Kształcenie pielęgniarek w Polsce w latach 1945–1975 w świetle

HISTORIA WYCHOWANIA
EWA JACHYMCZYK
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Kształcenie pielęgniarek w Polsce w latach 1945–1975
w świetle uregulowań formalno-prawnych
The training of nurses in Poland in 1945–1975
in the light of the formal and legal regulations
The article presents the organizational changes in the education of nurses. These changes
are reflected in the legal regulations in 1945–1975. Training of nurses at the Master’s
level began in 1972, by creating the faculty of nursing in the Medical University of Lublin.
Keywords: education system, training nurses, vocational education
W momencie wyzwolenia Polski w roku 1945, miliony ludzi wyniszczonych
wieloletnimi prześladowaniami i nędzą wymagały opieki, a wśród nich tysiące
powracających z obozów i tułaczki wojennej. Niezwłocznej pomocy potrzebowali
też chorzy na choroby zakaźne. Rozległe procesy repatriacyjne stwarzały dodatkowe trudności w ochronie zdrowia. Organizacja służby zdrowia w Polsce po
II wojnie światowej była bardzo trudna, zniszczenia wojenne były wyjątkowo
duże, a liczba personelu medycznego drastycznie zmalała. W kraju brakowało
szpitali, wyposażenia tych szpitali, leków1.
Bezpośrednio po wyzwoleniu rozpoczął się w Polsce proces przebudowy
służby zdrowia, oparty na nowych socjalistycznych zasadach, według których
opieka zdrowotna i troska o zdrowie człowieka przestała być już jego prywatną
sprawą, a stała się zagadnieniem ogólnospołecznym2.
Polska służba zdrowia musiała przekształcić się w służbę socjalistyczną, którą powinny cechować: powszechność, łatwa dostępność, wysoki poziom kwalifikacji personelu medycznego, bezpłatność. Ażeby sprostać stawianym przed nią
zadaniom, służba zdrowia musiała osiągnąć przede wszystkim dość duży wzrost
ilościowy3.
1 A. Pacho, Organizacja służby zdrowia w PRL, Warszawa 1972, s. 12–13.
T. Żaczek, Kształcenie pielęgniarek: licea medyczne w województwie łódzkim 1959–1992,
Łowicz 2002, s. 87–88.
2 3 A. Pacho, dz. cyt., s. 18.
Kształcenia pielęgniarek w Polsce w latach 1945–1975…149
W dniu 11 kwietnia 1945 roku utworzono Ministerstwo Zdrowia, któremu
podporządkowano wszystkie zagadnienia zdrowotne w kraju. Ówczesny minister
zdrowia, dr Tadeusz Michejda w swoim wystąpieniu sejmowym stwierdził: „Organizujemy naszą służbę zdrowia w ten sposób, by wszystkie zdobycze wiedzy
nowoczesnej służyć mogły bez przeszkód sprawie zdrowia ludu i by były dla ludu
pracy realnie i w pełni dostępne”4.
Ministerstwo Zdrowia na początku swojej działalności zajmowało się sprawami publicznej służby zdrowia, wymienionymi w ustawie z dnia 15 czerwca
1939 roku, ogłoszonej przed wybuchem II wojny światowej, ale nie wprowadzonej w życie. Zapisy ustawy dotyczyły w szczególności zwalczania chorób zakaźnych, leków, nadzoru sanitarnego, zakładów leczniczych z wyjątkiem samorządowych, przyfabrycznych, kolejowych, wojskowych i ubezpieczalni społecznej5.
Przełomowe znaczenie dla zmian w organizacji ochrony zdrowia w Polsce po
II wojnie światowej miała ustawa z dnia 28 października 1948 roku o zakładach
społecznych służby zdrowia i planowej gospodarce w służbie zdrowia6.
Do momentu wejścia w życie tej ustawy, Ministerstwo Zdrowia nie stanowiło jedynego ośrodka sprawującego nadzór w zakresie służby zdrowia. Powyższa ustawa dała podstawy do likwidacji wielotorowości i stworzenia jednolitego
ośrodka dyspozycji i planowania. Art. 29 wymienionej ustawy ustala, że naczelną
władzą służby zdrowia jest minister zdrowia7.
Głównym problemem w pielęgniarstwie polskim po zakończeniu II wojny
światowej było ogromne zapotrzebowanie na opiekę i niewielka liczba wykwalifikowanego personelu. Jeszcze w okresie II Rzeczypospolitej szkolnictwo pielęgniarskie nie zaspokajało potrzeb społeczeństwa i tak np. w roku 1938 na 10 tys.
mieszkańców przypadały tylko dwie pielęgniarki. Sytuację tę znacznie pogorszył
wybuch II wojny światowej, gdyż zamknięto wówczas prawie wszystkie szkoły
pielęgniarskie. W okresie okupacji jedynie w Warszawie kształcono regularnie
pielęgniarki. Za zgodą okupanta niemieckiego, Warszawska Szkoła Pielęgniarska
zmieniła nazwę na Miejską Szkołę Pielęgniarstwa Przyszpitalnego. W 1943 roku
w tajemnicy przed okupantem otwarto Szkołę Pielęgniarsko-Położniczą oraz
Uniwersytecką Szkołę Pielęgniarek i Położnych. Szacuje się, że bezpośrednio po
zakończeniu wojny, w Polsce było około sześciu tysięcy pielęgniarek, w tym około
tysiąca ukończyło szkołę pielęgniarską. Pozostałe funkcjonowały w zawodzie po
krótkich kursach lub bez żadnego przygotowania. Najbardziej naglącą potrzebą
w ówczesnej rzeczywistości było więc wykształcenie nowych kadr8.
4 T. Żaczek, dz. cyt., s. 87–88.
Ustawa z dnia 15 czerwca 1939 roku o publicznej służbie zdrowia (Dz. U. 1939, Nr 54,
poz. 342).
5 6 Ustawa z dnia 28 października 1948 roku o zakładach społecznych służby zdrowia i planowanej gospodarce w służbie zdrowia (Dz. U. 1948, Nr 55, poz. 434).
7 Tamże.
T. Slosorz, Kształcenie zawodowe pielęgniarek w ujęciu historycznym, „Polski Przegląd Nauk
o Zdrowiu” 2014, 4 (41), s. 300–301.
8 150 Ewa Jachymczyk
Polskie szkolnictwo pielęgniarskie, po zakończeniu drugiej wojny światowej,
stanęło przed koniecznością rozwiązania wielu problemów. Brak było bazy lokalowej, wykwalifikowanych nauczycieli, podręczników i pomocy naukowych. Do
wykonywania z kolei zawodu pielęgniarki były uprawnione tylko te osoby, które uzyskały prawo praktyki pielęgniarskiej na zasadzie ustawy o pielęgniarstwie
z dnia 21 lutego 1935 roku i były przygotowane do wykonywania czynności zawodowych, takich jak: pielęgnowanie chorych w zakładach leczniczych i domach
prywatnych, wykonywanie zleceń lekarskich, zwalczanie epidemii, zapobieganie
chorobom i szerzenie higieny ogólnej i osobistej. Art. 2 przytoczonej ustawy
mówi również o tym, że osobom, które posiadają prawo wykonywania praktyki
pielęgniarskiej, przysługuje wyłączne prawo używania tytułu pielęgniarki9.
Ministerstwo Zdrowia, sprawując naczelne kierownictwo i zwierzchni nadzór nad zakładami służby zdrowia, przejęło też kontrolę nad szkoleniem kadr
medycznych, co nastąpiło w drodze rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 24
października 1949 roku10. Ustawa o zakładach społecznych i planowej gospodarce
w służbie zdrowia z 28 października 1948 roku spowodowała przejęcie przez państwo wszystkich instytucji służby zdrowia, w tym również szkół pielęgniarskich.
Powstające w pierwszych latach po wyzwoleniu szkoły pielęgniarskie funkcjonowały na podstawie statutów, regulaminów i programów nauczania, określonych w ustawie o pielęgniarstwie z 21 lutego 1935 roku. W myśl tej ustawy,
warunkiem wstąpienia do szkoły pielęgniarstwa było ukończone przynajmniej
gimnazjum lub wykształcenie równorzędne, ukończony 18. a nie przekroczony
30. rok życia, odpowiednie predyspozycje psychiczne i fizyczne oraz nieskazitelna
przeszłość. W drodze wyjątku przyjmowano kandydatki do szkół pielęgniarskich,
które przekroczyły 30. rok życia. W przypadku, gdy działalność szkoły była niezgodna z przepisami wydanymi na podstawie wspomnianej ustawy i naruszało to
statut, regulamin i obowiązujący program nauczania, jak również, jeżeli wychowanie i nauczanie uczennic odbywało się w duchu braku lojalności wobec państwa, takie szkoły zamykano. Państwo, na mocy art. 17 omawianej ustawy, sprawowało nadzór nad szkoleniem kandydatek do zawodu pielęgniarskiego. Z kolei
art. 19 mówił o tym, że równoznaczne z dyplomem szkoły pielęgniarstwa jest
uzyskanie – przed wejściem w życie niniejszej ustawy – świadectwa ze złożonego
egzaminu państwowego, w myśl rozporządzenia Ministra Zdrowia Publicznego w przedmiocie państwowych egzaminów pielęgniarskich z dnia 27 listopada 1923 roku (Dz. U. 1923, Nr 127 poz. 1049), zmienionego rozporządzeniem
Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia z 24 grudnia 1931 roku (Dz. U. 1932,
Nr 6, poz. 38). Za równoznaczne z dyplomem szkoły pielęgniarstwa były uznawane również świadectwa złożenia egzaminu pielęgniarskiego w myśl wydanych
9 Ustawa z dnia 21 lutego 1935 roku o pielęgniarstwie (Dz. U. 1935, Nr 27, poz. 199).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 października 1949 roku w sprawie założenia
Akademii Lekarskich w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Lublinie, Łodzi i Wrocławiu (Dz. U.
1949, Nr 58, poz. 450).
10 Kształcenia pielęgniarek w Polsce w latach 1945–1975…151
przez byłe państwa zaborcze przepisów, które obowiązywały na obszarze wybranych województw, oraz świadectwa ukończenia szkoły pielęgniarstwa Stowarzyszenia Pań Ekonomek św. Wincentego á Paulo w Krakowie, jak również świadectwa złożonego egzaminu pielęgniarskiego, uzyskanego zgodnie przepisami
omawianej ustawy11.
Dnia 11 kwietnia 1947 roku wydano dekret z mocą ustawy, który wznawiał egzaminy państwowe dla przyuczonych pielęgniarek. Egzaminy te zostały
wprowadzone ustawą o pielęgniarstwie z 21 lutego 1935 roku. Zgodnie z treścią
wydanego dekretu osoby, które do końca 1949 roku złożą egzamin przed Państwową Komisją Egzaminacyjną powołaną przez Ministra Zdrowia otrzymują
na stałe prawo wykonywania zawodu pielęgniarki. Do egzaminu zostały dopuszczone osoby, które ukończyły szkołę powszechną, ukończyły 20 lat, a nie przekroczyły 50. roku życia, posiadały 5-letni okres praktyki w zakładach leczniczych
lub ukończyły za granicą szkołę pielęgniarską, obejmującą roczne nauczanie, oraz
odbyły 2-letnią praktykę pielęgniarską i pozyskały umiejętności oraz wiadomości z zakresu pielęgnowania chorych. Uzyskanie prawa wykonywania zawodu, po
złożeniu egzaminu państwowego, było zgodne z zapisami ustawy z dnia 21 lutego
1935 roku12.
Od 1 stycznia 1950 roku szkoły, które w pierwszym okresie powojennym były
organizowane przez PCK, zostały przekazane pod nadzór Ministerstwa Zdrowia.
Dokonano tego na mocy uchwały Rady Ministrów z dnia 24 października 1948
roku w sprawie przyjęcia na własność Państwa szkół pielęgniarskich, utrzymywanych przez Polski Czerwony Krzyż, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, związki
samorządu terytorialnego i inne osoby prawne i tym aktem szkoły zostały upaństwowione. Wraz z upaństwowieniem szkół, przejęto na własność Państwa internaty prowadzone przy tych szkołach oraz wyposażenie szkół i internatów; koszty
związane z przejęciem szkół pokrywał Skarb Państwa z budżetu Ministerstwa
Zdrowia13. Funkcjonowanie służby zdrowia w Polsce powojennej oparte zostało,
jak już wspomniano, na ustawie o zakładach społecznych służby zdrowia i planowej gospodarce w służbie zdrowia z 1948 roku. Mocą tej ustawy upaństwowione zostały wszystkie zakłady opieki zdrowotnej, prowadzone dotychczas przez
gminy, kasy ubezpieczenia chorobowego, kościoły, związki wyznaniowe, fundacje
oraz stowarzyszenia14.
11 Ustawa z dnia 21 lutego 1935 roku o pielęgniarstwie (Dz. U. 1935, Nr 27, poz. 199).
Dekret z dnia 11 kwietnia 1947 roku w sprawie praktyki pielęgniarskiej (Dz. U. 1947,
Nr 32, poz. 141).
12 13 Uchwała Rady Ministrów z dnia 24 października 1949 roku w sprawie przejęcia na własność Państwa szkół pielęgniarstwa, położnych i piastunek utrzymywanych przez stowarzyszenie
„Polski Czerwony Krzyż”, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, związki samorządu terytorialnego
i inne osoby prawne (M.P. 1949, Nr 83, poz. 1013).
Ustawa z dnia 28 października 1948 roku o zakładach społecznych służby zdrowia i planowej gospodarce w służbie zdrowia (Dz. U. 1948, Nr 55, poz. 434).
14 152 Ewa Jachymczyk
Zarząd Główny PCK uznał, że jedną z najpilniejszych potrzeb tuż po wyzwoleniu jest szybkie zastępcze uzupełnienie braków wykwalifikowanych pielęgniarek. W związku z tym, Polski Czerwony Krzyż w celu zaspokojenia doraźnych potrzeb, w oczekiwaniu na zawodowe pielęgniarki, już w 1945 roku wznowił szkolenia sióstr pogotowia sanitarnego. Kształcenie to przebiegało w formie
kursów i było organizowane we wszystkich miastach w Polsce, które dysponowały
szpitalami i mogły zapewnić realizację szkolenia praktycznego. W całym kraju
oddziały PCK, dysponując odpowiednią kadrą wykładowców składającą się z lekarzy i instruktorek zawodu pielęgniarek dyplomowanych, uruchamiały 3-miesięczne kursy dla sióstr pogotowia sanitarnego, gdzie szkolono tzw. personel pomocniczy. Projekt ten później rozszerzono na kursy 6-miesięczne. Od 1952 roku
cykl kształcenia został wydłużony do jednego roku.
Kursy młodszych pielęgniarek od 1956 roku zostały przekształcone w 2-letnie szkoły asystentek pielęgniarek, a absolwentki tych szkół pełne uprawnienia
zawodowe mogły uzyskać dopiero po uzupełnieniu wykształcenia z zakresu szkoły średniej15.
Koncepcji dotyczących kształcenia pielęgniarek, które zostały zatwierdzone
przed wybuchem wojny, nie można było realizować po jej zakończeniu, ponieważ
wraz z upaństwowieniem szkolnictwa wymieniono kadrę bezpartyjną na członków partii, uczennice wychowywano w duchu socjalistycznym. Forma kształcenia
w 2-letnich szkołach pielęgniarskich nie przygotowywała jednak profesjonalnie
do zawodu. Kandydatki do 2-letnich szkół pielęgniarskich były osobami młodymi, z wykształceniem podstawowym, czas nauki był stanowczo za krótki, aby
dostatecznie przygotować do zawodu. Środowisko pielęgniarek polskich dokonywało starań, aby wprowadzić formę dwustopniowego procesu kształcenia. Pierwszy etap, przygotowujący absolwentów szkoły podstawowej, zakończony miał
być dyplomem szkoły średniej, natomiast drugi etap przeznaczony miał być dla
kandydatek po maturze i kończył się dyplomem 3-letniej szkoły pielęgniarskiej16.
Dnia 10 września 1956 roku szkolnictwo zawodowe przeszło pod opiekę
Ministerstwa Oświaty17. Rok później minister oświaty przejął nadzór pedagogiczny nad wszystkimi szkołami medycznymi. W myśl tego rozporządzenia, nadzorowano wytyczne dydaktyczno-wychowawcze, opiniowano wnioski w sprawie
otwierania, przekształcania i zamykania szkół zawodowych, zatwierdzano plany
i programy nauczania oraz podręczniki przedmiotów ogólnokształcących i zawodowych. Nadzór obejmował również doskonalenie i kształcenie nauczycieli i wychowawców18.
A. Kędzia, Udział Polskiego Czerwonego Krzyża w kształceniu kadry pielęgniarskiej w pierwszych latach powojennych, „Adv Clin Exp Med” 2004, 13, 3, s. 521–524.
15 16 T. Slosorz, dz. cyt., s. 301.
Ustawa z dnia 10 września 1956 roku o przyjęciu szkolnictwa zawodowego przez Ministra
Oświaty (Dz. U. 1956, Nr 41, poz. 186).
17 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 września 1957 roku w sprawie nadzoru pedagogicznego Ministra Oświaty nad szkołami zawodowymi (Dz. U. 1957, Nr 51, poz. 249).
18 Kształcenia pielęgniarek w Polsce w latach 1945–1975…153
Zapotrzebowanie na wykwalifikowany personel pielęgniarski pod koniec lat
pięćdziesiątych nadal było bardzo duże, co spowodowało podjęcie przez państwo
decyzji o utworzeniu 4-letnich liceów pielęgniarskich. Zarządzeniem Ministra
Zdrowia wydanym 24 czerwca 1959 roku zostały uruchomione 4-letnie licea
pielęgniarskie dla kandydatek po dziewięciu klasach szkoły ogólnokształcącej19.
Licea miały charakter zawodowy, ponieważ łączyły wykształcenie ogólne z zawodowym, a absolwentki oprócz dyplomu, który dawał im uprawnienia do wykonywania zawodu, otrzymywały świadectwo dojrzałości.
Na mocy ustawy z dnia 15 lipca 1961 roku o rozwoju oświaty i systemu wychowania ujednolicano kształcenie pielęgniarskie, z możliwością przekształcania
4-letnich liceów pielęgniarskich w 5-letnie licea medyczne. Ustawa ta zapewniała
wykształcenie ogólne, niezbędne do podjęcia studiów wyższych i dawała możliwość kształcenia zawodowego20.
Licea medyczne przygotowały uczniów do wykonywania zawodu, zajmowania stanowisk w służbie zdrowia, do których niezbędne było posiadanie średniego
wykształcenia medycznego oraz przygotowywały do czynnego udziału w życiu
społeczno-politycznym kraju. Treści nauczania, szczególnie przedmiotów humanistycznych, w szkołach pielęgniarskich były dostosowywane do polityki wychowawczej państwa21.
Rozwój szkolnictwa pielęgniarskiego wymagał także od instruktorek zawodu odpowiedniego wykształcenia i doświadczenia zawodowego. Regulowało to
rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 lipca 1965 roku
w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od pielęgniarek zatrudnionych
na niektórych stanowiskach w zakładach społecznych służby zdrowia i zakładach
pomocy społecznej. W myśl tego rozporządzenia, na stanowisku instruktorki pielęgniarstwa w zakładach społecznych służby zdrowia mogły być zatrudnione osoby posiadające dyplom ukończenia szkoły pielęgniarskiej, świadectwo dojrzałości
oraz 8 lat pracy w zawodzie pielęgniarki. Osoby, które w dniu wejścia w życie
ustawy były już zatrudnione na stanowisku instruktorki, były zwolnione z wymaganego stażu pracy, a osoby, które ukończyły 45 lat życia i były już zatrudnione od
10 lat, były zwolnione od obowiązku uzyskania świadectwa dojrzałości22.
W powstającym systemie szkolnictwa pielęgniarskiego można było wówczas
wyróżnić następujące rodzaje szkół:
Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 czerwca 1959 roku w sprawie państwowych liceów
pielęgniarstwa (Dz. U. MZ 1959, Nr 15, poz. 70).
19 Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. 1961,
Nr 32, poz. 160).
20 21 T. Slosorz, dz. cyt., s. 301.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 lipca 1965 roku w sprawie
kwalifikacji zawodowych wymaganych od pielęgniarek zatrudnionych na niektórych stanowiskach
w zakładach społecznych służby zdrowia i zakładach pomocy społecznej (Dz. U. 1965, Nr 34,
poz. 223).
22 154 Ewa Jachymczyk
–– zasadnicze szkoły medyczne asystentek pielęgniarek, z 2-letnim okresem
nauki, przyjmujące kandydatów po ukończeniu 7 klas, przeznaczone były
dla osób niepracujących zawodowo, szkoły z 3-letnim okresem nauki,
po ukończeniu 7 klas, dla osób pracujących zawodowo i roczne szkoły po
ukończeniu 9 klas dla osób niepracujących;
–– państwowe szkoły pielęgniarskie i licea medyczne pielęgniarstwa; w tej
grupie były 2-letnie szkoły pomaturalne pielęgniarstwa ogólnego oraz
2,5-roczne państwowe szkoły pielęgniarstwa neuropsychiatrycznego dla
kandydatek posiadających ukończone 9 klas, 5-letnie licea medyczne pielęgniarstwa dla osób, które ukończyły 7 klas, a od 1967 roku po ukończeniu 8 klas szkoły podstawowej.
W nowym systemie szkolnictwa wymienić należy też 4-letnie licea medyczne
pielęgniarstwa dla osób, które ukończyły 9 klas i 3-letnie licea medyczne pielęgniarstwa dla pracujących już asystentek pielęgniarek23.
W 1969 roku, dzięki staraniom Polskiego Towarzystwa Pielęgniarskiego,
powstało w Akademii Medycznej w Lublinie 3-letnie Wyższe Studium Pielęgniarstwa dla pielęgniarek z maturą i 2-letnim stażem pracy. Studium w 1972
roku zostało przekształcone w Wydział Pielęgniarski Akademii Medycznej,
z 4-letnim planem studiów, po ukończeniu których absolwentki otrzymywały tytuł magistra24. Pierwszym dziekanem był prof. dr hab. Marian Klamut. Kolejne
wydziały o tym samym profilu stworzono w Akademiach Medycznych w Katowicach (1973), Poznaniu (1974), Krakowie (1975) i Wrocławiu (1978)25.
Od roku 1961 zaczęły funkcjonować 2-letnie pielęgniarskie szkoły pomaturalne, które później Zarządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia
23 grudnia 1962 roku dotyczącym przekształcania, zamykania zawodowych szkół
medycznych, przekształcane były w Zespoły Szkół Medycznych o nazwie Medyczne Studium Zawodowe. Słuchaczami Studium Zawodowego byli absolwenci
liceów ogólnokształcących. Od roku 1976 naukę w 2-letniej pomaturalnej szkole
pielęgniarskiej można było podjąć nie posiadając świadectwa dojrzałości26.
Duże znaczenie dla kształcenia zawodowego pielęgniarek miało powstanie
samorządu pielęgniarek i położnych. Samorząd zorganizowany został na mocy
ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 roku o samorządzie pielęgniarek i położnych.
Jednostkami organizacyjnymi samorządu były i są nadal okręgowe izby pielęgniarek i położnych oraz Naczelna Izba Pielęgniarek i Położnych. Do najważniejszych zadań samorządu należało: sprawowanie nadzoru nad prawidłowym
23 T. Żaczek, dz. cyt., s. 129.
T. Slosorz, B. Fryc-Przybyłowska, Z perspektywy 40-lecia akademickiego kształcenia pielęgniarek i położnych w Polsce, „Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu” 2015, 4 (45), s. 280–281.
24 I. Wrońska, Historyczne i społeczne uwarunkowania rozwoju pielęgniarstwa, [w:] Podstawy
pielęgniarstwa, pod red. B. Ślusarskiej, D. Zarzyckiej, K. Zahradniczek, tom I, Lublin 2004, s. 43.
25 Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 23 grudnia 1962 roku w sprawie
organów uprawnionych do otwierania, przekształcania i zamykania zawodowych szkół medycznych
(Dz. U. MZ i Op. Społ. 1963, Nr 2, poz. 8).
26 Kształcenia pielęgniarek w Polsce w latach 1945–1975…155
wykonywaniem zawodu i przestrzeganiem zasad etyki zawodowej, ustalenie standardów zawodowych, prowadzenie orzecznictwa zawodowego, wydawanie prawa
wykonywania zawodu27. W myśl tej ustawy samorząd podejmował decyzje i wydawał zezwolenia na indywidualną i grupową praktykę pielęgniarek i położnych,
dzięki czemu sprawowany był nadzór nad wykonywaniem zawodu, a tym samym
nad bezpieczną jakością wykonywanych świadczeń zdrowotnych.
Pierwszym aktem prawnym, regulującym uprawnienia do wykonywania
zawodu pielęgniarki w Polsce niepodległej, była ustawa z 21 lutego 1935 roku
o pielęgniarstwie, która wprowadzała jednolitą definicję pojęcia praktyki pielęgniarskiej, a także warunki kształcenia i wykonywania zawodu. Została ogłoszona
w Dzienniku Ustaw z 16 kwietnia 1935 roku, a weszła w życie z dniem 17 lipca
1935 roku28. Ustawa obowiązywała przez 61 lat – do 1996 roku i była 2-krotnie
nowelizowana. Po raz pierwszy uczyniono to w 1938 roku wprowadzając dodatkowy art. 20 a, dotyczący przyznawania prawa wykonywania zawodu pielęgniarki
byłym obywatelkom Republiki Czechosłowackiej, które uzyskały obywatelstwo
polskie, pod warunkiem dokonania rejestracji przed 1 marca 1939 roku. Druga
nowelizacja dotyczyła utworzenia w 1991 roku samorządu zawodowego pielęgniarek i położnych29.
Dnia 5 lipca 1996 roku uchwalono ustawę o zawodach pielęgniarki i położnej, która zastąpiła wcześniejszą ustawę z 1935 roku o pielęgniarstwie. Ten akt
prawny zawierał wszystkie wytyczne dotyczące zawodu pielęgniarki30.
Ustawa była wielokrotnie nowelizowana, a w 2011 roku ogłoszono jej tekst
jednolity. Ustawa ta ustala warunki wykonywania zawodu pielęgniarki i zasady
uzyskiwania prawa wykonywania zawodu oraz zasady kształcenia zawodowego,
w tym również kształcenia podyplomowego31. Podkreślono tam także, że zawód
pielęgniarki jest samodzielnym zawodem medycznym.
Trudna sytuacja zdrowotna w Polsce w latach powojennych, w połączeniu
z ogromnymi oczekiwaniami i potrzebami społecznymi, nałożyła na pielęgniarki
nowe wyzwania. Potrzebą ówczesnej rzeczywistości było przede wszystkim zapewnienie odpowiedniej opieki pielęgniarskiej, poprzez właściwe przygotowanie
do zawodu oraz dalsze ustawiczne kształcenie pielęgniarek.
Transformacja kształcenia zawodowego pielęgniarek w Polsce w latach
1945–1975 rozbudowała i rozwinęła treść zawodu, którego zakres oceniany jest
poprzez posiadane przez pielęgniarkę odpowiednich kwalifikacji i kompetencji.
27 Ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 roku o samorządzie pielęgniarek i położnych (Dz. U. 1991,
Nr 41, poz. 178).
28 Ustawa z dnia 21 lutego 1935 roku o pielęgniarstwie (Dz. U. 1935, Nr 27, poz. 199).
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 roku o samorządzie pielęgniarek i położnych (Dz. U. 1991,
Nr 41, poz. 178).
29 30 Tamże.
Ustawa z dnia 15 lipca 2011 roku o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. 2011,
Nr 174, poz. 1039).
31 156 Ewa Jachymczyk
Ustawy i rozporządzenia dotyczące pielęgniarek i ochrony zdrowia w latach 1945–1975 są odzwierciedleniem zmian i przeobrażeń, jakie dokonały się
w szkolnictwie zawodowym pielęgniarek. Regulacje prawne stworzyły obraz rozwoju systemu kształcenia pielęgniarek w Polsce.
Proces kształcenia pielęgniarek w Polsce powojennej odegrał znaczącą rolę
w reformie służby zdrowia i wpłynął na jakość świadczonych usług. Dokonał
również zmian funkcji i roli zawodowej pielęgniarek, które dały możliwość indywidualnego podejścia do drugiego człowieka, ukierunkowanego na podkreślenie
jego wartości.
Bibliografia
Dekret z dnia 11 kwietnia 1947 roku w sprawie praktyki pielęgniarskiej (Dz. U. 1947,
Nr 32, poz. 141).
Kędzia A., Udział Polskiego Czerwonego Krzyża w kształceniu kadry pielęgniarskiej w pierwszych latach powojennych, „Adv Clin Exp Med” 2004, 13, 3.
Pacho A., Organizacja służby zdrowia w PRL, Warszawa 1972.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 lipca 1965 roku w sprawie kwalifikacji zawodowych wymaganych od pielęgniarek zatrudnionych na niektórych stanowiskach w zakładach społecznych służby zdrowia i zakładach pomocy
społecznej (Dz. U. 1965, Nr 34, poz. 223).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 20 września 1957 roku w sprawie nadzoru pedagogicznego Ministra Oświaty nad szkołami zawodowymi (Dz. U. 1957, Nr 51,
poz. 249).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 24 października 1949 roku w sprawie założenia
Akademii Lekarskich w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Lublinie, Łodzi i Wrocławiu (Dz. U. 1949, Nr 58, poz. 450).
Slosorz T., Fryc-Przybyłowska B., Z perspektywy 40-lecia akademickiego kształcenia pielęgniarek i położnych w Polsce, „Polski Przegląd Nauk o Zdrowiu” 2015, 4 (45).
Slosorz T., Kształcenie zawodowe pielęgniarek w ujęciu historycznym, „Polski Przegląd
Nauk o Zdrowiu” 2014, 4 (41).
Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania (Dz. U. 1961,
Nr 32, poz. 160).
Ustawa z dnia 10 września 1956 roku o przyjęciu szkolnictwa zawodowego przez Ministra Oświaty (Dz. U. 1956, Nr 41, poz. 186).
Ustawa z dnia 15 czerwca 1939 roku o publicznej służbie zdrowia (Dz. U. 1939, Nr 54,
poz. 342).
Ustawa z dnia 15 lipca 2011 roku o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. 2011,
Nr 174, poz. 1039).
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 roku o samorządzie pielęgniarek i położnych (Dz. U.
1991, Nr 41, poz. 178).
Ustawa z dnia 21 lutego 1935 roku o pielęgniarstwie (Dz. U. 1935, Nr 27 poz. 199).
Ustawa z dnia 28 października 1948 roku o zakładach społecznych służby zdrowia i planowanej gospodarce w służbie zdrowia (Dz. U. 1948, Nr 55, poz. 434).
Kształcenia pielęgniarek w Polsce w latach 1945–1975…157
Uchwała Rady Ministrów z dnia 24 października 1949 roku w sprawie przejęcia na własność Państwa szkół pielęgniarstwa, położnych i piastunek utrzymywanych przez
stowarzyszenie „Polski Czerwony Krzyż”, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, związki samorządu terytorialnego i inne osoby prawne (M.P. 1949, Nr 83, poz. 1013).
Wrońska I., Historyczne i społeczne uwarunkowania rozwoju pielęgniarstwa, [w:] Podstawy pielęgniarstwa, pod red. B. Ślusarskiej, D. Zarzyckiej, K. Zahradniczek, tom I,
Lublin 2004.
Zarządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 czerwca 1959 roku w sprawie państwowych
liceów pielęgniarstwa (Dz. U. MZ 1959, Nr 15, poz. 70).
Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 23 grudnia 1962 roku w sprawie organów uprawnionych do otwierania, przekształcania i zamykania zawodowych
szkół medycznych (Dz. U. MZ i Op. Społ. 1963, Nr 2, poz. 8).
Żaczek T., Kształcenie pielęgniarek: licea medyczne w województwie łódzkim 1959–1992,
Łowicz 2002.
RECENZJE I SPRAWOZDANIA