wzorce gotowości do agresji u młodzieży przystosowanej i

wzorce gotowości do agresji u młodzieży przystosowanej i

PSYCHOLOGIA WYCHOWAWCZA, NR 6/2014, 128–138
DOI: 10.5604/00332860.1140769
MARTA RUTKOWSKA
Akademia Pedagogiki Specjalnej, Warszawa
WZORCE GOTOWOŚCI DO AGRESJI U MŁODZIEŻY
PRZYSTOSOWANEJ I NIEDOSTOSOWANEJ SPOŁECZNIE1)
Streszczenie: Przeprowadzone studia
miały na celu: diagnozę i porównanie
wzorców gotowości do agresji występujących u młodzieży nieprzystosowanej
i przystosowanej społecznie. Przez gotowość (motywację) do agresji rozumie się
te procesy i struktury intrapsychiczne,
które są aktywne w uruchamianiu i regulacji przebiegu czynności agresywnych.
W rozwijanej koncepcji (Frączek, 2002a;
2002b) identyfikowane są trzy podstawowe postacie gotowości do agresji, mianowicie: gotowość emocjonalno-impulsywna (łatwość generowania złości i brak
mechanizmów kontroli pobudzenia); gotowość habitualno-poznawcza (schematy
i skrypty zachowań związane m.in. z rolą zawodową); gotowość osobowościowo-immanentna (w dosłownym sensie potrzeba agresji, gdzie sama czynność i/lub
jej efekty dostarczają satysfakcji jednostce). Gotowość do agresji diagnozowano
opracowanym „Inwentarzem Gotowości
do Agresji Interpersonalnej” Frączek, Konopka, Smulczyk, 2008. Przebadano 380
osób z masowych szkół ponadgimnazjalnych oraz zakładów poprawczych. Stwierdzono istotne różnice między badanymi
próbami w zakresie gotowości do agresji,
młodzież niedostosowana społecznie prezentuje znacznie wyższe natężenie gotowości do agresji – w każdej z jej form. Ponadto
udokumentowano związek między różnymi rodzajami gotowością do agresji a płcią
badanych osób.
Słowa kluczowe: adolescencja, młodzież
niedostosowana społecznie, gotowość do
agresji
WPROWADZENIE
Jednym z klasycznych objawów społecznego niedostosowania wśród młodzieży jest
przejawianie zachowań aspołecznych, a więc antagonistycznych wobec uznanych
norm, wartości i zasad, obowiązujących w danej grupie społecznej, do której jednostka
przynależy. Wśród zachowań aspołecznych często wyróżnia się zachowania agresywne, niszczenie mienia, wandalizm, kradzieże. Zachowania te często wiążą się ze społeczną dezaprobatą i negatywną oceną moralną, gdyż powodują zagrożenie dla prawidłowego rozwoju jednostki i realizacji zadań rozwojowych przewidzianych dla tego
okresu rozwojowego. Ponadto mogą one być potencjalnie szkodliwe dla zdrowia
Artykuł przygotowano na podstawie pracy magisterskiej pt. „Doświadczenia socjalizacyjne w dzieciństwie a gotowość do agresji u młodzieży przystosowanej i nieprzystosowanej
społecznie” wykonanej pod kierunkiem prof. dr hab. Adama Frączka.
1)
AAdres do korespondencji: [email protected]
WZORCE GOTOWOŚCI DO AGRESJI U MŁODZIEŻY PRZYSTOSOWANEJ I NIEDOSTOSOWANEJ...
129
w bliższej lub dalszej perspektywie czasowej. Identyfikacja natężenia różnych zachowań aspołecznych wśród młodzieży stanowi istotny cel badawczy, podejmowany wielokrotnie w różnych studiach empirycznych (np. Bonino, Cattelino, Ciairano, 2005;
Bandura, Walters, 1968). W prezentowanym badaniu postanowiono przyjrzeć się problematyce z nieco innej perspektywy, identyfikując nie samo natężenie zachowań
agresywnych, a gotowość do agresji jednostki.
W aktualnych studiach nad agresją wyróżnić można dwa główne paradygmaty, w których realizuje się badania empiryczne. Ponieważ agresja definiowana jest często jako
rodzaj zachowania interpersonalnego, w tradycyjnym ujęciu dokonuje się pomiaru
agresji właśnie na podstawie identyfikacji natężenia i rodzaju zachowań agresywnych
przejawianych przez jednostki, grupy, społeczności. W tym podejściu dokonuje się
również analizy korelatów zachowania agresywnego, poszukując cech osobowości,
temperamentu, oraz uwarunkowań społeczno-kulturowych, które pozostają w relacji
z natężeniem zachowań agresywnych. Drugi z paradygmatów koncentruje się na identyfikacji intrapsychicznych mechanizmów regulujących zachowanie agresywne i ustaleniu uwarunkowań zachowania agresywnego. W nurcie tym mieszczą się badania
nad gotowością do zachowań agresywnych.
Gotowość do agresji definiuje się jako konstelację specyficznych procesów i struktur
psychologicznych, występującą w kontekście innych własności człowieka, stanowiącą
konieczny intrapsychiczny warunek pojawienia się agresywnych czynności. Gotowość
do agresji może być w związku z tym aktywowana zarówno przez wewnętrzną (frustracja), jak i zewnętrzną stymulację (prowokacja). Celem identyfikacji wzorców gotowości
do agresji jest określenie ich natury, funkcji i uwarunkowań socjalizacyjnych (Rutkowska, Frączek, 2013; Frączek, 2009b; Frączek, Konopka, Smulczyk, 2008). Na podstawie
istniejącej już wiedzy o psychologicznej regulacji zachowań agresywnych, a także dotychczas przeprowadzonych badań uzasadnione jest wyodrębnienie trzech wzorców gotowości do zachowań agresywnych: (1) gotowość emocjonalno-impulsywną; (2) gotowość habitualno-poznawczą; (3) gotowość osobowościowo-immanentną.
Gotowość do agresji typu emocjonalno-impulsywnego należy rozumieć jako łatwość do reagowania złością przy jednoczesnym braku adekwatnej samokontroli emocjonalnej. Gotowość ta warunkuje zachowania agresywne podejmowane często w sposób automatyczny, a więc przy ograniczonym udziale procesów poznawczych. Ten
rodzaj gotowości w istotny sposób powiązany jest z własnościami temperamentalnymi
jednostki w szczególności takimi, jak reaktywność czy impulsywność (Smulczyk,
2008; Smulczyk, Dominiak-Kochanek, Kulawska, 2010). Funkcją tego mechanizmu
jest regulowanie czynności agresywnych pojawiających się w odpowiedzi na negatywną, szkodliwą stymulację (prowokacja, frustracja). Czynnikami socjalizacyjnymi, które mogą sprzyjać rozwojowi emocjonalno-impulsywnej gotowości do agresji są zachowania nadopiekuńcze czy brak adekwatnego dla wieku treningu w zakresie odraczania
gratyfikacji (Frączek, 2002a, 2002b).
Naturą gotowości do agresji typu habitualno-poznawczego są specyficzne „nawyki” i skrypty/schematy zachowania się oraz przekonania osadzone w rolach społecznych. Kluczową rolę w tego rodzaju gotowości do agresji odgrywają procesy i struktury poznawcze (m.in. percepcja społeczna, antycypacja, atrybucje), ale także silna
identyfikacja z rolą. Gotowość do agresji typu habitualno-poznawczego powiązana
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
Paradygmaty w badaniach nad agresją
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
130
MARTA RUTKOWSKA
jest ze skłonnością do ruminacji, systemem przekonań oraz specyficznym systemem
norm moralnych. Ten rodzaj gotowości odpowiada za częstość, intensywność i jakość
nawykowych, jak i planowanych czynności agresywnych generowanych w odpowiedzi na wymagania i zadania związane z rolami społecznymi. W rozwoju tego rodzaju
gotowości do agresji sprzyjającymi czynnikami mogą być modelowanie oraz wzmacnianie zachowań agresywnych (również wewnętrzne), które prowadzą do wyuczenia,
że agresja jest pożądanym bądź dopuszczalnym środkiem realizacji różnych celów.
Trzecią wymienioną formą gotowości do agresji jest gotowość osobowościowo-immanentna, którą definiuje się jako względnie stałą immanentną potrzebę „szkodzenia” innym. Istotny z perspektywy tego mechanizmu jest fakt, że samo zachowanie agresywne, jak i obserwowanie konsekwencji tego zachowania są dla jednostki
źródłem przyjemności. Można w związku z tym przyjąć, iż zachowanie agresywne
w przypadku tego mechanizmu warunkowane jest motywacją wewnętrzną. Ten rodzaj gotowości odpowiada za zachowania agresywne podejmowane w służbie ego oraz
w celu zaspokojenia własnych, indywidualnych potrzeb jednostki (poprawa samopoczucia, wzbudzenie pozytywnych stanów emocjonalnych). Jednostka samodzielnie poszukuje możliwości ataku oraz sprawienia bólu, cierpienia lub wyrządzenia innej szkody ofierze. Czynnikami socjalizacyjnymi, które mogą uczestniczyć w rozwoju
osobowościowo-immanentnej gotowości do agresji mogą być doświadczenia, w których agresja staje się elementem budującym poczucie „mocy”, własnej wartości i odpowiada za wzmocnienie poczucia własnej skuteczności, sprawczości (kontroli).
Ponieważ jednym z podstawowych i najczęściej analizowanych korelatów agresji jest
płeć, dotychczas zrealizowano wiele studiów empirycznych mających na celu ustalenie
potencjalnych różnic między kobietami a mężczyznami w zakresie natężenia zidentyfikowanych wzorców gotowości do agresji u kobiet i mężczyzn (Frączek i in., 2009a,
2009b; Frączek, Konopka, Smulczyk, 2013; Konopka, Frączek, 2013). W tradycyjnych
studiach nad agresją zrealizowane analizy pozwalają bowiem sądzić, że różnice związane
z płcią nie świadczą o wyższej agresywności mężczyzn, a o tym, iż istnieją różnice w zakresie preferowanych przez obie płcie form zachowania agresywnego (Martino, 2008;
Card i in., 2008; Archer, 2004; Cadwallader, Farmer, Cairns, 2003; Knight i in., 2002;
Björkqvist, Lagerspetz, Kaukiainen, 1992; Hyde, 1984).
W zrealizowanych na dużej, heterogenicznej próbie badaniach (N = 1113, wiek od
15 do 59 lat) okazało się, że istnieją różnice w zakresie różnych rodzajów gotowości do
agresji związane z płcią osób badanych. Kobiety prezentują wyższą gotowość emocjonalno-impulsywną, podczas gdy mężczyźni charakteryzują się wyższą gotowością habitualno-poznawczą i osobowościowo-immanentną (Rutkowska, Frączek, 2013; Frączek, Konopka, Smulczyk, 2013). Rezultaty te korespondują z wynikami analiz
w tradycyjnym ujęciu oraz utwierdzają w przekonaniu, że różnice w agresji związane
z płcią mogą mieć nie tyle charakter ilościowy, co jakościowy (Martino, 2008; Card
i in., 2008; Knight i in., 2002).
Istotnym aspektem w badaniach nad agresją było również ustalenie tego, czy pochodzenie narodowe, etniczne oraz związane z tym różnice społeczno-kulturowe mogą mieć związek z agresją czy aprobatą dla stosowania przemocy w różnych sytuacjach
społecznych (Bergmuller, 2013). Przeprowadzone badania oparte na koncepcji gotowości do agresji ukierunkowane były na ustalenie tego, czy odmienne warunki rozwoju psychofizycznego, różnice kulturowe i socjodemograficzne mogą być powiązane
z różnicami w natężeniu gotowości do agresji. Do tej pory w międzynarodowych badaniach porównawczych uwzględniono następujące próby badawcze: polską, hiszpań-
WZORCE GOTOWOŚCI DO AGRESJI U MŁODZIEŻY PRZYSTOSOWANEJ I NIEDOSTOSOWANEJ...
131
ską, urugwajską, chińską, amerykańską. Wyniki tych badań potwierdziły istnienie
różnic międzynarodowych w różnych wzorcach gotowości do agresji. Najniższą gotowość do agresji zaobserwowano w próbie chińskiej, najwyższą zaś w próbie amerykańskiej (Frączek i in. 2009a, 2009b; Frączek, Konopka, Smulczyk, 2013). Wyniki te należy odnieść do takich dymensji kulturowych, jak indywidualizm–kolektywizm oraz
większego przyzwolenia na agresję w kulturach o profilu indywidualistycznym (Bergmuller, 2013).
BADANIA WŁASNE
Przeprowadzone studia mają charakter komparatystyczny, a ich głównym celem było
porównanie natężenia różnych wzorców gotowości do agresji w próbie młodzieży tzw.
normatywnej uczęszczającej do powszechnych szkół ponadgimnazjalnych oraz tzw.
nienormatywnej, którą stanowili wychowankowie zakładów poprawczych. Niniejsze
badania stanowią zatem kontynuację podjętych już studiów nad czynnikami, które
mogą mieć znaczenie dla natężenia różnych wzorców gotowości do agresji. W prezentowanych badaniach przedmiotem analizy jest porównanie natężenia gotowości do
agresji u młodzieży, którą można określić jako normatywną oraz u młodzieży niedostosowanej społecznie (wychowankowie zakładów poprawczych). Założono, że młodzież nieprzystosowana w związku popełnieniem czynów karalnych, wyższym wskaźnikiem podejmowanych zachowań ryzykownych będzie charakteryzowała się wyższą
gotowością do agresji.
Na podstawie wcześniejszych wyników badań nad gotowością do agresji interpersonalnej postawiono następujące szczegółowe hipotezy badawcze:
H1: Młodzież nieprzystosowana w porównaniu do młodzieży normatywnej charakteryzuje się wyższą gotowością do agresji.
H3: Chłopców zarówno w grupie przystosowanej, jak i nieprzystosowanej społecznie
charakteryzuje wyższa gotowość typu habitualno-poznawczego i osobowościowo-immanentnego.
METODA I PROCEDURA BADAŃ
Osoby badane
W badaniu udział wzięło 378 osób w tym 180 z zakładów poprawczych (100 – dziewczęta; 80 – chłopcy) i 198 ze szkół powszechnych (126 – dziewczęta; 72 – chłopcy).
Zadbano o to, aby średnia wieku w obydwu grupach była porównywalna; w grupie
młodzieży nieprzystosowanej wyniosła ona M = 17,29; SD = 1,51, podczas gdy w grupie młodzieży ze szkół powszechnych M = 17,28; SD = 0,92. Większość spośród badanych osób miała wykształcenie podstawowe i stanowiła grupę uczniów szkół ponadgimnazjalnych.
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
H2: Dziewczęta przystosowane, jak i nieprzystosowane społecznie charakteryzuje
wyższa aniżeli chłopców gotowość typu emocjonalno-impulsywnego.
132
MARTA RUTKOWSKA
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
W grupie osób nieprzystosowanych społecznie 9,3% określiło swoje warunki życiowe w dzieciństwie jako bardzo skromne, 27,1% jako znośne, 43% jako dobre, podczas gdy 20,6% jako bardzo dobre. W grupie młodzieży ze szkół powszechnych tylko
4,4% określiło swoje warunki życiowe jako bardzo skromne, 6,6% jako znośne, 57,1%
jako dobre i 31,9% jako bardzo dobre. Podobne dysproporcje widoczne są w zakresie
modelu rodziny, w której wychowywali się badani. Spośród adolescentów nieprzystosowanych społecznie tylko 69,7% wychowywało się w rodzinie pełniej, w grupie młodzieży ze szkół masowych odsetek ten wyniósł 92,3%. W próbie młodzieży z zakładów poprawczych 21,7% wychowanych było przez samotną matkę, 3,4% przez
samotnego ojca, 5,1% przez opiekunów z rodziny. Wśród młodzieży ze szkół masowych tylko 4,4% wychowanych było przez samotną matkę, 1,6% przez samotnego ojca oraz 1,6% przez opiekunów z rodziny. Różnice pomiędzy obydwiema grupami dotyczyły także wykształcenia rodziców oraz liczby rodzeństwa. W grupie młodzieży ze
szkół masowych ponad 43% matek posiadało wykształcenie wyższe, podczas gdy
w grupie młodzieży z zakładów poprawczych wykształcenie wyższe miało tylko 9,5%
matek. Podobne wyniki zaobserwowano w zakresie wykształcenia ojców. Osoby z zakładów poprawczych miały większą liczbę rodzeństwa w porównaniu do młodzieży ze
szkół powszechnych. Średnia liczba rodzeństwa w grupie młodzieży ze szkół masowych wyniosła M = 1,1, podczas gdy w grupie młodzieży z zakładów poprawczych
M = 2,8. Różnice w zakresie liczby rodzeństwa oraz kolejności urodzenia pomiędzy
obiema grupami były istotne statystycznie.
Podsumowując, zaobserwowano, że młodzież z zakładów poprawczych wychowała się w gorszych warunkach niż młodzież ze szkół masowych. Wychowankowie
zakładów poprawczych częściej pochodzili z rodzin niepełnych o niższym wykształceniu rodziców/opiekunów. Status materialny ich rodzin był niższy lub niewystarczający do zaspokojenia potrzeb małoletnich dzieci. Młodzież z zakładów poprawczych częściej wychowała się w rodzinach wielodzietnych co mogło wpływać na
jakość relacji z rodzicami/opiekunami, ale także kontrolę zachowania małoletniego
w okresie dzieciństwa.
Pomiar Gotowości do Agresji
Gotowość do Agresji Interpersonalnej mierzona była za pomocą Inwentarza Gotowości do Zachowań Agresywnych (Frączek, Konopka, Smulczyk, 2008).
Inwentarz Gotowości do Agresji Interpersonalnej to narzędzie o charakterze samoopisowym. Składa się ono z 30 stwierdzeń z dwiema możliwymi odpowiedziami
do wyboru: tak lub nie. Inwentarz ten umożliwia pomiar trzech rodzajów gotowości
do zachowań agresywnych: gotowości emocjonalno-impulsywnej (E-IR), habitualno-poznawczej (H-CR), osobowościowo-immanentnej (P-IR). Każdy typ gotowości
mierzy 10 pozycji testowych zawartych w inwentarzu. Przykładem twierdzeń ze skali
gotowości emocjonalno-impulsywnej są: W złości trzaskam drzwiami; Miewam napady złości, podczas których rzucam czym popadnie. Dla skali gotowości habitualno-poznawczej przykładowe twierdzenia to: Uważam, że można stosować przemoc w obronie
innych; Uważam, że w pewnych sytuacjach stosowanie przemocy jest niezbędne. W zakresie gotowości osobowościowo-immanentnej: Bywa, że ostre spory z innymi sprawiają mi
przyjemność; Czasem bez wyraźnego powodu mam chęć zrobić komuś przykrość. Maksymalna liczba punktów, jaką może osoba badana uzyskać to 30 punktów, w zakresie
konkretnego typu gotowości – 10 punktów.
WZORCE GOTOWOŚCI DO AGRESJI U MŁODZIEŻY PRZYSTOSOWANEJ I NIEDOSTOSOWANEJ...
133
Inwentarz gotowości charakteryzuje się wysoką rzetelnością i trafnością, co potwierdzają wysokie wskaźniki Alfa Cronbacha dla poszczególnych podskal: gotowości
emocjonalno-impulsywnej α = 0,707; habitualno-poznawczej α = 0,770 i osobowościowo-immanentnej α = 0,652.
ANALIZA I OMÓWIENIE WYNIKÓW
RYSUNEK 1. Płeć i przystosowanie osób badanych a gotowość emocjonalno-impulsywna
Źródło: opracowanie własne
Uzyskane rezultaty świadczą o tym, że dziewczęta w porównaniu do chłopców
prezentują wyższe natężenie gotowości typu emocjonalno-impulsywnego, podobnie
młodzież niedostosowaną charakteryzuje wyższa gotowość typu emocjonalno-impulsywnego niż młodzież normatywną.
W przypadku gotowości habitualno-poznawczej przeprowadzona analiza wariancji również wykazała istnienie dwóch efektów głównych dla płci F(1,376) = 20,07;
p < 0,001; η2 = 0,051 i przystosowania F(1,376) = 38,90; p < 0,001; η2 = 0,091. W zakresie gotowości typu habitualno-poznawczego odnotowano ponadto istotny efekt –
interakcji płci z przystosowaniem F(1,376) = 4,45; p < 0,05; η2 = 0,012. Wyniki analizy wariancji dla gotowości habitualno-poznawczej prezentuje rysunek 2.
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
W celu oceny, czy istnieją różnice w natężeniu gotowości do zachowań agresywnych
pomiędzy młodzieżą przystosowaną i niedostosowaną społecznie z uwzględnieniem
płci badanych osób wykonano dwuczynnikową analizę wariancji w schemacie 2
(płeć biologiczna: dziewczęta, chłopcy) x 2 (przystosowanie: młodzież przystosowana, młodzież niedostosowana), która pozwoliła określić, czy i jakim stopniu natężenie różnych typów gotowości do agresji pozostaje w związku z płcią i przystosowaniem osób badanych.
Wyniki analizy wariancji dla gotowości typu emocjonalno-impulsywnego potwierdziły występowanie dwóch efektów głównych zarówno dla płci osób badanych
F(1,376) = 14,25; p < 0,001; η2 = 0,037, jak również przystosowania młodzieży
F(1,376) = 21,58; p < 0,001; η2 = 0,055. W przypadku gotowości emocjonalno-impulsywnej efekt interakcji płci badanych i przystosowania okazał się nieistotny statystycznie. Rysunek 1 prezentuje istotę uzyskanej zależności.
134
MARTA RUTKOWSKA
RYSUNEK 2. Płeć i przystosowanie osób badanych a gotowość typu habitualno-poznawczego
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
Źródło: opracowanie własne
Na podstawie poprawki dla porównań wielokrotnych Bonferroniego stwierdzono,
że w grupie młodzieży normatywnej chłopcy (M = 4,86; SD = 3,10) prezentują wyższą gotowość do agresji typu habitualno-poznawczego (p < 0,001) niż dziewczęta
(M = 2,84; SD = 2,44), podczas gdy w grupie osób niedostosowanych okazało się, że
różnica pomiędzy dziewczętami i chłopcami jest nieistotna statystycznie. Oznacza to,
że dziewczęta niedostosowane społecznie prezentują porównywalną do chłopców gotowość habitualno-poznawczą. Analizy wykazały również istotną różnicę (p < 0,001)
w zakresie porównania w grupach dziewcząt, dziewczęta niedostosowane społecznie
(M = 5,40; SD = 3,31) charakteryzuje wyższa gotowość typu habitualno­‑poznawczego
aniżeli dziewczęta z grupy normatywnej (M = 2,84; SD = 2,44). Analogicznie w grupach chłopców młodzież niedostosowaną (M = 6,13; SD = 2,88) społecznie cechuje
wyższa gotowość habitualno-poznawcza w porównaniu do młodzieży normatywnej
(M = 4,86; SD = 3,10).
Dwuczynnikowa analiza wariancji dla gotowości osobowościowo-immanentnej
potwierdziła występowanie efektów głównych dla płci F(1,376) = 4,99; p < 0,05;
η2 = 0,013, jak również przystosowania F(1,376) = 59,41; p < 0,001; η2 = 0,137. Szczegółowe wyniki w tym zakresie prezentuje rysunek 3.
RYSUNEK 3. Płeć i przystosowanie osób badanych a gotowość typu osobowościowo-immanentnego
Źródło: opracowanie własne
W zakresie gotowości osobowościowo-immanentnej nie zaobserwowano efektu
interakcji płci i przystosowania. Osoby niedostosowane społecznie prezentują wyższe
WZORCE GOTOWOŚCI DO AGRESJI U MŁODZIEŻY PRZYSTOSOWANEJ I NIEDOSTOSOWANEJ...
135
natężenie tego rodzaju gotowości do agresji w porównaniu do młodzieży normatywnej. Ponadto ten rodzaj gotowości jest bardziej charakterystyczny dla chłopców aniżeli dziewcząt.
Podsumowując, zarówno w grupie młodzieży przystosowanej, jak i nieprzystosowanej społecznie dziewczęta osiągają wyższą niż chłopcy gotowość typu emocjonalno-impulsywnego. W grupie młodzieży przystosowanej społecznie chłopcy osiągają wyższą
gotowość typu habitualno-poznawczego i osobowościowo-immanentnego, zaś w grupie
młodzieży nieprzystosowanej społecznie chłopcy i dziewczęta nie różną się pod względem natężenia habitualno-poznawczej gotowości do agresji. Młodzież niedostosowaną
społecznie, zarówno dziewczęta, jak i chłopców, charakteryzuje wyższa gotowość do
agresji każdego z trzech rodzajów w porównaniu do młodzieży normatywnej.
Badania miały na celu ustalenie, czy istnieją różnice, a jeżeli tak, to jakie w natężeniu
różnych form gotowości do agresji w próbie młodzieży przystosowanej i niedostosowanej społecznie. Zgodnie z założeniem młodzież nieprzystosowaną charakteryzuje wyższe natężenie gotowości do agresji, dotyczy to zarówno gotowości typu emocjonalno-impulsywnego, jak i habitualno-poznawczego czy osobowościowo-immanentnego.
Wynik ten świadczy o tym, że młodzież nieprzystosowana niezależnie od sytuacji
znacznie częściej skłonna jest reagować w sposób agresywny. Młodzież z zakładów poprawczych charakteryzuje większa internalizacja skryptów czy schematów, w których
zachowanie agresywne jest środkiem do realizacji zamierzonego celu, np. czyny karalne z użyciem przemocy bądź groźby jej użycia w celu osiągnięcia gratyfikacji materialnej (m.in. kradzieże, rozboje). Ostatecznie zaś u młodzieży nieprzystosowanej prawdopodobnie w związku z brakiem osiągnięć w innych obszarach (np. osiągnięć szkolnych)
użycie agresji może stać się jednym z ważnych czynników budujących pozytywną samoocenę jednostki, czy też poczucie własnej wartości. Ponieważ każdy z wzorców gotowości do agresji wiąże się z innymi uwarunkowaniami socjalizacyjnymi stymulującymi ich rozwój, w kolejnych badaniach warto byłoby się przyjrzeć temu, jakie
warunki i konteksty socjalizacyjne prowadzą do rozwoju różnych form gotowości do
agresji. Potrzebę tę uzasadniają także realne różnice w zmiennych socjodemograficznych charakteryzujących obydwie badane próby (warunki wychowania, status materialny rodziny, liczba rodzeństwa). Prawdopodobne, że czynniki te oprócz innych, takich jak stosowane przez rodziców/opiekunów praktyki wychowawcze, czy ogólny
klimat wychowania w rodzinie rozumiany jako styl wychowawczy mogą odgrywać
istotną rolę w rozwoju wyższej gotowości do agresji.
Kolejnym celem zaprezentowanych badań było ustalenie znaczenia płci w określeniu
natężenia określonych form gotowości do agresji. Dane pozyskane z próby normatywnej
potwierdzają wyniki badań uzyskanych dotychczas w tym obszarze (Frączek in., 2009a,
2009b; Frączek, Konopka, Smulczyk, 2013; Konopka, Frączek, 2013). Zgodnie z tymi
wynikami dziewczęta prezentują wyższą gotowość do agresji typu emocjonalno-impulsywnego, podczas gdy chłopcy charakteryzują się wyższą gotowością typu habitualno-poznawczego i osobowościowo-immanentnego. Wyniki te korespondują z dotychczasowymi osiągnięciami w paradygmacie tradycyjnych studiów nad agresją dotyczącymi
zróżnicowania kobiet i mężczyzn w zakresie preferencji do podejmowania różnych zachowań agresywnych. Zgodnie z nimi mężczyzn charakteryzuje lepiej orientacja instru-
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
DYSKUSJA
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
136
MARTA RUTKOWSKA
mentalna, gdzie agresja podejmowana jest jako zachowanie pozwalające na realizację celów, kontrolę otoczenia, utrzymanie pozytywnej samooceny czy satysfakcji (gotowość
habitualno-poznawcza, gotowość osobowościowo-immanentna). U kobiet dominuje natomiast orientacja emocjonalna, a wraz z nią funkcja ekspresyjna agresji (Martino, 2008;
Card i in., 2008; Knight i in., 2002). W związku z tym kobiety są bardziej skłonne do
podjęcia zachowań agresywnych w sytuacji emocjonalnego pobudzenia, napięcia, czego
jedną z przyczyn może być deficyt w zakresie samokontroli emocjonalnej, ale także
większa aprobata społeczna dla tego rodzaju zachowań podejmowanych przez kobiety.
Hipoteza dotycząca natężenia różnych wzorców gotowości do agresji u dziewcząt
i chłopców nieprzystosowanych społecznie nie potwierdziła się w całości. Rzeczywiście dziewczęta charakteryzuje wyższe natężenie do agresji typu emocjonalno-impulsywnego w porównaniu do chłopców, chłopcy zaś prezentują wyższe natężenie gotowości osobowościowo-immanentnej. Jednakże w przypadku gotowości do agresji typu
habitualno-poznawczego dziewczęta nieprzystosowane społecznie dorównują chłopcom. Nie zaobserwowano w tym zakresie różnic charakterystycznych dla płci, które
występowały w próbach normatywnych. Należy jednakże wziąć pod uwagę, że nieprzystawanie społeczne to konstrukt etiologicznie złożony uwarunkowany przez szereg negatywnych czynników socjalizacyjnych czy zdarzeń w życiu jednostki. Niedostosowanie społeczne może mieć źródło w czynnikach rodzinnych związanych
z niewłaściwymi praktykami stosowanymi przez rodziców oraz innymi negatywnymi
czynnikami rodzinnymi na etapie wczesnego dzieciństwa, które mogą powodować zaburzenia zachowania dziecka zarówno typu internalizacyjnego, jak i eksternalizacyjnego (Berkien i in., 2011; Mantymaa i in., 2012; Gámez-Guadix i in., 2010). Jeśli
w okresie średniego dzieciństwa na te doświadczania nałożą się czynniki związane
z brakiem osiągnięć szkolnych, czy odrzuceniem przez normatywna grupę rówieśniczą, skutkiem może być zaangażowanie w działania grup podkulturowych o normach
i wartościach często sprzecznych z normami społecznymi. Patternson (1984) zauważa,
że jednym z pierwszych czynników, które mogą perpektywicznie prowadzić do rozwoju zachowań aspołecznych i niedostosowania są niewłaściwe praktyki i zachowania rodziców (brak kontroli zachowania dziecka, nieadekwatna do przewinień dyscyplina).
Takie negatywne zdarzenia życiowe, występujące na różnych etapach rozwoju jednostki, mogą stanowić czynniki ryzyka niedostosowania społecznego w okresie adolescencji, co wiąże się z ryzkiem zachowań łamiących ład prawny. Niedostosowanie społeczne rozumiane w ten sposób przyjmować może te same przejawy niezależnie od
płci. W związku z czym różnice związane z gotowością do agresji, obserwowane w próbach normatywnych mogą nie występować w grupie młodzieży nieprzystosowanej
społecznie. Z uwagi na wystąpienie wielu negatywnych czynników socjalizacyjnych
we wcześniejszych etapach życia rozwój gotowości do agresji w tej próbie ma prawdopodobnie inny przebieg niż w grupach normatywnych. W ten sposób można wyjaśnić
zaobserwowane różnice w próbie młodzieży przystosowanej i niedostosowanej społecznie. Wyjaśnienia te wymagają jednak kolejnych badań empirycznych, które zweryfikują, czy i w jakim zakresie różne czynniki socjalizacyjne uczestniczą w rozwoju
różnych form gotowości do agresji.
BIBLIOGRAFIA
Archer, J. (2004). Sex differences in aggression in real-world settings: A meta-ana-
lytic review. Review of General Psychology, 8, 4, 291–322.
Bandura, A., Walters, R.H. (1968). Agresja
w okresie dorastania. Wpływ praktyk wychowawczych i stosunków rodzinnych.
Warszawa: PWN.
Bergmuller, S. (2013). The relationship between cultural individualism and collectivism and student aggression across 62
countries. Aggressive Behavior, 39, 182–
200.
Berkien, M., Louwerse, A., Verhulst, F., van
der Ende, J. (2012). Children’s perception of dissimilarity in parenting styles
are associated with internalizing and externalizing behavior. European Child
Adolescence Psychiatry, 21, 79–85.
Björkqvist, K., Lagerspetz, K.M., Kaukiainen, A. (1992). Do girls manipulate and
boys fight? Developmental trends in regard to direct and indirect aggression.
Aggressive Behavior, 18, 117–127.
Bonino, S., Cattelino, E., Ciairano,
S. (2005). Adolescents and Risk. Behavior,
Functions and Protective factors. Milano:
Springer.
Cadwallader, T.W., Farmer, T.W., Cairns,
B.D. (2003). The transition to high
school: prodigal analysis of developmental pathways. New Directions for Child
and Adolescents Development, 101, 63–74.
Card, N.,A., Stucky, B.D., Sawalani, G.M.,
Little, T.D. (2008). Direct and indirect
aggression during childhood and adolescence: A meta-analytic review of gender
differences, intercorrelations, and relation to maladjustment. Child Development, 79, 5, 1185–1229.
Gámez-Guadix, M., Straus M.A., Carrobles
J.A., Muñoz-Rivas, M.J, Almendros,
C. (2010). Corporal punishment and
long-term behavior problems: The moderating role of positive parenting and
psychological aggression. Psychothema,
22, 4, 529–533.
Hyde, J.S. (1984). How large are gender differences in aggression? A developmental
meta-analysis. Developmental Psychology,
20, 4, 722–736.
Frączek, A. (2002a). O naturze i formowaniu
się psychologicznej regulacji agresji interpersonalnej. W: I. Kurcz, D. Kądzielawa (red.), Psychologia czynności. Nowe
perspektywy (s. 45–64). Gdańsk: GWP.
Frączek, A. (2002b). Agresja interpersonalna:
opis i analiza z perspektywy psychologii
społecznej. W: Ł. Jurasz-Dudzik, Człowiek i agresja głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne (s. 43–55).
Warszawa: Sic!
Frączek, A. (2009). O naturze i diagnozowaniu gotowości do agresji interpersonalnej. Streszczenie prezentacji z konferencji „Stop Przemocy”, listopad.
Frączek, A., Konopka, K., Smulczyk, M.,
(2008). Sex, type of school and regulatory
mechanisms of interpersonal aggression
in adolescence. Referat wygłoszony na:
XIth BIENNAL EARA CONFERENCE, Italy May 7–10, 2008, Turin
University.
Frączek, A., Konopka, K., Smulczyk, M.
(2013). Sex and country related specificity
of readiness for aggression among adolescents. Przegląd Badań Edukacyjnych, 2,
17, 87–97.
Frączek, A., Konopka, K., Millana, L.,
Rami­rez, M.J. (2009a). Sex and Age Related Differences in Readiness for Interpersonal Aggression (Polish–Spanish Comparative Study). Referat zaprezentowany
na konferencji: Workshop Aggression
Berlin, listopad.
Frączek, A., Ramirez, M.J., Lai-Chu, A.F.,
Grzegołowska-Klarkowska, H., Konopka, K., Smulczyk, M. (2009b). Patterns
of Readiness for Interpersonal Aggression Among Young Adults (Comparative, Cross-National Study). Referat
wygłoszony na konferencji 28th CICA
International Conference Bodrum,
wrzesień.
Knight, G.P., Guthrie, I.K., Page, M.C., Fabes, R.A. (2002). Emotional arousal and
gender differences in aggression: A meta-analysis. Aggressive Behavior, 28,
366–393.
Konopka, K., Frączek, A. (2013). Płeć psychologiczna a gotowość do agresji interpersonalnej u kobiet i mężczyzn. Polskie
Forum Psychologiczne, 18, 1, 65–80.
Mantymaa M., Puura, K., Luoma, I., Latva,
R., Salmelin, R.,K., Tamminen, T.
(2012). Predicting internalizing and
externalizing problems AT five years by
child parental factors in infancy and
137
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
WZORCE GOTOWOŚCI DO AGRESJI U MŁODZIEŻY PRZYSTOSOWANEJ I NIEDOSTOSOWANEJ...
138
MARTA RUTKOWSKA
toddlerhood. Child Psychiatry Hum Dev,
43, 153–170.
Martino, S.C. (2008). Multiple trajectories
of physical aggression among adolescents boys and girls. Aggressive Behavior,
34, 61–75.
Patternson G.R., Dishion, T.J., Bank, L.
(1984). Family interaction: A process
Model of Deviancy Training. Aggressive
Behavior, 10, 253–267.
Rutkowska, M., Frączek, A. (2013). Socjalizacja w rodzinie i gotowość do agresji
u młodzieży niedostosowanej społecznie.
Referat zaprezentowany na XIII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Kon-
cepcje niedostosowania społecznego nieletnich, praktyka opiniodawcza: psychologiczna i psychologiczno-pedagogiczna”, Uniwersytet Śląski.
Smuczyk, M. (2008). Functions of emotional
reactivity and perseverativnes in intrapsychic mechanisms of interpersonal aggression. Poster zaprezentowany na 18th
ISRA World Meeting, Budapeszt.
Smulczyk, M., Dominiak-Kochanek, M.,
Kulawska, E. (2010). Instruments for
measurements of readiness for aggression
and attitudes toward violence. Referat
wygłoszony na konferencji XII EARA,
Wilno.
Psychologia wychowawcza, nr 6/2014, 128–138
PATTERNS OF READINESS FOR AGGRESSION IN SOCIALLY
ADJUSTED AND SOCIALLY MALADJUSTED ADOLESCENTS
Abstract: The study aimed to assess and
compare the patterns of readiness for aggression in socially maladjusted adolescents and in socially adjusted adolescents.
Readiness (motivation) for aggression is
understood as these intrapsychic processes and structures that are active in triggering and regulating the course of aggressive
behaviors. The concept discussed (Frączek,
2002a; 2002b) identifies three basic forms
of readiness for aggression: emotional impulsive readiness (ease in generating anger
and lack of mechanisms to control agitation); habitual cognitive readiness (patterns and scripts of behaviors connected
with – among other things – one’s professional role); and personal immanent readiness (need for aggression in the literal
sense, where the behavior and/or its effects
themselves give an individual satisfaction).
Readiness for aggression was assessed with
the Readiness for Interpersonal Aggression
Inventory developed by Frączek, Konopka,
Smulczyk, 2008. 380 people from general
education upper secondary schools and juvenile detention centers were assessed. Significant differences in readiness for aggression were found between the participants:
it was much greater in the socially maladjusted adolescents (each of its three forms).
Also, a relationship was proved between
the different forms of readiness for aggression and the participants’ gender.
Key words: adolescence, socially maladjusted adolescents, readiness for aggression