdolnych re˝yserw, uleg∏ych re˝imowi. W ten sposb, przy u˝yciu nowoczesnych Êrodkw przekazu, naziÊci utrzymywali nard w totalitarnym amoku. Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl Nazistowski Parteitag (zlot partii) w 1935 r. Imprezy te, organizowane w Norymberdze, stanowi∏y doroczn kulminacj masowych nazistowskich rytua∏w. Wg oficjalnej frazeologii symbolizowa∏y one „ma∏˝eƒstwo partii z narodem”. Podczas Parteitagw dzia∏acze NSDAP defilowali przed Hitlerem, ktry „poÊwica∏” ich sztandary, dotykajc chorgwi poplamionej rzekomo krwi „mczennikw” zabitych w trakcie nieudanego puczu z 1923 r. Dodatkowymi elementami inscenizacji bywa∏y „Êwietliste katedry”, tworzone ze snopw Êwiat∏a, widocznych w promieniu kilkudziesiciu kilometrw. 41 42 OKRES MI¢DZYWOJENNY S∏owniczek Leksykon Goebbels Joseph (1897–1945) – minister oÊwiecenia narodowego i propagandy III Rzeszy, g∏wny twrca hitlerowskiej machiny propagandy i indoktrynacji; od 1924 r. w NSDAP, od 1928 r. szef propagandy partii; w III Rzeszy wywiera∏ decydujcy wp∏yw na ˝ycie kulturalne i intelektualne Niemiec; niedosz∏y pisarz, doktor literatury niemieckiej, kaleka (mia∏ jedn nog krtsz); ca∏kowicie cyniczny – nie wierzc w pe∏ni w idee nazistowskie, z zimn krwi manipulowa∏ t∏umami; autor sentencji: „K∏amstwo powtarzane wiele razy staje si prawd”; w przededniu upadku Berlina pope∏ni∏ samobjstwo (przedtem zabi∏ 6 swoich dzieci) Gring Hermann (1893–1946) – marsza∏ek i dowdca lotnictwa III Rzeszy, wÊrd dygnitarzy nazistowskich faktycznie druga osoba po Hitlerze; podczas I wojny Êwiatowej zdoby∏ s∏aw jako lotnik; od 1922 r. w NSDAP; w 1923 r. uczestnik puczu monachijskiego; w latach 1923–1928 na emigracji; organizator gestapo i inicjator utworzenia obozw koncentracyjnych; jeden z g∏wnych wykonawcw „nocy d∏ugich no˝y”; w III Rzeszy sprawowa∏ wiele funkcji, m.in. kierowa∏ wielkim koncernem przemys∏owym; bezwzgldny, brutalny i pr˝ny, znany z ob˝arstwa i zami∏owania do bogactwa (pochodzcego zwykle z grabie˝y i korupcji), uzale˝niony od morfiny; jako zbrodniarz wojenny skazany na Êmier w procesie norymberskim (zob. rozdz. 67); pope∏ni∏ samobjstwo w wizieniu Himmler Heinrich (1900–1945) – zwierzchnik SS, gestapo i policji, od 1943 r. minister spraw wewntrznych III Rzeszy; uczestnik puczu monachijskiego, od 1925 r. w NSDAP; g∏wny organizator masowych zbrodni i ludobjstwa re˝imu hitlerowskiego; z zawodu rolnik, hodowca drobiu; fanatyczny nazista, wyznawca pseudoreligijnych idei germaƒskich (uwa˝a∏ si za wcielenie krla niemieckiego Henryka I Ptasznika) i rasistowskich teorii pseudonaukowych; aresztowany przez wojska brytyjskie podczas prby ucieczki, pope∏ni∏ samobjstwo socjotechnika – og∏ metod kszta∏towania zachowaƒ jednostek i grup spo∏ecznych Dla dociekliwych A. Bullock, Hitler: studium tyranii, Warszawa 1997. J.C. Fest, Oblicze Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1970. R. Grunberger, Historia spo∏eczna Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1994. E.C. Krl, Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech 1919–1945. Studium organizacji, treÊci, metod i technik masowego oddzia∏ywania, Warszawa 1999. G.L. Mosse, Kryzys ideologii niemieckiej. Rodowd intelektualny Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1972. F. Ryszka, U rde∏ sukcesu i klski. Szkice z dziejw hitleryzmu, Warszawa 1975. WICZENIA RÓD¸O A Spotkanie Hitlera z berliƒskimi studentami i profesorami w 1931 r., w relacji Alberta Speera – wwczas wyk∏adowcy na Politechnice Berliƒskiej. Pojawi∏ si Hitler, witany burzliwie przez swych licznych zwolennikw spoÊrd studentw. Ju˝ sam entuzjazm zrobi∏ na mnie du˝e wra˝enie. Ale zaskoczy∏ mnie tak˝e wygld tego cz∏owieka. Na plakatach i karykaturach widzia∏em go w koszuli mundurowej, z opask ze swastyk na rkawie, z dzik grzywk na czole. Tu jednak wystpowa∏ w dobrze skrojonym niebieskim garniturze, wyranie demonstrujc mieszczaƒsk poprawnoÊ, co razem stwarza∏o wra˝enie rozsdnego umiarkowania. Stara∏ si przerwa trwajc wiele minut owacj. Nastpnie cichym g∏osem, z ociganiem i troch nieÊmia∏o, rozpocz∏ nie tyle przemwienie, ile pewnego rodzaju wyk∏ad historyczny. Dla mnie by∏o w tym coÊ ujmujcego, zw∏aszcza ˝e przeczy∏o wszystkiemu, czego oczekiwa∏em pod wp∏ywem propagandy jego przeciwnikw: spodziewa∏em si zobaczy histerycznego demagoga, wrzeszczcego i gestykulujcego w mundurze. Pocztkowa nieÊmia∏oÊ Hitlera wkrtce znik∏a, od czasu do czasu podnosi∏ teraz g∏os, mwi∏ dobitniej i z sugestywn si∏ przekonywania. Wywo∏ywa∏o to znacznie g∏bsze wra˝enie ni˝ sama treÊ przemwienia, z ktrej niewiele zapamita∏em. Ponadto udzieli∏ mi si entuzjazm, ktry z ka˝dym zdaniem zdawa∏ si niemal fizycznie unosi mwc. Entuzjazm ten rozwiewa∏ sceptyczne zastrze˝enia. Pod koniec wydawa∏o si, ˝e Hitler nie mwi po to, by przekonywa, lecz raczej z przekonaniem wyra˝a to, czego oczekiwa∏a od niego publicznoÊ zamieniona w jednolit mas. W tym, wydawa∏o mi si, jest nadzieja, nowe idea∏y, nowe spojrzenie, nowe zadania. Ponure przepowiednie Spenglera1 stawa∏y si teraz nieistotne, cho jednoczeÊnie spe∏nia∏a si jego wr˝ba Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl D L A C Z E G O N I E M C Y P O PA R L I H I T L E R A ? o nadejÊciu przysz∏ego imperatora. Niebezpieczeƒstwo komunizmu, ktry wydaje si nieuchronnie zbli˝a do w∏adzy – tak przekonywa∏ nas Hitler – mo˝na zlikwidowa, i nawet mimo beznadziejnego bezrobocia realne jest osignicie rozkwitu gospodarczego. O problemie ˝ydowskim wspomina∏ tylko marginesowo. Uwagi te jednak nie razi∏y mnie, chocia˝ nie by∏em antysemit, a z czasw szkolnych i studenckich, jak niemal wszyscy, mia∏em przyjaci∏ ˚ydw. A. Speer, Wspomnienia, Warszawa 1990. 1 Oswald Spengler (1880–1936) – wybitny niemiecki filozof historii i kultury. W swoim najg∏oÊniejszym dziele Zmierzch Zachodu przedstawi∏ wizj nieuchronnego schy∏ku cywilizacji europejskiej. Teorie Spenglera przyczyni∏y si do umocnienia nastrojw katastroficznych wÊrd inteligencji. 1. Co powy˝sza relacja mwi o zdolnoÊciach Hitlera do oddzia∏ywania na s∏uchaczy? 2. Czym wdz nazistw zaskoczy∏ Speera? 3. Jakie uczucia i refleksje wywo∏a∏o u autora przemwienie Hitlera? RÓD¸O B Komentarz do transmisji radiowej z demonstracji hitlerowskiej w Berlinie w dniu przejcia w∏adzy przez Hitlera. Lotem b∏yskawicy obieg∏a ca∏e Niemcy wieÊ: Adolf Hitler zosta∏ kanclerzem Rzeszy! Rozgorza∏y miliony serc, ˝ywio∏owa radoÊ i wdzicznoÊ znajduj ujÊcie. Sto tysicy pochodni p∏onie na Wilhelmstrasse! Przez Bram Brandenbursk id bohaterowie d∏ugiej i ofiarnej walki – zwyciskie, brunatne kolumny SA! ˚ywa czerwieƒ sztandarw i na bia∏ym polu swastyka – symbol wschodzcego s∏oƒca! Wspania∏y, nadzwyczajny widok! A teraz – ale˝ tak! Od po∏udniowej strony s∏ycha ju˝ twardy, marszowy rytm, to Stahlhelm1. Ws∏uchuj si weƒ oczarowane t∏umy, pochodnie faluj. Wszdzie pochodnie! Pochodnie i wiwatujce t∏umy! Sto tysicy ludzi wznosi radosny okrzyk: Heil! Heil Hitler! [tj. chwa∏a Hitlerowi!]. Ich g∏os niesie si w noc! Tam, ponad mrowiem ludzkim i morzem p∏oncych pochodni, stoi w oknie wzruszony do g∏bi prezydent Rzeszy von Hindenburg, sdziwy feldmarsza∏ek i zwycizca spod Tannenbergu. Obok, w kancelarii Rzeszy – „wdz”, tak, to Fhrer! Stoi ze swymi ministrami Adolf Hitler... nieznany ˝o∏nierz wojny Êwiatowej, nieugity bojownik, chor˝y wolnoÊci! Jego wzrok skierowany jest w dal. Zapewne myÊli o d∏ugich latach walki, o ofierze krwi, jak z∏o˝y∏ ruch, o d∏ugim, ci˝kim marszu. A oto teraz – TAK! TAK! Ku m∏odemu kanclerzowi Rzeszy p∏ynie pieʃ stutysicznego chru – to hymn niemiecki! I niesie si w niebo jak modlitwa, jak dzikczynienie i radoÊ! A teraz... TAK! TAK! T∏umy intonuj pieʃ ruchu narodowosocjalistycznego! Ale... w niedajcym si ogarn wzrokiem, falujcym ludzkim mrowiu wida jakiÊ ruch: to sto tysicy ramion wyciga si w gr z wiar i wdzicznoÊci do niemieckiego pozdrowienia. Pozdrawiaj Fhrera. Ilu˝ w t∏umie ociera ukradkiem ∏zy wdzicznoÊci i radosnego wzruszenia! Niech ˝yje nasz Fhrer, niech ˝yje niemiecka ojczyzna! – Êpiewaj serca. Cyt. za: B. Engelmann, Rwnym krokiem marsz. Jak ˝yliÊmy w Niemczech Hitlera. Wspomnienia z lat 1933–1939, Poznaƒ 1987. 1 Stahlhelm – paramilitarna organizacja nacjonalistyczna grupujca weteranw I wojny Êwiatowej. W momencie objcia w∏adzy przez Hitlera liczy∏a ok. 1 mln cz∏onkw. 1. Jakie informacje o organizacji i oprawie hitlerowskiej demonstracji zawiera cytowany tekst? 2. Jak komentator przedstawia∏ posta Hitlera? 3. Jakie uczucia, wed∏ug spikera, wyra˝ali uczestnicy demonstracji? RÓD¸O C Przyk∏ady instrukcji dla prasy, wydawanych w latach 30. przez Ministerstwo OÊwiecenia Narodowego i Propagandy. O procesach przeciwko oszczercom politycznym nie nale˝y szczeg∏owo informowa, gdy˝ w ten sposb u∏atwia si niepotrzebnie cyrkulacj plotek. Jakakolwiek reklama Charliego Chaplina jest absolutnie niepo˝dana. Jedna z gazet znowu napisa∏a, ˝e nacjonaliÊci [w Hiszpanii] rozstrzelali 68 „robotnikw”. Nale˝y, jak wiadomo, pisa o „marksistach”. Przy stosowaniu pojcia „narody kolorowe” potrzebna jest du˝a ostro˝noÊ. Wiadomo na przyk∏ad o wra˝liwoÊci Japoƒczykw, ktrzy czasami maj poczucie, ˝e to chodzi w∏aÊnie o nich. Jedna z gazet polemizowa∏a z Tomaszem Mannem. Nale˝y to uzna za absolutnie niepo˝dane. Tomasz Mann powinien zosta wymazany z pamici wszystkich Niemcw, gdy˝ nie jest on godzien tego miana. Badanie opinii spo∏ecznej najlepiej przeprowadza za poÊrednictwem NSDAP. Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl 43 44 OKRES MI¢DZYWOJENNY O Grecie Garbo mo˝na pisa ˝yczliwie. Nowy wielki proces pokazowy w Moskwie spada nam jak z nieba. OczywiÊcie trzeba o tym pisa du˝o i pod wielkimi nag∏wkami. W gazetach roi si od dowcipw o Szkotach. Trzeba pamita, ˝e pochodz one niemal wy∏cznie ze rde∏ ˝ydowskich w Londynie. Przyczyna jest oczywista: Szkoci to najczystsze plemi na Wyspach Brytyjskich. Dowcipy stanowi zemst londyƒskich ˚ydw. Niepo˝dane s zdjcia, ktre przedstawiaj Czechw jako dobrze wyszkolonych i zdyscyplinowanych ˝o∏nierzy. Wskazane s zdjcia pokazujce prby bolszewizacji czeskich si∏ zbrojnych. Podburzanie przez pras brytyjsk nie ma granic. ˚ydzi s przedstawiani jako niewinne ofiary. W zwizku z tym nale˝y ostro napitnowa angielskie postpowanie w Palestynie, podczas wojen burskich, dzia∏ania wymierzone przeciwko niepodleg∏oÊci Stanw Zjednoczonych, nie zapominajc rwnie˝ o Indiach. Gdzie podzia∏o si sumienie Êwiata, ktre tak czujnie reaguje na wybicie kilku szyb i spalenie paru synagog w Niemczech, w obliczu zbrodni w Palestynie. Nie wolno pod ˝adnym pozorem odnotowywa, ˝e z obozw koncentracyjnych zwalnia si oko∏o 2 tysicy winiw. Cyt. za: E.C. Krl, Propaganda i indoktrynacja narodowego socjalizmu w Niemczech 1919–1945. Studium organizacji, treÊci, metod i technik masowego oddzia∏ywania, Warszawa 1999. 1. Jakie metody manipulacji obrazuj cytowane instrukcje? 2. Jakich sfer ˝ycia dotyczy∏y powy˝sze zalecenia? 3. Ktre instrukcje s∏u˝y∏y ukryciu represji re˝imu hitlerowskiego? Pytania 1. WyjaÊnij, dlaczego geneza systemu nazistowskiego wyr˝nia go spoÊrd innych totalitaryzmw. Jak objawia∏o si masowe poparcie spo∏eczne dla hitlerowskiego re˝imu? 2. Wyt∏umacz, jak Hitler wykorzysta∏ kryzys gospodarczy i spo∏eczny. Dlaczego wikszoÊ pracownikw by∏a zadowolona z hitlerowskich rzdw? 3. Wska˝ przyczyny niepopularnoÊci demokracji parlamentarnej w Republice Weimarskiej. Jak naziÊci wykorzystali zmczenie obywateli rzdami republikaƒskimi? 4. Przedstaw wp∏yw komunizmu na sukces nazistw. Do czego s∏u˝y∏a nazistom propaganda antykomunistyczna? 5. Omw zwizek midzy warunkami traktatu wersalskiego a ekspansj ruchu nazistowskiego. W jaki sposb Hitler odwo∏ywa∏ si do patriotycznej dumy Niemcw? 6. Wymieƒ charakterystyczne dla spo∏eczeƒstwa niemieckiego idee, pogldy i postawy, ktre stworzy∏y klimat ideowy u∏atwiajcy powstanie i rozwj nazizmu. Jakie cechy patriotyzmu Niemcw przyczyni∏y si do zaakceptowania totalitaryzmu? 7. Podaj przyk∏ady zastosowania przez hitlerowcw nowoczesnej techniki do celw propagandowych. Jak rol odgrywa∏y nazistowskie imprezy masowe? Sprawd, czy potrafisz 1. Przedstawi metody, za pomoc ktrych naziÊci zdobyli poparcie wyborcw. 2. Wyt∏umaczy, dlaczego poszczeglne grupy spo∏eczne opowiedzia∏y si za nazistami. 3. Wskaza okolicznoÊci polityczne, ekonomiczne, spo∏eczne i kulturowe, ktre przyczyni∏y si do sukcesu nazistw. 4. WyjaÊni, na czym polega∏ wk∏ad hitlerowcw w nowoczesn propagand polityczn. 5. Omwi, jak Hitler zrealizowa∏ swoje obietnice wyborcze. Problemy do przemyÊlenia i dyskusji 1. Autor tekstu I widzi w faszyzmie przede wszystkim zbiorow „ucieczk od wolnoÊci”, spowodowan poczuciem wyobcowania, brakiem samodzielnoÊci myÊlowej oraz strachem przed wziciem odpowiedzialnoÊci za w∏asne ˝ycie. Czy zgadzasz si z jego wnioskiem, i˝ nowoczesna cywilizacja stwarza warunki do odradzania si tendencji faszystowskich? Uzasadnij odpowied. 2. Wypisz najwa˝niejsze metody i argumenty, za pomoc ktrych naziÊci zdobyli poparcie spo∏eczne. Czy w dzisiejszej Polsce podobna taktyka mog∏aby przynieÊ jakiemuÊ ugrupowaniu sukces polityczny? Uzasadnij odpowied. Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl D L A C Z E G O N I E M C Y P O PA R L I H I T L E R A ? 3. Porwnaj nazizm z innymi znanymi ci ruchami politycznymi (por. rozdz. 37, 49). Jakie miejsce wyznaczy∏byÊ mu na osi lewica–prawica? Uzasadnij odpowied. 4. Popierajc nazizm, wikszoÊ Niemcw zaakceptowa∏a hitlerowskie zbrodnie i terror. RwnoczeÊnie jednak w ˝yciu codziennym stara∏a si nadal zachowywa moralne standardy „przyzwoitoÊci”. Jak wyt∏umaczy∏byÊ genez postaw opisanych przez autora tekstu II? TEKST I Niebezpieczeƒstwo odrodzenia faszyzmu we wsp∏czesnym spo∏eczeƒstwie w interpretacji amerykaƒskiego socjopsychologa pochodzenia niemieckiego – Ericha Fromma. Nie ma wikszego b∏du ni˝ niedostrzeganie, ˝e w naszym w∏asnym spo∏eczeƒstwie stoimy w obliczu tego samego zjawiska, ktre wszdzie jest urodzajn gleb dla powstania faszyzmu: bezsilnoÊci i znikomoÊci jednostki. Powy˝sze stwierdzenie jest wyzwaniem rzuconym konwencjonalnemu pogldowi, ˝e uwalniajc jednostk od wszystkich zewntrznych ograniczeƒ, nowoczesna demokracja doprowadzi∏a do prawdziwego indywidualizmu, ˝e mamy swobod wyra˝ania swoich myÊli i uczu, i uwa˝amy za spraw przesdzon, i˝ wolnoÊ ta niejako automatycznie gwarantuje nam nasz indywidualnoÊ. Tymczasem prawo do wyra˝ania myÊli wy∏cznie wtedy coÊ znaczy, kiedy jesteÊmy zdolni mie myÊli w∏asne; wolnoÊ od zewntrznego autorytetu tylko wtedy jest trwa∏ym nabytkiem, kiedy wewntrzne warunki psychiczne pozwalaj nam ukonstytuowa nasz w∏asn indywidualnoÊ. Czy osignliÊmy ten cel, a przynajmniej czy zbli˝amy si do niego? W dziejach nowo˝ytnych autorytet KoÊcio∏a przej∏o paƒstwo, autorytet paƒstwa zastpi∏o sumienie, a w naszej epoce rol t obj∏a z kolei bezimienna w∏adza zdrowego rozsdku i opinii publicznej. A ˝e wyzwoliliÊmy si spod dawnych jawnych autorytetw w∏adzy, nie dostrzegamy, ˝e staliÊmy si ofiar nowych autorytetw. StaliÊmy si automatami ˝yjcymi w z∏udzeniu, ˝e s istotami rozporzdzajcymi w∏asn wol. Dziki temu z∏udzeniu jednostka nie uÊwiadamia sobie niebezpieczeƒstwa. W istocie rzeczy „ja” jednostki ulega os∏abieniu, na skutek czego czuje si ona bezsilna i nad wyraz niepewna. ˚yje w Êwiecie, z ktrym straci∏a prawdziw ∏cznoÊ, gdzie ka˝- dy i wszystko zosta∏o zinstrumentalizowane, gdzie jednostka sta∏a si czÊci zbudowanej w∏asnymi rkami maszyny. Cz∏owiek myÊli, czuje i chce tak, jak mu si wydaje, ˝e powinien myÊle, czu i chcie; w toku tego procesu zatraca swoje „ja”, bez ktrego nie ma prawdziwego bezpieczeƒstwa wolnej jednostki. E. Fromm, Ucieczka od wolnoÊci, Warszawa 1993. TEKST II Podwjna moralnoÊ Niemcw pod rzdami hitlerowskimi, na przyk∏adach przedstawionych przez austriackiego historyka Richarda Grunbergera. Pewien oficer brytyjski wykaza∏, ˝e ÊwiadomoÊ pope∏nianych okrucieƒstw by∏a wÊrd Niemcw powszechna: wywnioskowa∏ on to z rodzaju fotografii, jakie znajdowa∏ w portfelach setek niemieckich ˝o∏nierzy. Zwykle podzielone one by∏y na trzy grupy: migawki z Mutti i Inge [tj. z matk i z dziewczyn], pocztwki pornograficzne – i zdjcia egzekucji oraz scen ch∏osty. Podobnie szufladkowali swoje uczucia cywile. W lutym 1942 roku – w miesic po tym, jak „˝∏ta gwiazda” sta∏a si zwyk∏ym widokiem na ulicy, w Êlad za wybitymi szybami sklepw, p∏oncymi synagogami i napisami: „Psom i ˚ydom wstp wzbroniony” – pewien oburzony radios∏uchacz protestowa∏ przeciwko u˝yciu na antenie zwrotu: „Poca∏ujcie mnie w d...” (w rzeczywistoÊci by∏ to cytat z Goethego), i pyta∏, jak rozg∏oÊnia zamierza usatysfakcjonowa s∏uchaczy, ktrzy byli nara˝eni na t wulgarnoÊ. W∏aÊcicielka pensjonatu w kurorcie nad Ba∏tykiem, w ktrym kwaterowali ˝o∏nierze SS, by∏a ci˝ko zgorszona, znalaz∏szy wÊrd pozostawionych przez nich papierw wydany przez Himmlera „rozkaz prokreacji” (adresowany do wszystkich przebywajcych na froncie SS-manw – zarwno samotnych, jak ˝onatych). Dla rozgniewanego radios∏uchacza i zgorszonej w∏aÊcicielki pensjonatu obozy koncentracyjne i „˝∏te gwiazdy” by∏y czÊci naturalnego ∏adu: uwizieni w obozach byli antyspo∏ecznymi elementami „przywo∏ywanymi do porzdku”, przygotowania zaÊ do ludobjstwa oznacza∏y po prostu usuwanie obcych. Ogldajc fotografie z obozu koncentracyjnego, pokazywane przez brytyjskiego oficera, pewien ch∏op niemiecki powiedzia∏: „To straszne, do czego mo˝e doprowadzi wojna” – tak jakby mwi∏ o burzy, ktra po∏o˝y∏a jego jczmieƒ. R. Grunberger, Historia spo∏eczna Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1994. Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl 45
