Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej

714
2006
Akademii Ekonomicznej w Krakowie
Tomasz Geodecki
Katedra Gospodarki i Administracji Publicznej
Procesy konwergencji i polaryzacji
w regionach Unii Europejskiej
1. Wprowadzenie
Zróżnicowanie poziomów rozwoju społeczno-gospodarczego regionów jest zjawiskiem naturalnym, wynikającym z nierównomiernego dostępu do podstawowych
czynników produkcji, takich jak: kapitał, praca, zasoby mineralne. Niezależnie od
przyczyn, nadmierne zróżnicowanie między regionami Unii Europejskiej uznano
za zjawisko niekorzystne i próbuje się mu przeciwdziałać. Warunkiem koniecznym osiągnięcia większego stopnia spójności Wspólnoty jest zmniejszenie różnic
poziomów PKB1, a więc szybszy wzrost gospodarczy regionów słabiej rozwiniętych. Zjawisko to nazywane jest konwergencją PKB. Odwrotne zjawisko – stosunkowo szybszy rozwój regionów zamożniejszych – prowadzi do zwiększania się
dysproporcji w PKB, czyli do polaryzacji. W niniejszym artykule omówiono zachodzące procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Wspólnot Europejskich począwszy od 1988 r. oraz wpływ na nie działań strukturalnych Wspólnoty. Analiza
obejmuje również regiony nowych państw Unii od 1995 r.
2. Źródła zjawiska konwergencji i polaryzacji
W literaturze identyfikuje się różne źródła mechanizmu konwergencji. W modelu wzrostu Solowa źródłem konwergencji jest zjawisko malejących przychodów
z kapitału [Wojtyna 1995, s. 3], [Barro 1997, s. 313]. Oznacza to, że proces niwelowania różnic w rozwoju regionów bogatszych i biedniejszych następowałby automatycznie z powodu zmniejszającej się wraz ze wzrostem zamożności społeczeństw
1
Miarą spójności gospodarczej Unii jest stopień zróżnicowania między krajami i regionami
poziomu produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca wyrażonego w sile nabywczej, miarą
spójności społecznej jest zróżnicowanie stóp bezrobocia.
76
Tomasz Geodecki
skłonności do oszczędzania i inwestycji [Barro 1997, s. 313], [Gawlikowska-Hueckel 2002, s. 100] oraz wyższej stopy zwrotu w regionach biedniejszych. Nie dysponują one taką ilością kapitału jak regiony bogate, dlatego oferują wyższą cenę,
przyciągając inwestycje na swój obszar. Efektem tego jest mniejsza dynamika wzrostu produkcji w regionach lepiej rozwiniętych i wyrównywanie się poziomu między
gospodarkami o różnym stopniu rozwoju.
W miarę, jak poglądy ekonomistów na naturę wzrostu gospodarczego ewoluowały, zmieniało się również spojrzenie na możliwości osiągnięcia przez gospodarki
słabiej rozwinięte stopnia rozwoju charakteryzującego regiony najbogatsze. W najbardziej rozpowszechnionym do lat 80. XX w. modelu Solowa wzrost nie zależał od
inwestycji czy to w kapitał rzeczowy, czy ludzki; mogły one przyspieszyć tempo wzrostu jedynie w krótkim okresie. W dłuższej perspektywie zależało ono od zewnętrznie
danego, egzogenicznego postępu technicznego. Nowsze teorie wzrostu, zgodnie
z którymi wiedza należy do wyjaśnianych przez modele czynników wzrostu (stąd
nazywa się je teoriami wzrostu endogenicznego) rzucają nowe światło na naturę
wzrostu gospodarczego. Przedstawiciele tych teorii uchylają prawo malejących przychodów z zastosowanego kapitału, gdyż przy zastosowaniu szerszej definicji kapitału
i rozszerzeniu jej również na kapitał ludzki i wiedzę, przychody z jego zastosowania
nie powinny być malejące2. Znajduje się tu obszar działań państwa, polegających na
promowaniu inwestycji i pobudzaniu skłonności do oszczędzania (por. [Wojtyna 1995,
s. 3]). Inwestycje w technologie i wiedzę powodują powstawanie pozytywnych efektów zewnętrznych. W teorii wzrostu endogenicznego to one przede wszystkim są
źródłem zjawiska konwergencji. Wiedza rozprzestrzenia się wraz z inwestycjami zagranicznymi oraz poprzez handel i imitacje i należy do najszybciej zwracających się
inwestycji [Orlik 2003]. Wymaga jednak dużych nakładów, których nie muszą ponosić naśladowcy i filie firm innowacyjnych w regionach czy krajach biedniejszych.
Teorie wzrostu endogenicznego umożliwiają również zrozumienie, dlaczego
w niektórych wypadkach konwergencja nie następuje, a różnice między krajami
lub regionami zwiększają się. Zgodnie z hipotezą dywergencji (polaryzacji) im
bogatszy jest region, tym szybciej może się rozwijać. Im większe jest techniczne
uzbrojenie pracy, a więc ilość kapitału przypadająca na jednego zatrudnionego,
tym większy jest przychód z inwestycji. Kraje i regiony dysponujące dużymi zasobami kapitału ludzkiego mogą zwiększać dystans do mniej zamożnych regionów
(krajów), gdyż są w stanie szybciej i efektywniej wdrażać nowe technologie [Gawlikowska-Hueckel 2002, s. 104]. Według J.G. Williamsona do zwiększania się różnic
między regionami dochodzi w początkowych stadiach rozwoju kraju ze względu na
szybszy wzrost ośrodków dobrze prosperujących; w dalszych etapach następuje międzyregionalna konwergencja [Kudłacz 2001, s. 12]. Źródła procesów konwergencji
i polaryzacji według neoklasycznej i nowszych teorii wzrostu przedstawiono w tabeli 1.
2
W modelu Knighta z lat 40. XX w. i wśród przedstawicieli nowej teorii wzrostu, która pojawiła
się w latach 80. XX w. (P. Romer i R. Lucas).
Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej
77
Tabela 1. Źródła konwergencji i polaryzacji
Neoklasyczna teoria wzrostu
Malejące przychody z kapitału – konwergencja
Teoria wzrostu endogenicznego
(nowa teoria wzrostu)
Inwestycje w kapitał ludzki, rozprzestrzenianie
się wiedzy – konwergencja
Istotne są stosowane w ramach polityki gospodarczej bodźce do akumulacji kapitału rzeczowego i poszukiwania nowych rozwiązań technologicznych, bez których wzrost może być słabszy
– polaryzacja
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Gawlikowska-Hueckel 2002], [Orlik 2003], [Wojtyna 1995].
Z różnych modeli wzrostu wynikają odmienne typy konwergencji. W modelu
wzrostu Solowa zakłada się podobieństwo podstawowych parametrów opisujących
różne gospodarki. Z później opracowanych modeli wynika, że w rzeczywistości
różnią się one znacznie, zatem konwergencja, o ile zachodzi, powoduje zbliżanie
się przez każdą z gospodarek do stanu równowagi, różnego dla każdej z nich [Barro, Sala-I-Martin 1995, s. 382]. Zbliżanie się do różnych stanów równowagi nie jest
równoznaczne ze zmniejszaniem się różnic w dochodzie per capita między krajami
i regionami, mimo że konwergencja następuje. Zatem dysproporcje w stopniu ich
rozwoju mogą się utrzymywać. Jest to konwergencja warunkowa. Jako absolutną
konwergencję określa się tendencję biedniejszych gospodarek do szybszego wzrostu bez względu na stan równowagi, charakterystyczny dla każdej z nich. Parametr
obydwu typów konwergencji opisuje się literą β (konwergencja beta).
Wyróżnia się także typ σ-konwergencji (konwergencji sigma). Opisuje on
zmniejszanie się rozproszenia dochodów per capita w czasie. Jeżeli dyspersja PKB
się zmniejsza i następuje konwergencja sigma, to dzieje się tak w wyniku szybszego
rozwoju państw biedniejszych i występowania konwergencji typu beta. Jednak następująca konwergencja beta (ujemny współczynnik kierunkowy funkcji regresji)
nie musi zapewniać zmniejszania dyspersji poziomów PKB [Barro, Sala-I-Martin
1992], jest zatem warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym do zaistnienia
konwergencji sigma. Beta konwergencja może natomiast występować bez sigma
konwergencji i objawiać się prześcignięciem przez regiony biedne regionów bogatych z zachowaniem poprzedniego rozproszenia dochodów (zmienią się tylko miejsca w rankingu). Może też się okazać, że mimo szybszego wzrostu regionów biedniejszych rozproszenie dochodów nie zmniejsza się lub powiększa.
Weryfikacja, z jakiego powodu następuje zjawisko konwergencji, napotyka trudności, gdy porównujemy wzrost gospodarczy regionów różnych państw. Powodem
jest odmienność ich rozwiązań instytucjonalnych. Po przeprowadzeniu wielu testów
stwierdzono, że uwzględniając również państwa rozwijające się, trudno o jednoznaczne
potwierdzenie hipotezy konwergencji. Wcześniej sformułowane wnioski na temat
tej hipotezy wynikały z odpowiedniego doboru próby. Proces wyrównywania różnic zachodzi raczej w mniejszych grupach krajów czy regionów nazywanych kluba-
78
Średnia roczna stopa wzrostu (w %)
Tomasz Geodecki
3,5
y = –2,0363x + 8,624
R2 = 0,8534
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
2,8
3
3,2
3,4
3,6
3,8
log PKB per capita (1900)
Rys. 1. Konwergencja PKB per capita w 48 stanach USA w latach 1900–1990
Roczna stopa wzrostu
w stosunku do średniej w kraju
(w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Barro, Sala-I-Martin 1995, s. 370–371].
1
y = –1,0971x + 0,0092
R2 = 0,4697
0,5
0
–0,5
–1
–1,5
–2
–0,8
–0,6
–0,4
–0,2
0
0,2
0,4
0,6
PKB per capita w stosunku do średniej w kraju
Rys. 2. Konwergencja PKB per capita w regionach państw członkowskich EWG
w latach 1950–1990
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Barro, Sala-I-Martin 1995, s. 372–376].
0,8
Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej
79
mi konwergencji [Wojtyna 1996, s. 55–56]. Bardziej prawdopodobna jest konwergencja regionów będących częściami jednego państwa lub ugrupowania (np. OECD,
UE). Wspólny dorobek prawny Wspólnoty Europejskiej (acquis communautaire)
pozwala na wiarygodne porównanie tempa wzrostu krajów członkowskich i regionów, a także na rzeczywiste stwierdzenie konwergencji. Badając długie szeregi czasowe, zaobserwowano szybszy rozwój biedniejszych regionów zarówno w USA, jak
i w państwach europejskich. Na rys. 1 i 2 przedstawiono graficznie potwierdzenie
hipotezy konwergencji dla 48 kontynentalnych stanów USA i 91 regionów ośmiu
państw członkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (są to: Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania i Włochy). Tempo
wzrostu gospodarczego było ujemnie skorelowane z pierwotną wysokością dochodu per capita zarówno w przypadku regionów EWG, jak i stanów USA, co zobrazowane jest ujemnymi współczynnikami kierunkowymi funkcji regresji. Potwierdza
to występowanie beta konwergencji dla badanych jednostek. Na rys. 2 przedstawiono zależność odchylenia średniej stopy wzrostu od odchylenia od średniego
poziomu PKB w danym kraju członkowskim, co wskazuje na konwergencję warunkową.
3. Źródła konwergencji w regionach Unii Europejskiej
w latach 1988–2001
Przedmiotem zainteresowania w zakresie polityki regionalnej Unii Europejskiej
jest m.in. stopień spójności gospodarczej Wspólnoty, który zwiększa się lub zmniejsza w zależności od występowania procesów konwergencji lub polaryzacji. Uważa
się, że źródłami konwergencji Unii Europejskiej mogą być efekty unii celnej [Hansen 2003, s. 130 i nast.], [Hübner 2004, s. 5]. Handel pozwala na lepszą alokację
czynników wytwórczych poprzez możliwość korzystania z produktów wydajniejszych
producentów zagranicznych. Zasoby mało wydajnych producentów krajowych, którzy nie sprostają konkurencji, zostaną wykorzystane przy wytwarzaniu tego, w czym
kraj może uzyskać przewagę. W klasycznych teoriach przewiduje się wyrównywanie
poziomów rozwoju na skutek usunięcia przeszkód w przepływie czynników produkcji. Niedostatek kapitału w krajach biedniejszych zostanie zaspokojony jego napływem z krajów bogatszych, siła robocza przemieści się tam, gdzie jest lepiej opłacana.
Poziomy produktu krajowego w różnych krajach będą dążyły do wyrównania. Może
jednak okazać się, że w większym stopniu nastąpi usuwanie utrudnień w napływie
wykształconej siły roboczej, powodując „drenaż mózgów” i zmniejszenie szans na
rozwój krajów biedniejszych, a więc na konwergencję. Z nowych teorii handlu wynika też możliwość pogłębienia zróżnicowania dochodów poprzez nierównomierne
rozłożenie efektów wzrostu efektywności, które w największym stopniu pojawiają
się w dużych aglomeracjach [Hübner 2004, s. 6].
Zjawisko koncentracji czynników wzrostu w aglomeracjach skłoniło Europejską
Wspólnotę Gospodarczą do zwiększenia zainteresowania zagadnieniem spójności
80
Tomasz Geodecki
kontynentu i większej aktywności na polu polityki strukturalnej dotyczącej regionów (nazywanej również polityką regionalną lub polityką spójności)3. Mechanizm
wpływu działań strukturalnych na wzrost PKB polega przede wszystkim na pobudzaniu inwestycji w regionach uznawanych za zacofane. Inwestycje w infrastrukturę transportową przyczyniają się do poprawy technicznego uzbrojenia pracy w przedsiębiorstwach, a co się z tym wiąże – do wzrostu wydajności pracy. Dzięki mnożnikowi
inwestycyjnemu wpływają na zwiększenie popytu krajowego, a także na poprawę po
stronie podażowej – zmniejszają się zatem koszty transportu i łączności dzięki nowym połączeniom telekomunikacyjnym, co pomaga przezwyciężyć geograficzną
izolację regionów położonych peryferyjnie. Zwiększa to efektywność ekonomiczną
firm oraz umożliwia wykorzystanie przewagi komparatywnej regionów i państw, poprawiając alokację czynników wytwórczych. Coraz większe znaczenie przypisuje
się inwestycjom w kapitał ludzki, które także przyczyniają się do wzrostu wydajności pracy. Inwestycje w wiedzę przyspieszają postęp techniczny. Dzięki zasadzie
dodatkowości inwestycje Unii Europejskiej uzupełniane są publicznymi i prywatnymi środkami krajowymi, co pozwala uniknąć uzależnienia podmiotów, do których skierowane są środki, od pomocy Brukseli.
Polityka strukturalna nakierowana na rozwój regionów nie ma długiej historii4. Znaczący wzrost wydatków na politykę spójności nastąpił w 1988 r. Odtąd
zatem środki z funduszy strukturalnych zaczęły mieć istotny i zauważalny udział
w systemach gospodarczych beneficjentów pomocy. Rok ten jest też zazwyczaj początkiem analiz wpływu polityki spójności na wzrost gospodarczy państw i regionów oraz na procesy wyrównywania różnic. Pozytywne efekty pomocy w latach 90.
przyniosły przełom w rozumieniu polityki rozwoju regionalnego, którą zaczęto postrzegać jako grę o sumie dodatniej. Przeważyły tezy o korzyściach gospodarczych,
społecznych i politycznych redukowania bezrobocia w najbardziej zagrożonych nim
regionach oraz o intensyfikacji i trwałości problemów regionalnych poprzez kumulowanie się przyczyn [Kudłacz 2001, s. 13]. W dekadzie tej udział środków finansowych w budżecie UE przeznaczonych na działania strukturalne wzrósł do 30–40%,
osiągając 2,6–3,6% PKB państw, w których pomoc strukturalna była największa,
przy czym ponad 90% pomocy było kierowane do beneficjentów na podstawie kryterium regionalnego.
4. Konwergencja PKB w regionach Unii Europejskiej
w latach 1988–2001
W latach 1988–2001 w tych regionach państw „piętnastki”, których produkt
krajowy per capita był niższy od średniej UE, odnotowano szybszy wzrost gospodarczy. Na rys. 3 przedstawiono zależność średniej rocznej stopy wzrostu w regio3
Choć zapis o łagodzeniu zacofania regionów mniej uprzywilejowanych znalazł się już w 1957 r.
w preambule do traktatu rzymskiego.
4
Na przykład Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego powołano w 1975 r.
81
Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej
Średnia roczna stopa wzrostu
(w %)
nach NUTS-25 w latach 1988–2001 od logarytmu wysokości ich PKB w 1988 r.
Ujemny współczynnik kierunkowy funkcji regresji sugeruje, że w jednostkach tych
zachodzi proces konwergencji beta6.
12
y = –3,774x + 20,037
R2 = 0,1807
10
8
6
4
2
0
3,6
3,8
4
4,2
4,4
log PKB per capita (1988)
Rys. 3. Konwergencja beta w regionach NUTS-2 państw Wspólnoty w latach 1988–2001
Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Second Report 2001], [Third Report 2004].
Analiza konwergencji beta w każdym z państw z osobna wskazuje jednak, że
w badanym okresie, mimo szybszego przyrostu PKB w regionach państw biedniejszych i wolniejszego państw bogatszych, na poziomie danego państwa zależność ta
nie jest tak wyraźna. W sześciu z dwunastu podzielonych na regiony NUTS-2 państw
członkowskich zanotowano dywergencję regionalną, czyli zjawisko zwiększania
zróżnicowań międzyregionalnych. Funkcja regresji ma ujemny współczynnik kierunkowy sugerujący zachodzenie konwergencji beta tylko w przypadku regionów
Austrii, Francji, Grecji, Holandii, Niemiec i Portugalii (tabela 2). Najszybciej poziom życia wyrównywał się w Portugalii i we Francji. W pozostałych państwach UE
w badanym okresie zanotowano procesy polaryzacyjne, co sugerują dodatnie współczynniki kierunkowe. Najsilniejszą polaryzację zaobserwować można było w Szwecji, Wielkiej Brytanii i Belgii.
5
Podział na jednostki NUTS został wprowadzony dla celów statystycznych (NUTS – the Nomenclature of Territorial Units for Statistics), np. w Polsce poziom NUTS-2 to województwa, NUTS-3
podregiony itd.
6
Współczynnik kierunkowy linii trendu nie przesądza o konwergencji lub dywergencji, szczególnie przy jego wartości bliskiej zeru, może jednak sugerować, że procesy takie zachodzą i przede wszystkim służyć porównaniu ich natężenia.
82
Tomasz Geodecki
Tabela 2. Konwergencja warunkowa beta dla regionów NUTS-2 państw członkowskich
w latach 1988–2001 (współczynniki kierunkowe i determinacji funkcji log PKB 1988
i średniej rocznej stopy wzrostu w latach 1988–2001)
Wyszczególnienie
Współczynnik
kierunkowy
Współczynnik Współczynnik Współczynnik Współczynnik
zmienności
zmienności
determinacji
zmienności
Vs 2001
Vs 1995
R2
Vs 1988
UE-15
–3,77
0,2042
0,2711
0,2768
0,2765
Austria
–4,62
0,8656
0,2691
0,2273
0,2020
Belgia
3,95
0,0556
0,2593
0,3892
0,4486
x
x
x
x
x
3,45
0,6798
0,2299
0,1827
0,2721
Francja
–5,9
0,5886
0,2804
0,2382
0,2368
Grecja
–1,54
0,0208
0,1486
0,2086
0,1739
Hiszpania
1,97
0,1551
0,1827
0,2022
0,2115
Holandia
Dania
Finlandia
–0,58
0,0023
0,1527
0,1779
0,1830
Irlandia
x
x
x
x
x
Luksemburg
x
x
x
x
x
Niemcy
–0,94
0,0222
0,1972
0,1832
0,2035
Portugalia
–10,23
0,3313
0,2421
0,1906
0,2230
Szwecja
14,52
0,6990
0
0,0888
0,1081
0,1772
Wielka Brytania
4,55
0,0927
0,1530 (x)
x (0,2620)
0,2200 (0,3342)
Włochy
1,12
0,0354
0,2481
0,2608
0,2603
Uwaga: kolor ciemnoszary – konwergencja beta i sigma, kolor szary – konwergencja beta, kolor biały –
polaryzacja. W Wielkiej Brytanii w 1988 r. obowiązywał inny podział na poziomie NUTS-2 (w nawiasie
według nowego podziału).
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Second Report 2001], [Third Report 2004].
Analizując procesy zmian rozpiętości PKB na mieszkańca w latach 1988–2001,
zauważyć można zmniejszenie się współczynnika zmienności7 obrazujące konwergencję typu sigma zaledwie w trzech krajach: Austrii, Francji i Portugalii (tabela 2).
W innych trzech: Grecji, Holandii i Niemczech, mimo następującej konwergencji
beta, konwergencja sigma nie następowała – współczynnik zmienności zwiększył
się. W pozostałych państwach nastąpiło znaczne rozproszenie dochodów, przy czym
w największym stopniu w Belgii – współczynnik zmienności zwiększył się
w tym kraju z 0,2593 do 0,4486, głównie za sprawą rozwijającej się w bardzo szybkim tempie Brukseli.
7
Współczynnik zmienności to iloraz odchylenia standardowego i średniej arytmetycznej.
83
Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej
5. Wpływ polityki spójności na procesy konwergencji
w Unii Europejskiej
Polityka spójności, jak wspomniano, jest odpowiedzią na pojawiające się procesy polaryzacyjne. Aby nie dopuścić do pogłębiania się zróżnicowań na poziomie
zarówno krajowym, jak i regionalnym, przeznaczono określone fundusze dla państw
i regionów nie osiągających założonego poziomu PKB. W przypadku regionów
środki przeznaczono dla tych regionów, które nie osiągnęły 75% PKB UE.
Zastosowanie modeli ekonometrycznych pozwoliło stwierdzić pozytywny wpływ
funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności na procesy wyrównywania różnic.
Na podstawie modelu równowagi ogólnej (CGE – Computable General Equilibrium)
ocenia się, że efekty dochodowe inwestycji w infrastrukturę transportową wyniosły
w regionach hiszpańskich od 1,15 w krótkim okresie do 2,33 – w długim okresie.
Szacunki efektów dochodowych inwestycji w autostrady dla regionów portugalskich wahają się od 0,95 w krótkim okresie do 0,64 w długim okresie [Kundera
2003, s. 237]. Wyniki symulacji przeprowadzonych z użyciem modelu REMI dla
inwestycji infrastrukturalnych w hiszpańskiej Andaluzji wskazują, że 1 euro zainwestowane w latach 2000–2006 w kapitał ludzki i rzeczowy przyczyni się do wzrostu PKB w krótkim okresie do 2006 r. o 0,52–0,85 euro oraz o 0,33–0,68 euro do
2024 r. [F. Treyz, G. Treyz 2003, s. 23]. Wyniki różnią się w zależności od rodzaju
inwestycji. Zwraca się uwagę na dość wysoką stopę zwrotu inwestycji w kapitał
ludzki, którego znaczenie dla wzrostu gospodarczego uznaje się w coraz większym
stopniu.
Tabela 3. PKB per capita najbiedniejszych i najbogatszych regionów UE w stosunku
do średniej Wspólnoty (UE-15 = 100)
Wyszczególnienie
Regiony celu 1
10 najbogatszych regionów NUTS-2
1988
1998
2001
63
70
70
149,3
156,2
163,1
Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Second Report 2001], [Third Report 2004]).
W rezultacie w regionach celu 1 (NUTS-2) objętych transferami z funduszy
strukturalnych odnotowano w latach 1988–1998 na tyle szybki wzrost gospodarczy,
że o ile na początku okresu ich PKB per capita wynosił przeciętnie 63% średniej
UE, o tyle dekadę później było to już 70% (tabela 3). Przez następne 3 lata dystans
do średniej nie zmniejszył się. W 10 najbogatszych regionach Wspólnoty w latach
1988–1998 również odnotowano wzrost o ok. 7 punktów procentowych w stosunku
do średniej UE. W następnych 3 latach średnia najbogatszych regionów wzrosła
o dalsze 7 pkt. proc., co z jednej strony przeczy teorii malejących przychodów
z kapitału i wolniejszego rozwoju regionów najbogatszych, a z drugiej świadczy
o szybkości rozwoju regionów najbiedniejszych, które mimo przyspieszonego przez
84
Tomasz Geodecki
najbogatsze regiony wzrostu PKB Unii nie straciły dystansu do średniej UE. Możliwe to było dzięki niewielkiemu wzrostowi PKB w grupie regionów o średnio wysokim poziomie PKB i małych różnicach regionalnych – we Włoszech, Niemczech
i Francji odnotowano w latach 1998–2001 dość słaby wzrost, co umożliwiło szybsze
przesuwanie się w rankingu jednostek biednych i bogatych w państwach o bardziej
spolaryzowanym rozwoju regionów.
Tabela 4. Najbogatszy i najbiedniejszy region Wspólnoty w latach 1988 i 2001
Wyszczególnienie
1988
2001
Region najbogatszy
(UE-15 = 100)
175,2 – Hamburg (DE)
263,4 – Londyn Wewn. (UK)
Region najbiedniejszy
(UE-15 = 100)
37 – Gwadelupa (FR)
48,2 – Gujana (FR)
4,74
5,46
Dysproporcja
Źródło: [Second Report 2001], [Third Report 2004].
W rezultacie zwiększyło się zróżnicowanie poziomu rozwoju regionów Wspólnoty. O ile w 1988 r. najzamożniejszy Hamburg był 4,74 razy bogatszy od najbiedniejszej Gwadelupy, to w 2001 r. pomimo szybszego wzrostu najbiedniejszych regionów na mieszkańca Gujany Francuskiej przypadał 5,46 razy niższy poziom PKB
per capita niż na londyńczyka (tabela 4).
6. Procesy konwergencji PKB w państwach i regionach
państw akcesyjnych Unii Europejskiej w latach 1995–2001
W 2004 r. polityka regionalna UE stanęła przed największym wyzwaniem od
początku jej funkcjonowania. Jest nim dążenie do spójności gospodarczej Wspólnoty w warunkach większych niż kiedykolwiek dotychczas zróżnicowań rozwoju
krajów i regionów państw członkowskich, które są efektem akcesji dziesięciu nowych państw. W 2001 r. w regionie o najniższym PKB per capita wśród państw
kandydujących, czyli w woj. lubelskim, odnotowano zaledwie 28,6% poziomu średniej UE. W zestawieniu z Londynem region ten był dziewięciokrotnie biedniejszy.
Zmniejszaniu się tak dużych dysproporcji sprzyjało postępujące zjawisko konwergencji regionalnej na poziomie NUTS-2, czyli szybszego rozwoju biedniejszych
regionów (rys. 4).
Podobnie jak na poziomie państw członkowskich, znacznie wyraźniejszy był
proces konwergencji regionalnej w państwach akcesyjnych niż w piętnastu państwach Unii (tabela 5). Wyższy współczynnik determinacji w wypadku całej grupy
25 państw wynikał ze znacznie wolniejszego tempa wzrostu PKB odnotowywanego
w regionach piętnastu państw UE niż w regionach 10 państw akcesyjnych. Różnice
te były większe niż różnice wewnątrz obydwu tych grup, stąd całościowe ujęcie
85
Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej
Średnia roczna stopa wzrostu
(w %)
12
10
y = –2,2294x + 12,097
R2 = 0,0375
y = –4,9456x + 23,381
R2 = 0,1255
8
6
4
2
0
–2
3,6
3,8
4
4,2
4,4
4,6
log PKB per capita (1995)
regiony N-10
regiony UE-15
Rys. 4. Konwergencja PKB per capita państw w regionach państw UE i akcesyjnych
w latach 1995–2001
Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Third Report 2004].
Tabela 5. Parametry konwergencji absolutnej beta w państwach Unii Europejskiej
i państwach akcesyjnych w latach 1995–2001
Współczynnik
kierunkowy
Współczynnik
determinacji R2
Współczynnik
zmienności
Vs 1995
Współczynnik
zmienności
Vs 2001
UE-15
–2,229
0,0375
0,2769
0,2898
UE-25
–3,641
0,1670
0
0,3682
0,3681
10 państw
akcesyjnych
–4,946
0,1255
0,4407
0,4411
Wyszczególnienie
Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Third Report 2004].
obecnej Unii 25 państw dawało wyższy współczynnik determinacji między pierwotnym poziomem logarytmu PKB a stopą wzrostu. W badanym okresie nie następowała konwergencja sigma – rozproszenie dochodów w regionach państw Unii zwiększyło się. W państwach kandydujących zmiana ta była ledwo dostrzegalna, podobnie
w całej grupie 25 państw.
Z tabeli 5 wynika, że konwergencja beta w regionach państw akcesyjnych zachodzi wówczas, gdy bierzemy pod uwagę grupę wszystkich regionów w dziesięciu
państwach. Gdybyśmy jednak podzielili regiony według kryterium narodowego, to
okaże się, że we wszystkich większych krajach Europy Środkowej (Czechach, Pol-
86
Tomasz Geodecki
Roczna stopa wzrostu 1995–2001
(w %)
sce, Słowacji i na Węgrzech)8 następowała dywergencja, czyli im bogatszy był region, tym szybsze odnotowywano w nim w latach 1995–2001 tempo wzrostu PKB
(rys. 5, tabela 6).
W rzeczywistości więc mimo następującej absolutnej konwergencji beta PKB
krajów i regionów, na poziomie regionów w państwach obserwowano procesy polaryzacyjne, co obrazuje rys. 5 i tabela 6. Najwyższy wzrost odnotowano przede
wszystkim w regionach stołecznych. Wartość współczynnika zmienności, będącego
miarą konwergencji sigma, a więc rozproszenia dochodów między regionami znacznie wzrosła w czterech analizowanych państwach w latach 1995–2001, przy czym
zarówno wartość początkowa, jak i ten wzrost najmniejsze były w Polsce9.
12
10
8
6
4
2
y = –4,9456x + 23,381
R2 = 0,1255
0
–2
3,6
3,7
3,8
3,9
4,0
4,1
4,2
4,3
4,4
4,5
4,6
log PKB per capita (1995)
regiony Słowacji
regiony Czech
regiony Węgier
regiony Polski
pozostałe regiony
(państwa) akcesyjne
Rys. 5. Beta konwergencja PKB per capita regionów państw akcesyjnych w latach 1995–2001
Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Third Report 2004].
Przyczyna tego stanu rzeczy może być wyjaśniona na gruncie przytaczanej już
hipotezy Williamsona, opartej na obserwowanych związkach między poziomem
rozwoju gospodarczego kraju a zróżnicowaniami regionalnymi. W krajach o niskim
stopniu rozwoju różnice regionalne są znaczne i pogłębiają się wraz ze wzrostem
PKB, aby po osiągnięciu pewnego poziomu zacząć maleć. Przyczyną jest przepływ
8
Pozostałe kraje – Cypr, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta i Słowenia są na tyle małe, że nie dzielą
się na regiony i są w całości traktowane jako NUTS-2.
9
Na im większą liczbę regionów podzielony jest kraj, tym mniejsze rozproszenie dochodów,
ponieważ region stołeczny, będący zazwyczaj ośrodkiem najsilniejszego wzrostu, porównany zostaje
z dużą liczbą innych regionów o mniejszym wzroście.
87
Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej
czynników produkcji do ośrodków dobrze rozwiniętych. Zjawisko to jest również
tłumaczone selektywnym oddziaływaniem polityki poszczególnych rządów [Kudłacz
2001, s. 13], [Gawlikowska-Hueckel 2002, s. 239]. Tabela 7 przedstawia kształtowanie się kilku podstawowych czynników warunkujących i obrazujących wzrost
gospodarczy w Polsce w regionie stołecznym i reszcie kraju. Może to być dobrym
przykładem zachodzącej w regionie Europy Środkowej koncentracji czynników
wzrostu w aglomeracjach.
Tabela 6. Parametry konwergencji regionalnej PKB per capita w wybranych państwach
akcesyjnych
Współczynnik
kierunkowy
Współczynnik
determinacji R2
Współczynnik
zmienności
Vs 1995
Współczynnik
zmienności
Vs 2001
Czechy
–8,20
0,2943
0,3579
0,4889
Polska
–6,28
0,0630
0
0,1621
0,2299
Słowacja
–5,92
0,9456
0,5187
0,6066
Węgry
–9,43
0,6030
0
0,2877
0,3643
10 państw
akcesyjnych
–4,99
0,1255
0,4407
0,4411
Kraj
Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Third Report 2004].
Tabela 7. Ważniejsze czynniki wzrostu w Polsce i w województwie mazowieckim
Województwo
mazowieckie
Polska
2,4
–0,5
Pracujący na 1 tys. osób (31 XII 2002 r.)
450,9
382,2
Stopa bezrobocia w % (31 XII 2002 r.)
13,8
18,0
Odsetek osób z wykształceniem wyższym (2001 r.)
16,6
12,5
Wyszczególnienie
Saldo migracji wewnętrznych i zagranicznych na 1 tys. osób
(2002 r.)
Pracownicy naukowo-badawczy na 1 tys. aktywnych zawodowo
(2002 r.)
Nakłady inwestycyjne w zł/os. (2002 r.)
Wartość brutto środków trwałych w zł/os. (31 XII 2002 r.)
Wartość dodana brutto w zł/os. (31 XII 2002 r.)
Średnia stopa wzrostu PKB per capita według standardu siły
nabywczej w latach 1995–2001 (w %)
7,3
3,3
5 361
2 859
66 744
42 017
26 259,6
17 212,7
10,4
6,3
Źródło: [Rocznik Statystyczny 2003] i [Third Report 2004].
Duże dysproporcje w wyposażeniu w czynniki produkcji, które stanowią o dystansie rozwojowym Mazowsza i reszty kraju, są i tak mniejsze niż gdybyśmy po-
88
Tomasz Geodecki
równywali podregiony. Na poziomie NUTS-3 zwiększają się dysproporcje między
Warszawą a innymi podregionami Polski. Połączenie podregionu warszawskiego
ze znacznie biedniejszymi podregionami ciechanowsko-płockim, ostrołęcko-siedleckim i radomskim było posunięciem przemyślanym, umożliwiającym również
Warszawie korzystanie ze środków strukturalnych Unii Europejskiej10.
7. Proponowany podział środków strukturalnych
dla regionów w latach 2007–2013 i jego wpływ
na konwergencję regionalną
W przyszłości, po przyjęciu do Wspólnoty Bułgarii i Rumunii w 2007 r., w Unii
Europejskiej nastąpi jeszcze większe niż dotychczas regionalne zróżnicowanie poziomów PKB per capita w państwach członkowskich (tabela 8). Gdyby w 2001 r.
dwanaście państw kandydackich należało do Unii, to stosunek PKB najbiedniejszego do najbogatszego regionu wynosiłby 1:15.
Tabela 8. Regiony o najwyższym i najniższym PKB per capita w 2001 r.
Najbogatszy
region
Najbiedniejszy
region UE-15
Najbiedniejszy
region UE-25
Najbiedniejszy
region UE-27
Londyn Wewn.
(UK)
Gujana (FR)
Lubelskie (PL)
Nord-Est (RO)
UE-15 = 100
263,4
48,2
28,6
17,2
Najbogatszy
region jako
krotność
x
5,46
9,21
15,31
Wyszczególnienie
Region
Źródło: obliczenia na podstawie: [Third Report 2004].
Wobec dużych dysproporcji w rozwoju regionów, przed polityką spójności
Wspólnoty pojawiło się wyzwanie dotyczące takiego przekształcenia, aby jak najlepiej pomóc krajom i regionom akcesyjnym w osiągnięciu poziomu rozwoju bardziej zbliżonego do poziomu w 15 krajach Unii.
Tymczasem rozpoczęte w dotychczasowych krajach i regionach – beneficjentach pomocy programy oraz konieczność budowania politycznego poparcia dla
działań Komisji sprawiają, że kwoty wydatkowane w nie poszerzonej Unii według
założeń do 2011 r. będą przewyższały kwoty przeznaczone na pomoc dla nowych
krajów członkowskich. Ponadto propozycje Komisji odnośnie do perspektywy finansowej 2007–2013 dotyczą przeznaczenia 78% środków dla regionów celu 1,
w których gros wydatków to wydatki na podstawową infrastrukturę transportową
10
Znacznie szybszy niż przewidywano rozwój Mazowsza może jednak je doprowadzić do utraty
statusu regionu celu 1. W 2003 r. województwo to osiągnęło 72,1% średniego PKB Unii, a poziom 75%
powinno osiągnąć w 2005 r. („Rzeczpospolita”, 24 czerwca 2004 r.).
Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej
89
i ochrony środowiska, a bardzo mała część przeznaczana jest na budowanie nowoczesnej, innowacyjnej gospodarki. Zwiększenie środków dla dotychczasowego Funduszu Spójności11 może pogłębić tę tendencję. Koncepcja zróżnicowania
instrumentów oddziaływania w zależności od stadium rozwoju regionu charakterystyczna jest dla francuskiej regionalistyki. Zgodnie z nią w regionach mniej
rozwiniętych większy nacisk powinno się kłaść na rozwój podstawowej infrastruktury, a w regionach lepiej rozwiniętych – na budowę nowoczesnej gospodarki. Fundusze na rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności technologicznej w większym
niż dotychczas stopniu skierowane będą do regionów dotychczasowego celu 2,
co zwiększyć może koncentrację nowoczesnej gospodarki w nielicznych centrach.
Prowadzić to może do technologicznego i kapitałowego uzależnienia regionów biednych od bogatych (por. [Grosse 2004]). O ile więc szybszy rozwój państw i regionów biedniejszych prawdopodobnie będzie miał miejsce, to jeszcze szybszy rozwój
kilku najbogatszych centrów, zazwyczaj skupionych wokół europejskich stolic, powodować może zwiększenie się dysproporcji dochodowych między regionami Unii,
tak jak to miało miejsce w latach 1995–2001.
8. Podsumowanie
Z analiz prowadzonych przez przedstawicieli neoklasycznej teorii wzrostu wynika, że w latach 1900–1990 następowało zmniejszenie międzyregionalnego zróżnicowania produktu krajowego na mieszkańca w krajach wysoko rozwiniętych, czego
warunkiem sine qua non było wyższe tempo wzrostu gospodarek regionów słabiej
rozwiniętych. Analizy z tego zakresu, dotyczące amerykańskich stanów i regionów
ośmiu państw EWG, potwierdzają występowanie procesów konwergencji. Powyższe rozważania wskazują, że także w Unii Europejskiej w ciągu ostatnich 15 lat
zachodziły procesy konwergencji. Można jednak mieć zastrzeżenia do tak ogólnie
sformułowanego stwierdzenia.
Po pierwsze, między regionami państw członkowskich obserwowano występowanie zjawiska konwergencji, ale w dużej mierze było to wynikiem różnic w stopniu rozwoju między państwami. Jeżeli uwzględni się różnice między regionami
w każdym z państw członkowskich (konwergencja warunkowa), to w okresie 1988–
2001 w połowie państw członkowskich podzielonych na regiony NUTS-2 różnice
międzyregionalne nie tylko powiększały się, ale nie następowała też konwergencja
beta. Państwa te charakteryzowały się szybkim rozwojem regionów bogatych,
a zwłaszcza regionów stołecznych (takich np., jak: Bruksela, Helsinki, Londyn, Madryt, Sztokholm). Szczególnie duże rozwarstwienie dochodów nastąpiło w Belgii,
Szwecji i Wielkiej Brytanii.
Po drugie, na poziomie regionalnym nie następowała konwergencja sigma.
W latach 1988–2001 rozproszenie dochodów we wszystkich regionach Wspólnoty
11
Fundusz finansuje w proporcjach 50:50 infrastrukturę transportową i ochrony środowiska.
90
Tomasz Geodecki
pozostawało na stałym poziomie, choć regiony biedniejsze zbliżały się do średniej
w UE. Przyczyną braku konwergencji sigma był szybki rozwój niewielu regionów
najbogatszych.
W europejskich regionach odnotowano pozytywny wpływ działań strukturalnych. W regionach, które otrzymywały największe wsparcie ze Wspólnoty, odnotowano najszybsze tempo wzrostu i, jak wskazują wyniki symulacji, mimo że procesy
konwergencji zachodzą samoistnie, działania strukturalne miały znaczący wpływ
na przebieg tego zjawiska.
Proces konwergencji beta na poziomie regionów następował w nowych krajach znacznie szybciej niż w regionach piętnastki. Dzięki temu również w całej
grupie regionów rozszerzonej Unii obserwowano szybszy rozwój regionów biedniejszych. Pomoże to sprostać wyzwaniu dla Komisji Europejskiej, jakim jest doprowadzenie do większej spójności gospodarczej Unii po przyjęciu 10 biedniejszych państw
Europy Środkowej. Równocześnie jednak rozproszenie PKB utrzymywało się na
prawie stałym poziomie.
Analiza zjawiska konwergencji w regionach NUTS-2 w każdym z państw akcesyjnych wskazuje jednak na znaczne zwiększenie się różnic regionalnych PKB per
capita, wynikające przede wszystkim z szybkiego rozwoju regionów stołecznych.
Potwierdza się tym samym hipoteza Williamsona, zgodnie z którą w okresach wzrostu do pewnej wartości PKB w państwach biedniejszych powiększają się różnice
regionalne. W krajach tych czynniki wzrostu silnie koncentrują się w regionach
stołecznych, co obserwować można przez porównanie województwa mazowieckiego z resztą kraju, natomiast w 15 państwach UE rozwarstwienie to nie było tak
wyraźne.
Propozycje Komisji Europejskiej odnośnie do kształtu polityki spójności
w latach 2007–2013 każą wyrazić obawę, że choć najbiedniejsze regiony otrzymają
pomoc na rozbudowę podstawowej infrastruktury, to szanse na szybki rozwój, związany z nowoczesną gospodarką, będą miały regiony dotychczas najbogatsze.
W skali całej Wspólnoty regiony biedniejsze prawdopodobnie będą rozwijać się
szybciej niż wynosi średnia w Unii, jednak szybki rozwój w aglomeracjach powodować może dalsze rozwarstwienie się dochodów.
Literatura
Barro R.J., [1997], Makroekonomia, PWE, Warszawa.
Barro R.J., Sala-I-Martin X. [1992], Convergence, „Journal of Political Economy”, vol. 100, nr 2
(April).
Barro R.J., Sala-I-Martin X. [1995], Economic Growth, McGraw-Hill, New York.
Bielecki J. [2004], Mazowsze już na Zachodzie, „Rzeczpospolita”, 24 czerwca 2004 r.
Gawlikowska-Hueckel K. [2002], Procesy rozwoju regionalnego w Unii Europejskiej. Konwergencja czy polaryzacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Grosse T.G. [2004], Europejska polityka regionalna – szansa czy zagrożenie, „CXO”, 1 kwietnia
2004, www.cxo.pl/artykuly/40389.html
Hansen J.D. [2003], Ekonomiczne aspekty integracji europejskiej, Oficyna Ekonomiczna, Kraków.
Procesy konwergencji i polaryzacji w regionach Unii Europejskiej
91
Hübner D. [2004], Wpływ członkostwa w Unii Europejskiej na wzrost gospodarczy w Polsce. Strategia szybkiego wzrostu gospodarczego w Polsce, Warszawa 25–26 marca 2004 r., www.
tiger.edu.pl
Kudłacz T. [2001], Zróżnicowanie rozwoju regionalnego w Polsce na tle sytuacji w Unii Europejskiej, [w:] Konkurencyjność miast i regionów, red. Z. Szymla, Materiały z konferencji Naukowej, AE w Krakowie, Kraków.
Kundera J. [2003], Jednolity rynek europejski, Oficyna Ekonomiczna, Kraków.
Orlik A. [2003], Real Convergence and its Different Measures, prezentacja z seminarium CASE,
28 maja 2003, http://www.case.com.pl/plik—852383.pdf?nlang=710
Rocznik Statystyczny [2003], GUS, Warszawa.
Second Report on Economic and Social Cohesion [2001], Unity, Solidarity, Diversity for Europe,
Its People and Its Territory, Komisja Europejska, europa.eu.int/comm/regional_policy
Third Report on Economic and Social Cohesion [2004], A New Partnership for Cohesion, Komisja Europejska, europa.eu.int/comm/regional_policy
Treyz F., Treyz G. [2003], Assessing the Regional Economic Effects of Structural Funds Investments, Final Report, Contract No 2002.CE.16.0.AT.139, maszynopis.
Wojtyna A. [1995], Polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczy, „Gospodarka Narodowa”, nr 6.
Wojtyna A. [1996], Rola państwa we wzroście gospodarczym [w:] Rozważania o gospodarce. Teoria i praktyka, red. Z. Paszek, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa–Kraków.
Processes of Convergence and Polarisation in Regions
of the European Union
Differences in the levels of socio-economic development of regions are a natural phenomenon
resulting from uneven access to the basic factors of production such as capital, labour and natural
resources. Regardless of the causes, excessive differences among the regions of the European
Union have been recognised as an untoward phenomenon and attempts are being made to
overcome it in order to achieve a greater degree of cohesion within the Community. Essential in
this regard is a reduction in differences in GDP levels, and therefore greater economic growth in
less-developed regions. This phenomenon is called GDP convergence. The converse phenomenon
– the relatively faster growth of wealthier regions – leads to an increase in GDP differences, i.e.,
polarisation. In this article, the author describes the processes of convergence and polarisation in
regions of the European Communities beginning in 1988 and how these have been affected by the
Communities’ structural policies. The analysis also covers regions of the new EU member states
since 1995.