Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO”

Panel Ekspertów „DZIEDZICTWO”
LASY I GOSPODARKA LEŚNA W KULTURZE I DZIEDZICTWIE NARODOWYM
Termin: 10-11 kwietnia 2014 r.
DZIEDZICTWO KULTUROWE W LASACH. ZABYTKI ARCHITEKTURY,
PRZEMYSŁU, HISTORYCZNE FORTYFIKACJE I ZASOBY ARCHEOLOGICZNE
– TRUDNE WYZWANIA I INTERDYSCYPLINARNE STRATEGIE OCHRONY
Dr Rafał ZAPŁATA, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Mgr inż. Radomir BAŁAZY, Instytut Badawczy Leśnictwa w Sękocinie Starym
Prof. dr hab. inż. Jakub LEWICKI, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w
Warszawie
Prof. dr hab. Tomasz ZAWIŁA-NIEDŹWIECKI, Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych
1. Wprowadzenie
2. Las i zabytki – ochrona i zagrożenia
3. Lotnicze skanowanie laserowe
4. Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami - ISOK
5. Podsumowanie
6. Wybrana literatura i dokumenty
1. Wprowadzenie
Lasy świata skrywały i wciąż skrywają wiele tajemnic i śladów bytowania człowieka.
Pomimo tak dalece rozwiniętych technologii, jak np. satelity rejestrujące rozmaite zakresy
promieniowania, lotnicze skanowanie laserowe, itp., wciąż odkrywamy nowe dowody
istnienia zamierzchłych cywilizacji. Polskie lasy, które jakby się wydawało są świetnie znane
i dokładnie skartowane, wciąż kryją obiekty zabytkowe, będąc swoistym nie odkrytym
muzeum, którego bogactwa możemy się jedynie domyślać. Spowodowane jest to głównie
utrudnioną penetracją terenu, którą komplikuje zwarta pokrywa roślinna, ale też niezwykłą
subtelnością, ledwie zauważalnych śladów obiektów zabytkowych. Jednakże w najbliższym
czasie, dzięki nowym technologiom będziemy mogli dokonywać nowych odkryć
wzbogacających zasoby dziedzictwa kulturowego.
Celem poniższego artykułu jest przede wszystkim próba przedstawienia zagadnień
dotyczących zasobów kulturowych na terenach leśnych, w tym działań mających na celu
rozpoznawanie, inwentaryzację, badanie i ochronę dziedzictwa kulturowego. Przedstawiana
kompilacja poglądów na pograniczu takich obszarów wiedzy jak nauki humanistyczne, nauki
przyrodnicze oraz nauki leśne odnosi się do newralgicznych i znaczących zagadnień
współczesnej
ochrony
dziedzictwa
kulturowego
w
lasach,
wskazując
potrzebę
wieloaspektowego, podejścia do zabytków na terenach leśnych. Pośrednim celem tekstu jest
zaproponowanie strategii wspólnych, interdyscyplinarnych działań w zakresie ochrony
dziedzictwa kulturowego, których efekty są już widoczne w postaci podjętych i różnorodnych
inicjatyw naukowo-badawczych, jak choćby projekt społecznościowy „Laserowi Odkrywcy –
nieinwazyjne badanie i dokumentowanie obiektów archeologicznych i historycznych woj.
świętokrzyskiego” (www.laserowiodkrywcy.pl), czy projekt „Zastosowanie skaningu
laserowego oraz teledetekcji w ochronie, badaniu i inwentaryzacji dziedzictwa kulturowego.
Opracowanie nieinwazyjnych, cyfrowych metod dokumentacji i rozpoznawania zasobów
dziedzictwa architektonicznego i archeologicznego” (http://teledetekcja.nprh.uksw.edu.pl).
Tekst jest dwugłosem w dyskusji na temat ochrony zasobów zabytkowych na terenach
leśnych, wyrażanym jednocześnie ze strony przedstawicieli leśnictwa oraz dziedzictwa
kulturowego, stanowiącym przykład zintegrowanych działań na rzecz zachowania zasobów
kulturowych. Celem pośrednim artykułu jest również omówienie wyzwań i wzajemnych
oczekiwań w zakresie współpracy interdyscyplinarnej, która w świetle obowiązujących
przepisów, a także pojawiających się nowoczesnych technologii wyznacza nowe kierunki
wspólnych działań na rzecz ochrony dóbr kultury i środowiska.
2
2. Las i zabytki – ochrona i zagrożenia
W polskim systemie ochrony zabytków, na którego czele stoi Minister Kultury i
Dziedzictwa Narodowego, zasadniczą rolę odgrywają Wojewódzkie Urzędy Ochrony
Zabytków, a także Narodowy Instytut Dziedzictwa. System ten wspierają wszelkiego rodzaju
działania wykonywane m.in. w ramach prac poszukiwawczych oraz projektów realizowanych
przez środowiska naukowe. Od sprawnego i dobrego funkcjonowania jednostek administracji
oraz przedstawicieli środowisk zajmujących się zabytkami, w tym dziedzictwem
archeologicznym, architektonicznym, czy też przemysłowym, zależy dobra i skuteczna
ochrona ze strony właścicieli i zarządców obszarów, na których znajdują się zabytki. Przede
wszystkim rozpoznanie zasobów, a następnie przekazanie informacji właścicielom
(zarządcom) o ich występowaniu, czy w końcu wpisanie obiektów do rejestru zabytków, to
szereg działań i instrumentów prawnych, które pozwalają uniknąć niszczenia dziedzictwa
kulturowego. Tak funkcjonujący system oparty jest przede wszystkim o Ustawę z dnia 23
lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz.
1568),
a
także
szereg
rozporządzeń,
jak
również
konwencji,
kart
czy umów
międzynarodowych (Zeidler, Trzciński 2009). W tym miejscu należy przywołać przede
wszystkim Międzynarodową Kartę Konserwacji i Restauracji Zabytków i Miejsc
Zabytkowych (tzw. Karta Wenecka) z 1964 r., Deklarację amsterdamską w sprawie
dziedzictwa architektonicznego
z 1975 r., Kartę ochrony dziedzictwa architektury
wernakularnej z 1999 r., Kartę ICOMOS - Zasady analizy, konserwacji i restauracji
dziedzictwa architektonicznego z 2003 r., Międzynarodową Kartę Ochrony i Zarządzania
Dziedzictwem Archeologicznym – tzw. Kartę Lozańską z 1989 r., czy Europejską Konwencję
o Ochronie dziedzictwa Archeologicznego z La Valetta z 16 stycznia 1992 r..1 Zasadniczą
formę ochrony zabytków w Polsce określa art. 7 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami, w którym wymienione są następujące narzędzia chroniące:
„1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku
kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego
albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach
zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu
lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie
lotniska użytku publicznego”. Tak określone formy ochrony zgodnie z Ustawą z dnia 23 lipca
1
http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne
3
2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami obejmują swym zakresem: „1) zabytek nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub
związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia,
których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość
historyczną, artystyczną lub naukową; 2) zabytek nieruchomy - nieruchomość, jej część lub
zespół nieruchomości, (...); 3) zabytek ruchomy - rzecz ruchomą, jej część lub zespół rzeczy
ruchomych (...); 4) zabytek archeologiczny - zabytek nieruchomy, będący powierzchniową,
podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z
nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek
ruchomy, będący tym wytworem; (...) 12) historyczny układ urbanistyczny lub ruralistyczny przestrzenne założenie miejskie lub wiejskie, zawierające zespoły budowlane, pojedyncze
budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów
własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg; 13) historyczny zespół
budowlany - powiązaną przestrzennie grupę budynków wyodrębnioną ze względu na formę
architektoniczną, styl, zastosowane materiały, funkcję, czas powstania lub związek z
wydarzeniami
historycznymi;
14)
krajobraz
kulturowy
-
przestrzeń
historycznie
ukształtowaną w wyniku działalności człowieka, zawierającą wytwory cywilizacji oraz
elementy przyrodnicze; 15) otoczenie - teren wokół lub przy zabytku wyznaczony w decyzji o
wpisie tego terenu do rejestru zabytków w celu ochrony wartości widokowych zabytku oraz
jego ochrony przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych”. Wsparciem, a
przede wszystkim punktem wyjścia dla ww. sposobów chronienia zasobów zabytkowych jest
przede wszystkim rozpoznawanie dziedzictwa i jego inwentaryzacja in situ, dokonywane w
oparciu o szerokie i systematyczne prace poszukiwawczo-badawcze. Wiele zabytków
architektury, przemysłu, osadnictwa, obiektów gospodarczych, a także historycznych
fortyfikacji doczekało się już rozpoznania, zainwentaryzowania, wpisując się w cały szereg
obiektów o znaczących walorach kulturowych na terenach leśnych. Liczne z tych obiektów to
formy widoczne, eksponowane nawet na terenach leśnych, często adoptowane do bieżących
potrzeb, odrestaurowane, a zarazem stanowiące element szlaków turystycznych. Obok tego
typu obiektów w lasach odnotowujemy liczne przykłady zabytkowej architektury, ślady
działalności przemysłowo-gospodarczej, minionego osadnictwa czy obiekty związane z
konfliktami zbrojnymi, które do dzisiaj przetrwały w formie trwałej ruiny, nader często w
postaci obiektów archeologicznych, które są od lat przedmiotem poszukiwań i działań
konserwatorsko-badawczych. Przede wszystkim projekt Archeologicznego Zdjęcia Polski jest
przedsięwzięciem, które realizowane od 1979 r. doprowadziło do systematycznych prac i
4
stworzenia ewidencji zasobów zabytkowych w ramach wyznaczonych arkuszy dla całego
kraju (jeden arkusz to powierzchnia o wymiarach 5 na 7 km), doprowadzając do rozpoznania
zasobów obejmując już ok. 90% powierzchni Polski (Konopka 1981, Jaskanis 1996). Niestety
jednym z najsłabiej rozpoznanych obszarów były i są tereny leśne. Przyczyna takiego stanu
tkwi przede wszystkim w warunkach, które zdecydowanie utrudniają powszechnie przyjętą
penetrację dla terenów odsłoniętych – np. rolniczych.
Obok wymienionych działań i instytucji istnieje szereg przedsięwzięć, mających
charakter międzyśrodowiskowy i międzyinstytucjonalny, które wpisują się do grupy inicjatyw
chroniących zabytki, czego przykładem jest m.in. zawarte porozumienie w dniu 4 marca 2011
r. pomiędzy Państwowym Gospodarstwem Leśnym Lasy Państwowe a Narodowym
Instytutem Dziedzictwa, ukierunkowane na realizację projektu „Rekultywacja na cele
przyrodnicze terenów zdegradowanych, popoligonowych i powojskowych zarządzanych
przez PGL LP”.2
Ryc. 1. Grodzisko wczesnośredniowieczne Bardy st. I-Ia, woj. zachodniopomorskie. Fragment zachowanego i
czytelnego wału (Foto. R. Zapłata)
2
http://www.ckps.lasy.gov.pl/wspolpraca#.UzxeH4Xn2JY
5
Kolejnym, równie ważnym elementem powiązanym z systemem ochrony zasobów
zabytkowych w Polsce są właściciele oraz jednostki odpowiedzialne za poszczególne obszary,
w tym również obszary leśne, na których znajdują się zabytki. Jedną z takich instytucji jest
Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe (PGL LP), które pełni zarząd trwały nad
obszarem leśnym stanowiącym blisko 25% powierzchni Polski. Lasy Państwowe to
największa organizacja w Unii Europejskiej zarządzająca lasami należącymi do Skarbu
Państwa. Z całej powierzchni zalesionej w Polsce, lasy publiczne obejmują powierzchnię 9,37
mln ha, co stanowi 81,2% , natomiast lasy pozostające w zarządzie Państwowego
Gospodarstwa Leśnego to 77,3%. Pozostałe lasy publiczne to parki narodowe, obszary
stanowiące własność Skarbu Państwa oraz gmin (dane na dzień 31.12.2012 - Raport o stanie
lasów w Polsce 20123). Obszary leśne stanowią również własność prywatną, głównie osób
fizycznych, której powierzchnię szacuje się na około 18,8% (Raport o stanie lasów w Polsce
2012: 9).
Zgodnie z Ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad
zabytkami, a zarazem z Ustawą z dnia 3 lutego 1995 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 231, poza. 1700 z
późn. zm.) oraz Ustawą z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poza.
435 z późn. zm.), PGL LP i parki narodowe zobowiązane są do działań na rzecz obiektów
zabytkowych, co m.in. wyraźnie określa art. 7 ust. 3, w którym zapisano, że „gospodarka
leśna w lasach wpisanych do rejestru zabytków i w lasach, na terenie których znajdują się
zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków, prowadzona jest w uzgodnieniu z
wojewódzkim konserwatorem zabytków, z uwzględnieniem przepisów o ochronie zabytków i
opiece nad zabytkami”. Także zapisy zawarte w „Zasadach hodowli lasu” (2011) nie są
obojętne na dziedzictwo kulturowe, gdyż ustalają, że „prowadzenie trwale zrównoważonej i
wielofunkcyjnej gospodarki leśnej musi respektować sposoby gospodarowania dziedzictwem
przyrodniczym i
kulturowym oraz zasady planowania regionalnego i przestrzennego,
wynikające z przepisów prawa krajowego i europejskiego”.
Oddzielnym sposobem zarządzania terenami przyrodniczymi, w tym lasami, który
sprzyja ochronie zasobów zabytkowych, są różnorodne formy ochrony przyrody i krajobrazu,
takie jak parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego
krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki
ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe czy ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i
grzybów (Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. - Dz.U. 2004 nr 92 poz.
880). Odpowiedni status ochrony przyrody wyznacza określony sposób postępowania i
3
Dane nie uwzględniają gruntów związanych z gospodarka leśną.
6
działania w lesie, wraz z licznymi zakazami w zakresie ingerencji w podłoże, co również
sprzyja zachowaniu dziedzictwa archeologicznego.
Działania ze strony zarządcy terenów leśnych, a więc głównie Lasów Państwowych,
są przede wszystkim ukierunkowane na trwale zrównoważoną gospodarkę leśną. Zbiór
różnorodnych działań w odniesieniu do Lasów Państwowych określa umownie przyjęta i
hierarchicznie uporządkowana Klasyfikacja Działalności Lasów Państwowych (KDLP), na
którą składają się:
- działania z zakresu prawa,
- procedury i okresowa inwentaryzacja mienia,
- tworzenie kompletnej bazy danych,
- analizy i prognozy,
- opracowywanie programów naprawczych i rozwojowych,
- określanie norm, wytycznych czy zasad związanych z prowadzoną działalnością,
- planowanie strategiczne,
- nadzorowanie,
- monitorowanie oraz kontrolowanie (http://www.lasy.gov.pl/o_nas/organizacja/klasyfikacjadzialalnosci-lasow-panstwowych).
Tak ogólnie zarysowany zakres działań, to podstawa ochronny środowiska
naturalnego,
zwiększania
zasobów
leśnych,
wzbogacania
składu
gatunkowego
i
gospodarowania zwierzyną. Prowadzona przez Lasy Państwowe gospodarka ukierunkowana
jest na zrównoważony rozwój, w tym produkcję, spełniając również rolę ochronną i
społeczną. Zatem lasy spełniają również ochronną rolę w odniesieniu do obiektów
zabytkowych, jednak w sytuacji braku wiedzy o zasobach zabytkowych odnotowujemy,
zabiegi (w tym pozyskiwania drewna, czy nowe nasadzenia poprzedzone przygotowaniem
podłoża), które mogą stanowić zagrożenie dla zachowania substancji zabytkowej. Do
zasadniczych prac mogących powodować niszczenie częściowe lub całkowite zabytków
(głównie archeologicznych) należy szeroko rozumiana hodowla lasu, której częścią jest
przygotowanie gleby pod odnowienia lasu i
zalesienia. Sprawa ta bezpośrednio dotyka
kolejnego problemu, jakim jest brak w polskim ustawodawstwie wyraźnego odniesienia się
do pewnego zakresu prac, które w sposób bezpośredni naruszają zabytki archeologiczne,
zwłaszcza obiekty nieruchome, poprzez uprawę terenów leśnych. Ustawa wyraźnie mówi o
prowadzeniu robót budowlanych i ziemnych, określając odpowiedni sposób postępowania,
nie odnosząc się jednak do działań, jakie np. prowadzone są w lasach. Spójrzmy zatem na
ogólny zarys tych zabiegów, które mogą przyczynić się bezpośrednio do niszczenia
7
nierozpoznanego dziedzictwa kulturowego. Zakres i rodzaj tych prac określają „Zasady
hodowli lasu”, do których należą:
„1) wyorywanie bruzd o szerokości do 0,7 m, w odstępach (licząc od środka bruzd) do
ok. 1,5 m, pługami lemieszowymi lub frezowymi zalecane na siedliskach borowych,
poza terenami podmokłymi;
2) spulchnianie gleby spulchniaczem bez wyorywania bruzd (na słabych siedliskach
borowych o nikłej pokrywie glebowej);
3) orka pługami talerzowymi lub frezowymi: całej lub części powierzchni, albo pasów,
zalecana pod odnowienia naturalne;
4) orka pełna dwupoziomowa, na głębokość ok. 60 cm, zalecana na tereny trudne do
odnowienia, jak np. trzcinniczyska, gleby z warstwą rudawca oraz gleby zatrute przez
emisje przemysłowe;
5) orka pełna średniogłęboka (30–50 cm) na gruntach porolnych bez rudawca;
6) przygotowanie placówek o średnicy 1,2 m i odstępach (licząc od środka placówki) 4–6 m,
zalecane głównie przy grupowym wprowadzaniu dębu; na siedliskach wilgotnych; dno
placówki podwyższa się ręcznie lub mechanicznie do 0,5 m powyżej poziomu gleby oraz
placówek 2 × 2 m na glebach silnie zachwaszczonych (trzcinnik, orlica, trzęślica) ułożonych
w szachownicę;
7) wykonywanie wałków w bruzdach, polegające na wywyższeniu środka lub jednej połowy
dna bruzdy, ręcznie lub pługiem rolniczym, stosowane na siedliskach okresowo nadmiernie
uwilgoconych oraz wyorywanie rabatowałków na glebach zwięzłych okresowo mokrych
frezarką do rabatowałków, pługiem frezowym lub pługiem do rabatowałków;
8) ręczne darcie pasów o szerokości co najmniej 0,4 m w odstępach 1,2 do 1,5 m, stosowane
w wyjątkowych wypadkach, gdy konfiguracja terenu nie pozwala na mechaniczne
przygotowanie gleby;
9) wykonanie talerzy, mechaniczne lub ręczne (przy niekorzystnej konfiguracji terenu), o
wymiarach 0,4–0,6 × 0,4–0,6 m;
10) wykonanie kopczyków mechanicznie lub ręcznie, na terenach podmokłych lub
zabagnionych;
11) wykonywanie jamek tylko w miejscach sadzenia, co jest możliwe na glebach sprawnych i
niezachwaszczających się;
12) mineralizacja powierzchni gleby (przemieszanie ze ściółką) pod obsiew naturalny”
(http://www.torun.lasy.gov.pl/).4
4
„Zasady hodowli lasu”, 2012, Haze M. (red.), Warszawa, s. 31-32.
8
Ryc. 2. Zdjęcie obrazujące jeden z etapów przygotowania podloża pod nowe nasadzeni. Efekt orki na terenie
leśnym, mogącej naruszać potencjalne, nieruchome obiekty zabytkowe – głębokość ok. 30-40 cm. (Fot. R.
Zapłata).
Zbiór tych zasad uświadamia, jaki stopień zniszczeń i jaki ich rodzaj może dotknąć
obiekty zabytkowe, które znajdują się na danym obszarze, a nie są zidentyfikowane przez
specjalistów. Należy również podkreślić dość specyficzne zagadnienie związane m.in. z art.
115 Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, który mówi,
że „1. Kto niezwłocznie nie powiadomił wojewódzkiego konserwatora zabytków lub wójta
(burmistrza, prezydenta miasta) albo dyrektora urzędu morskiego o odkryciu w trakcie
prowadzenia robót budowlanych lub ziemnych przedmiotu, co do którego istnieje
przypuszczenie, iż jest on zabytkiem, a także nie wstrzymał wszelkich robót mogących
uszkodzić lub zniszczyć znaleziony przedmiot i nie zabezpieczył, przy użyciu dostępnych
środków, tego przedmiotu i miejsca jego znalezienia, podlega karze grzywny. 2. W razie
popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1 można orzec nawiązkę do wysokości
dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z
http://www.torun.lasy.gov.pl/web/osie/41?p_p_id=101a_INSTANCE_KBKt&p_p_lifecycle=0&p_p_state=norm
al&p_p_mode=view&p_p_col_id=column2&p_p_col_count=1&_101a_INSTANCE_KBKt_struts_action=/tagged_content/view_content&_101a_INSTA
NCE_KBKt_redirect=/web/osie/41&_101a_INSTANCE_KBKt_assetId=4294523&
9
opieką nad zabytkami.”, a także z art. 116 o treści „1. Kto niezwłocznie nie powiadomił
wojewódzkiego konserwatora zabytków lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta) albo
dyrektora urzędu morskiego o przypadkowym odkryciu przedmiotu, co do którego istnieje
przypuszczenie, iż jest on zabytkiem archeologicznym, a także nie zabezpieczył, przy użyciu
dostępnych środków, tego przedmiotu i miejsca jego znalezienia, podlega karze grzywny. 2.
W razie popełnienia wykroczenia określonego w ust. 1 można orzec nawiązkę do wysokości
dwudziestokrotnego minimalnego wynagrodzenia na wskazany cel społeczny związany z
opieką nad zabytkami.”. Zapisy te można rozumieć dość jednoznacznie, że osoba, a tym
samym przedstawiciel środowiska leśników (nawiązując bezpośrednio do jednej z
interesujących nas grup zawodowych), posiada lub winna posiadać umiejętności i wiedzę
umożliwiające rozpoznawanie czy też identyfikowanie zabytków. Zapis ten zmusza do
zadania pytania, czy system w Polsce w odpowiedni sposób wyposaża właścicieli i zarządców
terenów leśnych, na których prowadzą różnorodne działania, w wiedzę i umiejętności, które
pozwalają sprostać takim wymogą legislacyjnym? Rodzi się tutaj też pytanie, czy
zobowiązania wynikające z ustaw nie zablokują bieżącego funkcjonowania niektórych
leśnictw?
Zgodnie z obowiązującymi standardami kształcenia, w zasadzie jedynie absolwenci
takich kierunków jak np. archeologia, historia sztuki, konserwacja czy ochrona dóbr kultury i
środowiska są przygotowani do rozpoznawania i identyfikowania zabytków, a nie
przedstawiciele innych profesji, w tym leśnictwa, czy np. ochrony środowiska.
Prawdopodobnie jednym z najlepszych (w obecnym systemie) rozwiązań jest ścisła i bieżąca
współpraca przy standardowych zabiegach na terenach leśnych z przedstawicielami
środowiska zajmującego się zabytkami, czy wręcz tworzenie odpowiednich zespołów w
środowiskach służb leśnych.
Innym rozwiązaniem może być ukierunkowanie potencjału
badawczo-konserwatorskiego w stronę określonych działań, generujących projekty i
programy badawcze, które uwzględniałyby plany gospodarowania zasobami leśnymi. Swego
rodzaju badania wyprzedzające inicjatywy służb leśnych, a zarazem badania towarzyszące i
zintegrowane z pracami leśnymi, mogą być odpowiednim kierunkiem dla przyszłych działań.
Wracając do sprawy oddziaływania uprawy leśnej na stan zachowania zabytków
należy również podkreślić, że wyjątek od zabiegów naruszających substancję zabytkową
stanowią tereny zabagnione i nadmiernie wilgotne oraz silnie skażone lub zdewastowane i
przekształcone, na których można zaniechać przygotowania gleby i sztucznego odnowienia
lasu – pozostawiając je naturalnej sukcesji roślinności leśnej. Ten zakres działań oczywiście
nie towarzyszy wszystkim odnowieniom sztucznym, gdyż sadzenia wykonywane są także bez
10
przygotowania gleby, co również pozwala uniknąć dewastacji nieznanych zasobów
zabytkowych.
Naturalnym elementem procesów niszczenia obiektów zabytkowych na obszarach
leśnych obok korzeni są również działania zwierząt, zwłaszcza ryjących. Oczywiście mamy
nikły wpływ na wymienione procesy naturalne, natomiast zdecydowany wpływ mamy na
prace związane z samą hodowlą lasu. W związku z ww. działaniami (głównie Lasów
Państwowych), informacja o zasobach zabytkowych i świadomość skali występowania tego
dziedzictwa kulturowego, stanowi cenny zestaw danych, które mogą bezpośrednio wpływać
na analizowanie, prognozowanie czy inwentaryzowanie obszaru, a przede wszystkim na
wyznaczane strategie w zakresie hodowli lasu. Do naturalnych zagrożeń, które można odnieść
zarówno do zasobów zabytkowych, jak i leśnych należą różnorodne procesy, w tym procesy
osuwiskowe, które niosą ze sobą zniszczenia, doprowadzające nieodwracalnych zmian w
strukturze obiektów zabytkowych, ale również zasobów leśnych.
Innym realnym i istniejącym zagrożeniem dla dziedzictwa kulturowego na terenach
zalesionych, ale i dla samych zasobów leśnych, są nielegalne działania osób poszukujących
zabytków, zwłaszcza działania tzw. detektorystów, a więc osób posługujących się
specjalistycznym sprzętem – przede wszystkim urządzeniami do wykrywania metali. Tego
typu działalność doprowadza m.in. do pozyskiwania przez osoby nieuprawnione, bez zgody
konserwatorów, zabytków ruchomych, przy jednoczesnym dewastowaniu obiektów
nieruchomych. Ta bez wątpienia szkodliwa działalność, doprowadza do licznych zniszczeń,
które w wyniku prowadzonych wkopów (bez przestrzegania podstawowych zasad
metodycznych, jak również etycznych), skutkuje utratą istotnych z punktu widzenia
dokumentacyjno-naukowego informacji na temat miejsca znalezienia zabytków, czy też
miejsca zalegania w poszczególnych warstwach. Problem dotyka również sprawy dewastacji
grobów oraz szczątków ludzkich w wyniku takich działań. Szczątki ludzkie narażone są na
bezczeszczenie i nielegalne przemieszczanie, a miejsca pochówku są niszczone. Również
poszukiwania tzw. militariów doprowadzają do dewastacji zabytkowych obiektów
architektury militarnej, różnych form fortyfikacji czy konstrukcji ziemnych związanych z
konfliktami zbrojnymi.
Poprawy sytuacji i wyeliminowania często nieświadomego niszczenia dziedzictwa
kulturowego należy zatem szukać w intensywnej współpracy między archeologami,
specjalistami w zakresie zabytkowej architektury i konserwatorami a leśnikami i zarządcami
terenów leśnych, m.in. poprzez zastosowanie nowych technologii w poszukiwaniu i
11
inwentaryzowaniu zabytków, do których należy lotnicze skanowanie laserowe (ang. Airborne
Laser Scanning – ALS).
3. Lotnicze skanowanie laserowe
Walory lotniczego skanowania laserowego doceniono już w szeregu projektów
naukowych i działań konserwatorskich na świecie. Bez wątpienia do zalet ALS należy
nieinwazyjność, dokładność, szybkość oraz znaczna niezależność od warunków pogodowych,
jak również możliwość pomiaru - prospekcji powierzchni terenu (rzeźby terenu) w lasach. 5 W
związku z możliwością rozpoznawania zasobów zabytkowych na obszarach leśnych w
ramach licznych projektów naukowych dokonano pomiarów lotniczych, które przyczyniły się
do zweryfikowania, a przede wszystkich rozpoznania nowych obiektów zabytkowych.
Wysoka dokładność pomiarowa powoduje, że w zasięgu rozpoznania znajdują się szczątkowo
zachowane pozostałości po obiektach z przeszłości, które charakteryzują różnice
wysokościowe (mikrorzeźba) rzędu nawet kilku centymetrów.
Ryc. 3. Przykładowy niezidentyfikowany wcześniej obiekt, rozpoznany na podstawie ALS, z
charakterystycznymi zniszczeniami, związanymi z nielegalnym pozyskiwaniem piasku. Lasy Państwowe Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych - Poznań - Nadleśnictwo Koło (Źródło: MGGP Aero / Oprac. R.
Zapłata).
5
Z uwagi na liczne publikacje naukowe na temat technologii ALS – lotniczego skanowania laserowego, a także
szeroko rozumianej geoinformacji, odsyłamy m.in. do cytowanej literatury przedmiotu oraz publikacji
metodycznych.
12
Dziedzictwo kulturowe (m.in. architektoniczne, archeologiczne czy przemysłowe) na
terenach zalesionych, to bez wątpienia ogromny zbiór rozpoznanych, a zwłaszcza tych
nierozpoznanych obiektów zabytkowych, które przetrwały m.in. dzięki ochronnej roli lasu,
który w znacznym stopniu uniemożliwił i zahamował ekspansywną działalność człowieka,
doprowadzającą
do
częściowego,
czy
też
całkowitego
zniszczenia
zabytków
archeologicznych na terenach rolniczych i przemysłowych. Specyfika terenów leśnych, a
zwłaszcza ich charakterystyczna "nietykalność" doprowadziły w pewnym sensie do sytuacji
"nienaruszania" zabytków. Te okoliczności spowodowały zachowanie licznych obiektów,
stwarzając realną szansę na rozpoznanie (a w konsekwencji dalsze chronienie) dziedzictwa
kulturowego na terenach leśnych, m.in. przy zastosowaniu technologii skanowania
laserowego, zwłaszcza z pułapu lotniczego.
Ryc. 4. Ruina zamku Biskupów Krakowskich w Iłży, woj. mazowieckie. U góry wzgórze zamkowe porośnięte w
znacznym stopniu drzewami – widok od strony wschodniej. U dołu wzgórze zamkowe – wizualizacja fragmentu
NMT w oparciu o dane ALS (widoczne umocnienia i elementy ziemne całego założenia) – widok od strony
północno-zachodniej. Przykład możliwości analitycznych i inwentaryzacyjnych obiektów zabytkowych. (Fot. i
oprac. R. Zapłata)
13
Najogólniej lotnicze skanowanie laserowe umożliwia detekcję i inwentaryzację
zabytków, szczególnie archeologicznych, które zachowały się m.in. w formie struktur
zróżnicowanych wysokościowo od otaczającego terenu. Przykładem są licznie rozpoznawane
grodziska, cmentarzyska kurhanowe, dawne szlaki komunikacyjne, miejsca eksploatacji
surowców naturalnych (kopalnie), czy też zabytki architektury, a więc i założenia zamkowe
wraz z całym szeregiem umocnień, jak również pozostałości działalności przemysłowogospodarczej np. zabytkowe mielerze, licznie rozpoznawane na terenach leśnych oraz obiekty
wojskowe, w tym elementy twierdz, okopy i umocnienia militarne (przykłady – patrz
publikacje w bibliografii).
Liczne projekty sięgające po lotnicze skanowanie laserowe, bazowały i bazują przede
wszystkim na zlecanych pomiarach. Z jednej strony tego typu podejściom towarzyszy szereg
pozytywnych aspektów, takich jak możliwość określania przez zlecającego warunków
wykonywanego skanowania, w tym dokładności i gęstości pomiaru czy też doboru
najodpowiedniejszego okresu dla nalotów, z drugiej jednak strony pewną słabością są przede
wszystkim wysokie koszty tego typu zleceń i przetwarzania pozyskanego zasobu danych. W
ostatnich latach w Polsce pojawiła się jednak możliwość korzystania z tanich lub całkowicie
nieodpłatnych danych lotniczego skanowania laserowego, a tym samym możliwość
rozpoznania licznych obiektów zabytkowych dzięki projektowi ISOK, który poza
wyznaczonymi celami (czytaj dalej), staje się również podstawą do realizacji innych zadań, w
tym działań na rzecz ochrony i badania dziedzictwa kulturowego – archeologicznego.
4. Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi zagrożeniami - ISOK
Projekt o nazwie „Informatyczny System Osłony Kraju przed nadzwyczajnymi
zagrożeniami” to przedsięwzięcie realizowane w ramach 7. osi priorytetowej „Społeczeństwo
informacyjne - budowa elektronicznej administracji” Programu Operacyjnego Innowacyjna
Gospodarka 2007–2013 (http://www.gugik.gov.pl/projekty/isok). Projekt ten jest kierowany
przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej jako Lidera konsorcjum we współpracy z
Instytutem Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Głównym Urzędem Geodezji i Kartografii,
Rządowym
Centrum
Bezpieczeństwa
i
Instytutem
Łączności
(http://www.gugik.gov.pl/projekty/isok). „Podstawowym celem projektu jest utworzenie
nowego elementu w znacznym stopniu poprawiającego osłonę społeczeństwa, gospodarki i
środowiska przed skutkami powodzi oraz innymi nadzwyczajnymi zagrożeniami”, który
kierowany jest zdaniem wykonawców „przede wszystkim do społeczeństwa, gdyż dzięki
14
projektowi każda osoba dysponująca komputerem z dostępem do Internetu, będzie mogła
sprawdzić, czy zamieszkuje obszar zagrożony powodzią, a jeśli tak, to o jak dużym stopniu
zagrożenia” (http://www.isok.gov.pl/pl/cele-podstawowe-projektu). Oczekiwanym wynikiem
zaplanowanych prac w ramach projektu ISOK ma być przede wszystkim opracowanie: (1)
map zagrożenia powodziowego, (2) map ryzyka powodziowego, (3) map zagrożeń
meteorologicznych, (4) map innych zagrożeń oraz (5) map podziału hydrograficznego Polski,
na podstawie modelu matematyczno-hydraulicznego, na potrzeby którego generowane są
dane geodezyjne (m.in. numeryczny model terenu, numeryczny model pokrycia terenu,
ortofotomapa, dane topograficzne (baza danych obiektów topograficznych), przekroje
„mokre” (koryta rzeki) (http://www.isok.gov.pl/pl/cele-podstawowe-projektu).
W ramach omawianego projektu ISOK wykonywane jest lotnicze skanowanie
laserowe, które obejmuje już swym zasięgiem obszar o powierzchni ponad 65% powierzchni
Polski (191 000 km²). Na podstawie pozyskanych danych generowane są produkty pochodne,
takie jak np. numeryczne modele terenu – modele wysokościowe. Pomiary obejmują przede
wszystkim obszary wyznaczone przez Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej, a które stanowią
potencjalne zagrożenie powodzią w Polsce (Kurczyński, Bakuła 2013), jednak biorąc pod
uwagę obecny zasięg projektu, można śmiało stwierdzić, że teren pomiarów znacznie
wykracza poza wstępnie przyjęte założenia.
15
Ryc. 5. Zasięg przestrzenny opracowania danych geoprzestrzennych w ramach projektu ISOK (Źródło:
http://www.gugik.gov.pl/projekty/isok) – dostęp 01.02.2014 r.
Zasób danych tworzony jest w oparciu o określone parametry techniczne w dwóch
standardach I i II, co przedstawia poniższe zestawienie tabelaryczne:
Tab. 1. Podstawowe parametry ALS w ramach ISOK (Kurczyński, Bakuła 2013).
Parametr
Standard I
Parametr II
gęstość chmury punktów (w ≥ 4 pkt/m2
≥ 12 pkt/ m2 (2 niezależne
pojedynczym
naloty, każdy o gęstości ≥ 6
pasie
obrazowania)
równomierność
pkt/m2)
gęstości stosunek średniej odległości punktów w linii do odległości
punktów
linii w przedziale 1:1.5÷1.5:1
kąt poprzeczny skanowania
≤
±25º
(dla
obszarów ≤ ±25º
niezalesionych dopuszcza się
≤ ±30º)
pokrycie poprzeczne między ≥ 20%
≥ 20%
16
szeregami
minimalna szerokość pasa ≥ 100 m
≥ 100 m
pokrycia
maksymalna
długość ≤ 50 km
≤ 50 km
pojedynczego szeregu
szeregi poprzeczne w bloku minimum
ALS
2
szeregi dwa niezależne poprzeczne
poprzeczne
naloty, zbędne dodatkowe
szeregi poprzeczne
dokładność
wysokościowa mh ≤ 0,15 m
mh ≤ 0,10 m
(błąd średni) punktów ALS
laserowych po wyrównaniu
(na płaskich utwardzonych
nawierzchniach)
rejestracja
wielokrotnych 4 odbicia
4 odbicia
odbić (ech sygnału)
rejestracja
intensywności Tak
Tak
odbitych sygnałów
rejestracja skanowanego pasa synchroniczna
terenu
ze synchroniczna
ze
średnioformatową skanowaniem (dopuszcza się skanowaniem
kamerą cyfrową
rejestrację fotograficzną w
innym
terminie
niż
skanowanie
ALS)
termin wykonania nalotów od połowy października do
skanerowych
cały rok
końca kwietnia
Taki zasób danych obecnie jest dostępny dla osób prywatnych jak i dla pomiotów
realizujących zadania publiczne za pośrednictwem Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii,
a także Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej (CODGiK), który
gromadzi i udostępnia bazy danych centralnego zasobu geodezyjnego i kartograficznego w
Polsce (http://www.codgik.gov.pl/o-codgik.html).
17
Ryc. 6. U góry zdjęcie (po lewej) i numeryczny model terenu (po prawej) obszaru leśnego – widoczne relikty
konstrukcji militarnych. Izabelin. woj. wielkopolskie - Lasy Państwowe - Regionalna Dyrekcja Lasów
Państwowych - Poznań - Nadleśnictwo Koło (Źródło: MGGP Aero / Oprac. R. Zapłata). Udołu wizualizacja
okopów z II wojny światowej i przekrój uzyskane na podstawie danych ALS. Pakosław, woj. mazowieckie Lasy Państwowe - Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Radomiu - Nadleśnictwo Marcule (Oprac. R.
Zapłata)
Z punktu widzenia potrzeb badawczych i konserwatorskich, zwłaszcza tych
ukierunkowanych na zabytki architektoniczne, archeologiczne czy przemysłowe (posiadające
własną formę krajobrazową – mikroformę), wykonane prace w ramach projektu ISOK nie
zawsze stanowią pomiar, który jest dla danej sytuacji satysfakcjonujący. Obserwujemy zatem
słabej jakości pomiary na obszarach np. porośniętych gęstym, młodym lasem. Również
skanowanie wykonane w okresie wiosennym, kiedy już zakończył się okres bezlistny, jest
przyczyną rzadszej rejestracji odbić od powierzchni terenu, dotyczy to zwłaszcza danych II
standardu, które pozyskiwane są przez cały rok. Tego typu sytuacje mogą również
powodować konieczność wykonania powtórnych nalotów w przyszłości, w ramach
dodatkowych zleceń. Mimo tych drobnych mankamentów, należy wysoko oceniać geodane
pozyskane w ramach projektu ISOK, które stanowią porcję zasobów powstałych na bazie
lotniczego skanowania laserowego, dzięki którym mamy możliwość pracowania przynajmniej
18
na dwóch rodzajach danych w badaniach archeologicznych: (1) zasobach pozyskanych w
oparciu o indywidualne zlecenia oraz (2) zasobach ISOK.
Ryc. 7. Woj. wielopolskie - przykład obrazujący możliwość obserwacji terenu zalesionego ze śladami
działalności człowieka na bazie danych ALS / NMT (źródło: MGGP Aero)
Dodatkowo swego rodzaju punktem wyjścia do prac rozpoznawczych na terenach
leśnych
może
być
zasób
i
forma
udostępniania
danych
ISOK
na
portalu
http://geoportal.gov.pl/. Jakość i dokładność tych danych doceniona już w badaniach
zabytków na obszarach leśnych, wyznacza nową i doskonałą formę wstępnej penetracji
zasobów kulturowych.
5. Podsumowanie
Podsumowując należy stwierdzić, że ALS stanowi istotne narzędzie w badaniu
zabytków na obszarach zalesionych, a zasób danych ISOK wyznacza nowe i
niespotykane dotąd na taką skalę możliwości analityczno-poznawcze dla archeologów,
konserwatorów czy historyków architektury w Polsce. Dodajmy, że również w odniesieniu do
19
prac i badania zasobów leśnych ALS odgrywa istotne znaczenie, umożliwiając m.in. dokładną
i nieinwazyjną inwentaryzację terenów zalesionych (Ryc. 7).
Przedstawiona sytuacja powoduje, że wskazane są wspólne działania środowisk,
działających na rzecz ochrony zabytków i zrównoważonego rozwoju zasobów leśnych, co
wynika z zapisów przywoływanych ustaw i dokumentów doktrynalnych. Zarówno w
odniesieniu do leśników, jak i specjalistów w zakresie badania i konserwacji zabytków,
rozpoznanie zasobów kulturowych, stanowi zbiór informacji i danych, które są znaczące
w planach związanych z zagospodarowaniem terenu i polityką gospodarczą leśników.
Zainteresowanie zasobami zabytkowymi ze strony zarządców i właścicieli obszarów leśnych,
poza potrzebą ochrony dziedzictwa kulturowego, generuje potrzebę budowania strategii
działań związanych np. z ruchem turystycznym. Starając się wypracować dobre i
użyteczne zasady przyszłych prac na terenach leśnych w związku z rosnącym rozpoznaniem
obiektów zabytkowych, warto również sięgnąć po doświadczenia i przykłady wypracowane w
innych krajach, gdzie ALS przyczyniło się do rozpoznania licznych, nieznanych dotąd
zasobów (Ludemann 2011, Masini i in. 2011).
Na zakończenie warto podkreślić, że w odniesieniu do Polski strategia ochrony
obiektów zabytkowych na ternach leśnych, winna uwzględniać pomiary ALS i dane
ISOK, co gwarantuje obecnie poprawę rozpoznania, oceny i monitorowania dziedzictwa
kulturowego.
Powyższe rozważania skłaniają do sformułowania kilku wniosków i postulatów dotyczących
działań, które mogą usprawnić dotychczas prowadzone prace. Należą do nich:
1. Określenie wspólnej polityki i strategii działań przedstawicieli środowisk związanych
z zabytkami i leśnictwem.
2. Budowa zespołów zajmujących się ochroną i zarządzaniem dziedzictwa kulturowego
na obszarach leśnych.
3. Modyfikacja i szersze, a zarazem wnikliwsze określenie systemu wartościowania
licznych zabytków, które do tej pory nie były w wystarczający sposób badane,
inwentaryzowane i chronione (np. pozostałości konstrukcji militarnych, relikty
poprzemysłowej gospodarki surowcami leśnymi jak np. mielerze).
4. Podjęcie działań na rzecz upowszechniania i popularyzacji dziedzictwa kulturowego
na obszarach leśnych, a zarazem nowych technologii
5. W zakresie prowadzenia szeroko rozumianej edukacji z jednej strony należy
zwiększyć świadomość społeczeństwa o znaczeniu i zasobach leśnych, a z drugiej
20
strony o dziedzictwie kulturowym istniejącym na tych terenach i potencjale nowych
technologii w ochronie i badaniu dóbr kultury i środowiska.
6. Wybrana literatura i dokumenty
Bakuła K., Ostrowski W., Zapłata R., [w druku] Automatyczna detekcja obiektów archeologicznych z
danych ALS, „Folia Praehistorica Posnaniensia”, t. XIX.
Bałazy R., 2013, Numeryczny Model Terenu w praktyce leśnej, [w:] Geomatyka w Lasach
Państwowych. Część II. Poradnik praktyczny, red. K. Okła, Warszawa 2013, s. 123138.
Bałazy R., Zapłata R., 2014, Leśna archeologia laserowa, „Las Polski”, 6/2014, s. 20-21.
Banaszek Ł, Rączkowski W., 2010, Archeologia w lesie. O identyfikacji stanowisk archeologicznych
w gminie Polanów (i nie tylko), [w] Historia i kultura Ziemi Sławieńskiej, t. X:
Miasto i gmina Polanów, red. Rączkowski W., Sikora J., Sławno–Polanów, s. 117131.
Bewley R., Crutchley S., Shell C, 2005, New light on an ancient landscape: lidar survey in the
Stonehenge World Heritage Site, „Antiquity”, vol. 79, no. 305, pp. 636–647.
Challis K., Forlin P., Kincey M., 2011, A generic toolkit for the visualization of archaeological
features on airborne LiDAR elevation data, „Archaeological Prospection”, vol. 18,
issue 4, pp. 279-289.
Crutchle S., Crow P., 2010, The Light Fantastic. Using airborne lidar in archaeological survey,
„IAPRS”, vol. XXXVIII, part 7B: ISPRS TC VII Symposium – 100 Years ISPRS,
Vienna, Austria, July 5-7, 2010, ed. by Wagner W., Székely, B., –
http://www.isprs.org/proceedings/XXXVIII/part7/b/pdf/160_XXXVIII-part7B.pdf.
[dostęp 31.01.2014]
Dyrektywa 2007/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dn. 23 października 2007 r. w sprawie
oceny ryzyka powodziowego i zarządzania nim, L 288/27, 2007.
Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej, Rozporządzenie Ministra Środowiska, Ministra Transportu,
Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Ministra Administracji i Cyfryzacji oraz
Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 21 grudnia 2012 r. w sprawie opracowywania
map zagrożenia powodziowego oraz map ryzyka, Warsaw, Polska, 22 January 2013
r., poz. 104.
Forests
Gil
in
W.,
Poland,
2012,
ed.
by
W.
Milewski,
Warsaw,
2012
http://www.lasy.gov.pl/dokumenty/in_english/files/forests-in-poland-2012/ [access
31.01.2014]
2010,
Sadzimy
las.
Jak
przygotować
teren?
http://www.lasy.gov.pl/dzialalnosc_spoleczna/lasy_prywatne/sadzimy-las
31.01.2014]
[dostęp
Haze M., (red.), 2011, Zasady hodowli lasu - załącznik do Zarządzenia nr 53 Dyrektora Generalnego
Lasów Państwowych z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie wprowadzenia "Zasad
hodowli lasu" w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy Państwowe (ZH-710-
21
56/11),
Warszawa
http://www.lasy.gov.pl/dokumenty/gospodarkalesna/hodowla/zasady-hodowli-lasu-dokument-w-opracowaniu/view
[dostęp
31.01.2014]
Hesse R., 2010, Extraction of archaeological features from high-resolution LIDAR data, [in:] 14th
International Congress „Cultural Heritage and New Technologies“ Vienna, 2009,
Vienna,
pp.
636-642
–
http://www.academia.edu/1045403/Extraction_of_archaeological_features_from_hig
h-resolution_LIDAR_data. [dostęp 31.01.2014]
Jaskanis D.(red.), 1996, Archeologiczne Zdjęcie Polski – metoda i doświadczenia. Próba oceny,
Warszawa.
Kędzierski M., Zapłata R., Fryśkowska A., Wilińska M., Deliś P., [2012], Metody teledetekcyjne i
fotogrametryczne w ochronie, konserwacji i inwentaryzacji zamków w ruinie, (w:)
Zamki w ruinie - zasady postępowania konserwatorskiego, (red.) B. Szmygin, P.
Molski, Warszawa-Lublin, s. 139-146.
Konopka M., (red.), 1981, Zdjęcie archeologiczne Polski, Warszawa.
Kozieł M., 2010, Ochrona walorów przyrodniczo-krajobrazowych na pograniczu polsko-białoruskim
na przykładzie Puszczy Białowieskie, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, t. XXVI, pp.
271-284 - http://www.paek.ukw.edu.pl/wydaw/vol26/pek_tom_26_2010_koziel.pdf
[dostęp 31.01.2014]
Kurczyński Z., Bakuła K., 2013, The selection of aerial laser scanning parameters for countrywide
digital elevation model creation. [in:] Informatics, Geoinformatics and Remote
Sensing Conference Proceedings vol. II, Geodesy and Mine Surveying,
Photogrammetry and Remote Sensing, 13th International Multidisciplinary Scientific
Geoconference SGEM 2013, 17-21th June, Albena, Bulgaria, pp. 695-702.
Ludemann T., 2011, Scanning the historical and scientific significance of charcoal production – local
scale, high resolution kiln site anthracology at the landscape level, SAGVNTVM
EXTRA 11: 23–24 - http://ojs.uv.es/index.php/saguntumextra/article/view/1546/920
[dostęp 31.01.2014]
Masini N., Coluzzi R., Lasaponara R., 2011, On the airborne lidar contribution in archaeology: from
site identification to landscape investigation, [in:] Laser scanning, theory and
applications,
ed.
by
Wang
Ch.-Ch.,
pp.
263-290
–
http://www.intechopen.com/books/laser-scanning-theory-and-applications/on-theairborne-lidar-contribution-in-archaeology-from-site-identification-to-landscapeinvestigatio [dostęp 31.01.2014]
Raport o stanie lasów w Polsce, Warsaw, 2013.
Sławik Ł., Zapłata R., 2011, LIDAR w archeologii – zagadnienia wprowadzające, 2011, (w:)
Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego - wybrane zagadnienia, (red.) R.
Zapłata, Lublin, s. 207-232.
The State Forests in Fugures, 2012, Warsaw - http://www.lasy.gov.pl/dokumenty/in_english/files/thestate-forests-in-figures-2012/ [dostęp 31.01.2014]
Ustawa z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz.U. 1991 Nr 101 poz. 444) – The Act of 28 September
1991 on forests (Dz. U. of 2005, No. 45, item 435 as amended).
22
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. O ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162,
poz. 1568) – The Act of 23 July 2003 on the protection and conservation of
monuments.
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. 2004 nr 92 poz. 880) - Nature
Conservation Act of 16 April 2004 (Dz. U. 2004 No. 92 item 880).
Wiśniewski J., Kiełczewski B., 1996, Kulturotwórcza rola lasów, Poznań.
Zeidler K., Trzciński M., 2009, Wykłady prawa dla archeologów, Warszawa.
Zapłata R., 2013a, Obszary chronione a dziedzictwo kulturowe - geoinformacja i zabytki, [w:] Systemy
Informacji Geograficznej w zarządzaniu obszarami chronionymi – od teorii do
praktyki, red. M. Kunz, A. Nienartowicz, Tuchola-Toruń, s. 225-236.
Zapłata R., 2013b, Nieinwazyjne metody w badaniu i dokumentacji dziedzictwa kulturowego – aspekty
skanowania laserowego w badaniach archeologicznych i architektonicznych,
Warszawa.
Zapłata R., 2013c, Optymalizacja działań na rzecz ochrony zasobów zabytkowych na terenach leśnych
przy zastosowaniu danych lotniczego skanowania laserowego, Warszawa,
[maszynopis i wersja elektroniczna w archiwum UKSW].
Zapłata R., [w druku] Between Archaeology and Forestry – Selected Aspects of Airborne Laser
Scanning (ALS) and ISOK (IT System of the Country's Protection against Extreme
Hazards) Data, [in] Archaeological Sites in Forests – Strategies for their Protection
“Schriftenreihe des Bayerischen Landesamtes für Denkmalpflege”, Eds. Walter
Irlinger and Grietje Suhr.
Zapłata R., Borowski M., 2013, GIS w archeologii – przykład prospekcji i inwentaryzacji dziedzictwa
archeologiczno-przemysłowego, „Roczniki Geomatyki”, 103-112.
Zapłata R., Sławik Ł., 2010, LIDAR zmienia archeologię, "Geodeta", 10 (185), s. 42-44.
Zarządzenie nr 50 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 18 maja
1994 r. w sprawie nadania statutu Państwowemu Gospodarstwu Leśnemu Lasy
Państwowe, Warsaw, 1994.
Zarządzenie nr 53 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 21 listopada 2011 r. w sprawie
wprowadzenia "Zasad hodowli lasu" w Państwowym Gospodarstwie Leśnym Lasy
Państwowe (ZH-710-56/11), Warsaw, 2011.
Zawiła-Niedźwiecki, T., K. Stereńczak, R. Bałazy, A. Wencel, P. Strzeliński i M. Zasada, 2008,
LIDAR w leśnictwie, „Teledetekcja Środowiska” 39, s. 59-66.
23