Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo)

Transkrypt

nr 2 (9) • 2007 r.
Spis treści • Contents
Marek Łodziński
Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru . ...................................................... 3
Geotouristic attractions of the southern part of Madagascar
Piotr Migoń
i ich udostępnienie turystyczne ........................................................................................... 23
Karst of the Gunung Mulu National Park (Borneo)
and the management of tourist movement
Pavol Rybár, Marián Lichner
Banská Štiavnica – the Crown Jewel among the Slovak Mining Cities ...........................35
Bańska Szczawnica (Banská Štiavnica)
– „perła w koronie” wśród miast górniczych na Słowacji
Katarzyna Kozina, Ewa Małgorzata Welc
Skamieniały Las na Lesbos – unikatowy geopark i jego wpływ
na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich . ...................................................................47
Petrified Forest of Lesvos – a unique geopark and its impact
on sustainable development of the rural areas.
Jarosław Majka
Roadside Geology of... – czyli jak najłatwiej zwiedzać
geoturystyczne atrakcje Ameryki Północnej ......................................................................61
Roadside Geology of... – how to easy visit
the geoturist sights of Northern America
(Geoturism)
jest czasopismem naukowym Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica, wydawanym wspólnie z Wydziałem
Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazującym się jako kwartalnik w kolejnych
zeszytach.
adres e-mailowy: [email protected]
Redaguje zespół w składzie:
Tadeusz Słomka (redaktor naczelny), Marek Doktor (sekretarz), Mariusz Szelerewicz (redaktor techniczny),
Jan Golonka, Andrzej Joniec, Alicja Kicińska, Wojciech Mayer, Paweł Różycki, Elżbieta Słomka
Rada Redakcyjna:
Tadeusz Burzyński, Janusz Dąbrowski, Henryk Jacek Jezierski, Anna Nowakowska,
Krystian Probierz, Pavol Rybar, Tadeusz Słomka, Antoni Tajduś, Janusz Zdebski
Adres Redakcji:
Akademia Górniczo-Hutnicza,
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,
Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki;
al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
Na ten adres należy wysyłać rękopisy, korekty i wszelką korespondencje dotyczącą redagowania pisma.
Skład i łamanie: Firma Rysunkowa Szelerewicz,
Druk: Drukarnia Leyko
Wydano ze środków Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica
z pomocą finansową Rektora Akademii Górniczo-Hutniczej i Wydziału Geologii Geofizyki i Ochrony Środowiska
© Copyright by Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica, Kraków 2007
PL ISSN 1731-0830
Nakład 1000 egz.
www.geoturystyka.pl
Geoturystyka 2 (9) 2007: 3-22
Atrakcje geoturystyczne
południowego Madagaskaru
Geotouristic attractions of the southern part of Madagascar
Marek Łodziński
Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,
Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków;
e-mail: [email protected]
Wstęp
Tanzania
Mozambik
Pierwsze skojarzenia z Madagaskarem są zarówno pozytywne, jak i negatywne. Wyspa kojarzona jest z endemitami
roślin i zwierząt (m.in. baobabami (Fig. 1), barwnymi kameleonami (Fig. 2), łagodnymi lemurami (Fig. 3), kamieniami
szlachetnymi (Fig. 4) (złoża wszystkich najcenniejszych, za
wyjątkiem diamentów, jak: szafiry, rubiny, szmaragdy, akwamaryny, chryzoberyle i topazy), cennymi przyprawami (m.in.
Madagaskar
Antananarivo
Fianarantsoa
Toliara
Treść: Artykuł przedstawia krótki opis południowej części
Madagaskaru (prowincje Toliara, Fianarantsoa). Opisano w nim
wybrane atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru,
które obok przyrody ożywionej są największym skarbem tego
kraju m.in. takie jak: półwysep Lokaro z granitowymi formami
skalnymi, będącymi przykładem niszczącej działalności morza i
wietrzenia w klimacie tropikalnym, klifowe wybrzeże zbudowane
z wapieni trzeciorzędowych w Rezerwacie Specjalnym De Cap
Sainte Marie & Faux Cap, formacje grupy Sakoa w Rezerwacie
Specjalnym De Bezaha Mahafaly, rejon górniczy wydobycia
kamieni szlachetnych w okolicach miast Ilakaka i Sakaraha, formy
skalne w piaskowcach gondwańskiej formacji Karoo zachowane
w Parku Narodowym De IÌsalo, granitoidowe iglice i kopuły tzw.
„inselbergi” na wysokogórskim płaskowyżu w centrum wyspy w
Parku Narodowym dÀndringitra oraz w masywie Tsaranoro,
jak również kopalnie kwarcu w masywie Itremo. Wymienione
obiekty geologiczne przyczyniają się do rozwoju turystyki w tej
części świata.
Słowa kluczowe: Madagaskar, Toliara, Fianarantsoa, flora
i fauna, geologia, atrakcje geoturystyczne
Fig. 1. W koronach drzew baobabów żyją lemury, a ptaki zakładają
gniazda, fot. K. Dembicz • Baobabs treetops are settled by lemurs
and birds, phot. K. Dembicz
Abstract: The following paper is a brief description of the southern
part of Madagascar (Toliara and Fianarantsoa provinces).
Geotouristic attractions are described, which, together with
animated nature, are the true treasures of the island. These are:
the Lokaro Peninsula with granite rocks left after combined
action of sea-coast erosion and tropical weathering, cliff coast
composed of Tertiary limestones in the Special Nature Reserve
De Cap Sainte Marie & Faux Cap, rock formations of the Sakoa
Group in Special Nature Reserve De Bezaha Mahafaly, precious
stones mining district in the vicinity of Ilakaka and Sakaraha
towns, erosional forms curved in Gondwana’s Karoo Formation
sandstones preserved in the De IÌsalo National Park, granitoid
inselbergs in the highland plain of the dÀndringitra National Park
located in the center of the Island and in the Tsaranoro Massif as
well as quartz mines in the Itremo Massif. These geotouristic sites
contribute significantly to the development of tourist industry in
Madagascar.
Key words: Madagascar, Toliara, Fianarantsoa, flora and fauna,
geology, geotouristic attractions
Fig. 2. Kameleon – symbol Madagaskaru, fot. K. Dembicz • Chameleon – the symbol of Madagascar, phot. K. Dembicz
Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru
Fig. 4 Płytki z zonalnych turmalinów. Pegmatyt Anjanabonoina
koło Betafo, prowincja Antananarivo, środkowy Madagaskar. Coll.
i Fot. Tow. Geol. „Spirifer” • Plates of zonal tourmaline from the
Anjanabonoina pegmatite near Betafo, Antananarivo province,
central Madagascar. Collection of the “Spirifer” Geol. Soc.
wanilia, goździki, cynamon, szafran i pieprz), ale także
z chorobami (siedliska trądu, malarii i dengi).
Madagaskar zwany jest „wyspą lemurów”, gdyż zamieszkuje go prawie 50 gatunków lemurów (spotykane wyłącznie
na tej wyspie), a wśród nich największy indri (Indri indri)
(o wysokości do 90 cm) i najmniejszy Microcebus (wielkości
myszy). Określany jest też nazwą „czerwona wyspa”, ze
względu na aluzję do rdzawoczerwonawej barwy, która dominuje. Czerwona gleba laterytowa to nie tylko wietrzejące
skały centrum wyspy (Fig. 5), ale także zawiesina niesiona
przez rzeki na nizinach (Fig. 6). Jest wymarzonym terenem
eksploracji dla geologa, gdyż w wielu rejonach wychodnie
skał nie są pokryte zwietrzeliną i szatą roślinną. Zachodzące
na wyspie procesy geologiczne m.in. erozja, wietrzenie, czy
sedymentacja przebiegają tutaj w warunkach klimatu wilgotnego i ciepłego na dużo większą skalę oraz w szybszym
tempie. Wreszcie duża różnorodność skał metamorficznych
i magmowych oraz kompletność profili skał osadowych
(głównie mezozoicznych) stanowi o wyjątkowych walorach
geoturystycznych całej wyspy.
Na wstępie należy podkreślić, że nie każdemu podróżnikowi wyprawa na Madagaskar spodoba się. Jest to kraj
trudny do podróżowania, a turyści muszą wykazać się dobrą
kondycją fizyczną i psychiczną. Dużym utrudnieniem
w podróżowaniu po wyspie jest brak dróg. Te istniejące pamiętają czasy kolonialne i w wilgotnym klimacie tropikalnym
są szybko niszczone. Dobrze utrzymane drogi asfaltowe
prowadzą ze stolicy Antananarivo na południe do Toliary
(Fig. 7 i 8), na północny-zachód do Mahajangi i na wschód
do Toamasiny, a także na północy wyspy z Ambanji do Diego Suarez. Większość dróg pokryta jest laterytem, który
w porze deszczowej rozmaka w błoto (Fig. 9). Jest niemożliwością objechanie wyspy dookoła samochodem, natomiast
wzdłuż wybrzeży można przemieszczać się łodziami żaglowymi i motorowymi. Wewnątrz wyspy, na bardziej uczęszczanych szlakach można podróżować taksówkami, samochodami ciężarowymi i terenowymi z napędem na cztery koła.
Przejechanie wyspy z północy na południe może zająć
nawet kilkanaście dni w niesprzyjających warunkach pogodowych, a w porze deszczowej może być wręcz niemożliwe.
Przelot tej samej trasy zajmuje kilka godzin w zależności od
połączenia lotniczego z przesiadką w stolicy. Planując podróż
należy pamiętać, że językiem powszechnie stosowanym na
Madagaskarze w dużych miastach jest francuski (mało, kto
zna angielski), a na prowincji panuje właściwie język migowy.
Porozumiewanie się z miejscowymi Malgaszami jest trudne,
gdyż często nie potrafią oni wyrazić odległości w kilometrach,
lecz w mało precyzyjnych godzinach. Wyspiarze w mniejszych miejscowościach mają trudności w przeliczaniu starej
waluty (franki malgaskie) na nową (ariary) i stąd rodzą się
różne nieścisłości. W trudno dostępnych rejonach ceny wzra-
Fig. 5. Czerwone lateryty na „czerwonej wyspie”, fot. K. Jusis • Red
laterites from the “red island”, phot. K. Jusis
Fig. 6. Rzeki na nizinach niosą dużą ilość czerwonej zawiesiny
z niszczenia plateau, fot. P. Ziółkowski • Lowland rivers transport
large amounts of red suspension originating from erosion of plateau,
phot. P. Ziółkowski
Fig. 3. Lemur catta, z charakterystycznym, paskowanym ogonem,
fot. K. Dembicz • Lemur catta with characteristic, stripped tail,
phot. K. Dembicz
Fig. 7. Mapa poglądowa Madagaskaru z ważniejszymi miastami. Punktami oznaczono obiekty
geoturystyczne opisywane w tekście: 1 – półwysep Lokaro; 2 – Rezerwat Specjalny De Cap
Sainte Marie i przylądek Faux Cap; 3 – Rezerwat Specjalny De Bezaha Mahafaly; 4 – Anakao;
5 – Ampanihy; 6 – Ilakaka i Sakaraha; 7 – ‘aleja baobabów’ koło Morondavy; 8 – Park Narodowy De IÌsalo; 9 – Park Narodowy dÀndringitra; 10 – masyw Tsaranoro; 11 – Ambalavao;
12 – masyw Itremo • Sketch map of Madagascar with most important towns. Geotouristic sites
marked in the map are described in the text: 1 – Lokaro Peninsula; 2 – De Cap Sainte Marie
Special Nature Reserve and Faux Cap Promontory; 3 – De Bezaha Mahafaly Special Nature
Reserve; 4 – Anakao; 5 – Ampanihy; 6 – Ilakaka and Sakaraha; 7 – “baobab alley” near Morondava; 8 – De IÌsalo National Park; 9 – dÀndringitra National Park; 10 – Tsaranoro Massif;
11 – Ambalavao; 12 – Itremo Massif
Fig. 8. Droga N7 w okolicach Ambalavao, fot. K. Jusis • Highway No. 7
in the vicinity of Ambalavao, phot.
K. Jusis
stają nawet kilkakrotnie, a woda staje się droższa od paliwa.
Zapasy wody warto zabrać ze sobą wybierając się w rejony,
położone z dala od uczęszczanych szlaków. Poruszanie się
po wyspie utrudnia fakt, że 30 % nazw geograficznych na
Madagaskarze zaczyna się na literę ‘A’, a wiele miejscowości
ma tą samą nazwę. Nazwy na mapach są skomplikowane
i często zbyt długie do zapamiętania. Pomocne w podróży
mogą być przewodniki (Pitcher, Wright, 2004, Bradt, 2005)
i książki podróżnicze (Jolly, Durrell, 1999, Eveleigh, 2001,
Tyson, 2001) o Madagaskarze, podające praktyczne informacje i opisujące przygody autorów. Odwiedzając atrakcje
geoturystyczne na wyspie należy pamiętać o powszechnej
zasadzie na Madagaskarze: „mora mora” – wolno, wolno, nie
spiesz się, poczekaj przynajmniej minutę, bo wszystko, co
zaplanujesz i tak może się przedłużyć.
Przedstawione w artykule informacje i pokazane fotografie zostały zebrane i wykonane podczas dwumiesięcznej
wyprawy na Madagaskar w 2006 roku.
Fig. 9. Dojazd do Parku Narodowego des Tsingy de Bemaraha
w porze deszczowej, fot. K. Dembicz • Approaching the des Tsingy
de Bemaraha National Park during wet season, phot. K. Dembicz
Flora i fauna
związany jest z czynnikami klimatycznymi i geologicznymi.
Występujące tutaj liczne gatunki endemitów, swoje powstanie
zawdzięczają izolacji tej wyspy od stałego lądu afrykańskiego, która zaczęła się przed 165 milionami lat. Na wyspie żyje
około 6000 gatunków roślin, co sprawia, że Madagaskar
należy do jednych z najbardziej bioróżnorodnych miejsc na
Mimo braku rozwiniętej infrastruktury Madagaskar przyciąga wielu podróżników z całego świata dzięki swym walorom florystycznym, faunistycznym i geologicznym. Zróżnicowany i bogaty świat roślin i zwierząt Madagaskaru
świecie (Attenborough, 1961, Garbutt, 1999, Jolly, Durrell,
1999, Bradt et al., 2001, De Witt, 2003, Schutz et al., 2007).
Jest to 25 % wszystkich gatunków znanych na obszarze całej
Afryki. Świat roślin i zwierząt, co do ilości gatunków stanowi prawie 5 % wszystkich znanych na lądzie ziemskim. Aż
96 % gatunków drzew ma charakter endemiczny. Z tego też
powodu Madagaskar zwany jest przez ekologów „ósmym
kontynentem”.
Centralna część wyspy na wysokogórskim plateau ma
charakter stepowy, dominują tutaj trawy, a lokalnie spotykane są lasy eukaliptusowe i aloesowe. Wiele z roślin jak np.
eukaliptusy zostało sprowadzonych na Madagaskar przez
kolonizatorów i współcześnie dobrze się one przystosowały
do warunkach tam panujących, niejednokrotnie wypierając
pierwotne gatunki. Na wyżynach na zachód od plateau dominuje sawanna, która w kierunku zachodniego wybrzeża
przechodzi w las deszczowy. Wzdłuż wybrzeży, głównie na
zachodnim wybrzeżu rosną lasy mangrowe. Na wschód od
plateau wzdłuż wschodniego wybrzeża występują lasy deszczowe z licznymi endemitami roślin i zwierząt. Południe
kraju odznacza się niewielkimi opadami, lokalnie znajdują
się, więc tutaj obszary półpustynne. Bliżej wybrzeży są suche
lasy z kolczastymi roślinami („drzewo smocze” (Fig. 10),
Pachypodia, Euphorbia) i z kaktusami (opuncje) (Fig. 11),
a blisko wybrzeży dominują wilgotne lasy tropikalne z bananowcami, palmami kokosowymi, bambusowcami, ale
także z mięsożernymi dzbanecznikami (Nepenthes madagascariensis) (Fig. 12).
Najbardziej typowymi dla południowego Madagaskaru
roślinami są długowieczne baobaby, czyli Andasonie (Fig. 1).
Żyje tutaj 6 z 8 gatunków, znanych na całym świecie. Gruba
kora drzewa osłania miąższ, akumulujący wodę (nawet do
120 000 litrów), co sprawia, że baobaby, jako nieliczne rośliny zachowują się w czasie pożarów. W porze deszczowej
Fig. 10. „Drzewo smocze” pokrywa gęsta sieć kolców, fot. K. Dembicz • “Dragon tree” with dense spine cover, phot. K. Dembicz
Fig. 11. Opuncje są roślinami, które dobrze przystosowały się do
życia na Madagaskarze, fot. K. Dembicz • Opuntias are well-adapted
to life in Madagascar, phot. K. Dembicz
Fig. 12. Mięsożerne dzbaneczniki (Nepenthes madagascariensis)
rosną licznie na południu Madagaskaru w rejonie Fort Dauphine, fot.
K. Dembicz • Carnivorous nepenthes (Nepenthes madagascariensis)
are common in southern Madagascar, in the area of Fort Dauphine,
phot. K. Dembicz
Fig. 13. Karłowata forma Pachypodium rosulatum, przypominająca
rosnący do góry nogami baobab, zwana potocznie „stopą słonia”
rośnie na podłożu piaskowcowym w Parku Narodowym De IÌsalo,
fot. K. Dembicz • Dwarf form of Pachypodium rosulatum resembling “upside-down baobab” colloquially called “elephant’s foot”
grows onto a sandstone bedrock in the De IÌsalo National Park,
phot. K. Dembicz
Fig. 14. Sucholubna roślina (Allaudia procera), należąca do rodziny
Didieraceae, występuje na obszarze południowego Madagaskaru
między Tulearem, a Fort Dauphine, fot. K. Dembicz • Xerophyte
Allaudia procera from Didieraceae Family occurs in southern Madagascar, between Tulear and Fort Dauphine, phot. K. Dembicz
Fig. 15. Plantacja sizalu na południu wyspy w rejonie Ambovombe, fot. K. Dembicz • Sisal plantation in southern Madagascar, in
Ambovombe area, phot. K. Dembicz
Na obszarach zagospodarowanych przez człowieka spotykane są plantacje bananów, wanilii, czy sizalu (Fig. 15).
Wiele roślin znajduje praktyczne wykorzystanie dla człowieka, jak np. m.in. kokosy, banany, mango, liczi, czy ananasy.
Ponadto na Madagaskarze dobrze czują się rośliny przywiezione przez kolonizatorów z innych kontynentów. Bardzo
wiele roślin pochodzi m.in. z Europy, Meksyku, czy Australii. Niektóre z nich zadomowiły się wypierając inne gatunki
np. eukaliptusy, opuncje, agawy, ziemniaki itp.
W świecie zwierząt najbardziej kojarzonymi z Madagaskarem są kameleony (Fig. 2 i 16). Najmniejszy kameleon
z rodzaju Brookesia nie przekracza 3 cm, a największy kameleon Parsona ma długość do 70 cm. Kameleony z rodzaju
Brookesia określane są jako kameleony-liście, ze względu na
ich podobieństwo do obumarłych liści. Kameleony Parsona
mają zielonkawe barwy, polują na owady za pomocą elastycznego języka, którego długość jest porównywalna do długości całego ciała. Każde oko kameleona porusza się niezależnie
względem siebie.
Wśród lemurów (po malgasku „maki”), małpiatek typowych dla tej wyspy, najbardziej znane to sifaki, przypominające duże wiewiórki, z których wiele gatunków skacze
i chodzi w postawie wyprostowanej. Najmniejszymi są lemury-myszy, czyli Microcebusy, a największymi lemury
indri (Indri indri), z krótkim ogonem, przypominające małe
misie. Najczęściej można spotkać lemury catta (Lemur catta)
(Fig. 3), z charakterystycznymi, paskowanymi ogonami,
przypominającymi zebrę, które żyją często na granicy osiedli ludzkich i są oswojone (Jolly, 2004).
Ponadto licznie spotykane są żółwie lądowe (Fig. 17)
i wodne, węże, z których wszystkie gatunki nie są jadowite,
gekony (a wśród nich najbardziej zadziwiający wyglądem
Euryplatus) oraz rzadziej krokodyle. Z dużych zwierząt
znane na wyspie są jedynie krowy (zebu) przywiezione przez
kolonizatorów z „czarnego lądu”. Na Madagaskarze żyje
wiele endemicznych ryb słodkowodnych np. ryba-tęcza
i ponad 100 gatunków ptaków endemicznych (Morris, Hawkins, 1998). W czasach historycznych w ciągu ostatnich 2000
lat na Madagaskarze wyginęło 17 gatunków wielkich ssaków,
kwitną, a ich korony pokrywają się liśćmi i kwiatami. Owoce baobabu mają kilkanaście centymetrów średnicy i wypełnia je wata przypominająca smakiem watę cukrową.
Inną bardzo charakterystyczną rośliną dla południowego
Madagaskaru są aloesy. Znanych jest około 60 gatunków,
które preferują głównie suche obszary. W porze deszczowej
zakwitają dając czerwone kwiaty, zawieszone na wysokiej
łodydze. Również w suchych miejscach rośnie „drzewo smocze”, zaliczane do rodzaju Pachypodium (z greckiego gruba
stopa), którego kora pokryta jest gęstą siecią kolców. Na
Madagaskarze znanych jest 10 gatunków Pachypodium,
a wśród nich karłowata forma przypominająca rosnący do
góry nogami baobab tzw. „stopa słonia” (Pachypodium rosulatum) (Fig. 13). Wszystkie kwitną w lecie dając białe
kwiaty. W obszarach suchych rosną drzewa z kolcami i małymi liśćmi, wyrastającymi bezpośrednio z pnia, należące do
rodziny Didieraceae (Fig. 14), a także dziwne z wyglądu,
toksyczne rośliny z gatunku Euphorbium, których liście nie
różnią się niczym od łodyg.
Wszędzie tam, gdzie jest dużo wody można spotkać tzw.
„palmę podróżnika”, czyli Ravenala madagascariensis,
która systematycznie nie jest zaliczana do palm. Jest to symbol Madagaskaru. Liście ravenali dochodzą do 3 metrów
długości i 50 cm szerokości, magazynując ogromne ilości
wody. W wilgotnych lasach Madagaskaru żyją również długowieczne bambusy, mające nawet 1000 lat, a wśród nich 10
endemicznych gatunków, ale przede wszystkim ponad 200
gatunków, niemal w większości, endemicznych palm. Do
mniejszych roślin, z których słynie Madagaskar należą m.in.
orchidee (około 2000 gatunków), które rozkwitają głównie
między listopadem, a marcem, w wilgotnych lasach, oplatając inne rośliny i formy skalne. Ponad 60 gatunków owadożernych dzbaneczników (Nepenthes) żyje na bagnach
i w lasach deszczowych wschodniego wybrzeża wyspy, produkując nektar, który przyciąga owady, które po wpadnięciu
do organu pułapkowego (dzbana przykrytego wieczkiem) są
rozpuszczane i trawione.
Fig. 17. Żółw Geochelone radiata w Rezerwacie Specjalnym De Cap
Sainte Marie, fot. K. Dembicz • Tortoise Geochelone radiata in the
De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve, phot. K. Dembicz
Fig. 16. Kameleony mają długość od 3 do 70 cm, fot. M. Saks •
Chameleons are from 3 to 70 cm long, phot. M. Saks
Zarys budowy geologicznej
Madagaskaru
Na poglądowej mapie geologicznej Madagaskar u
w (Besairie, 1964, Du Puy, Moat, 1996, http://www.madagascarfish.org/Maps/SimplifiedGeology_map.html) wyraźnie
widoczne są trzy kompleksy skalne: 1) prekambryjskie skały
magmowe i metamorficzne tworzące tarczę krystaliczną, 2)
górnokarbońsko-permo-mezo-kenozoiczne skały pokrywy
osadowej, 3) kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe
skały wulkaniczne (Fig. 19).
Pierwszy kompleks znajduje się w centralnej i wschodniej
części wyspy (Fig. 19 i 20). Najlepiej odsłonięty jest w obrębie zróżnicowanego morfologicznie, wysokogórskiego plateau
(700-1500 m n.p.m., lokalnie do 2800 m n.p.m.) w centrum
Madagaskaru. Granice tarczy w przybliżeniu pokrywają się
z tym plateau, przy czym w miarę zbliżania się do wybrzeży
skały krystaliczne przykryte zostają cienką warstwą zwietrzeliny laterytowej, a morfologia staje się mniej urozmaicona (Fig. 21 i 22). Kompleks prekambryjski składa się z kilku
terranów (mikrokontynentów), które uległy połączeniu
w neoproterozoiku i kambrze (Collins, 2006). Do głównych
bloków zaliczane są: Antongil, Antananarivo, Bekily i Bemarivo (Fig. 23), a do mniejszych jednostek strukturalnych
płyta Tsaratanana, pas Betsimisaraka, blok Ikalamavony,
masyw Itremo i masyw Vohibory.
Kompleks prekambryjski można podzielić na: 1) archaiczne skały średniego- i wysokiego stopnia metamorfizmu
(gnejsy, migmatyty, amfibolity, łupki mikowe), a także
skały magmowe (granity, czarnokity, gabra), głównie
w części centralnej i północno-wschodniej wyspy; 2) proterozoiczne metasedymenty (kwarcyty, marmury, zieleńce,
amfibolity), głównie w części centralnej i południowej wyspy i na 3) neoproterozoiczne intruzje skał magmowych
(granity, anortozyty, gabra, dioryty, monzonity), głównie
w części północnej i środkowej (Ashwal, Tucker, 1999,
Lardeaux et al., 1999, Yoshida et al., 1999, De Wit, 2003,
Collins, 2006). Znaczna część kompleksu została przetopiona
i przebudowana tektonicznie w warunkach wysokiego
Fig. 18. Szkielet ptaka-słonia (Aepyornis) w Muzeum Oceanograficznym w Tulearze, fot. K. Jusis • Skeleton of “elephant bird”
(Aepyornis) in Tulear Oceanographic Museum, phot. K. Jusis
ptaków i gadów jak np. gigantyczny ptak-słoń (Aepyornis)
(Fig. 18), nazwany tak, przez Marco Polo, czy wielki żółw,
wielki lemur i hipopotam (De Wit, 2003). Obecnie brak jest
na wyspie kręgowców o masie ciała większej, niż 12 kg.
Holoceńskie masowe wymieranie gatunków trwa nadal,
a jego przyczyn należy upatrywać w zmianach klimatycznych
i działalności człowieka (głównie wycinanie lasów i związane z nim erodowanie gleby).
Fig. 20. Wysokogórski płaskowyż w centrum wyspy, fot. K. Jusis •
Highland plateau in the center of the island, phot. K. Jusis
Fig. 21. Krajobraz wysokogórskiego płaskowyżu pokryty lavakami,
fot. K. Dembicz • Highland plateau landscape covered with “lavaks”,
phot. K. Dembicz
Fig. 19. Mapa geologiczna Madagaskaru (na podstawie Besairie,
1964, Du Puy, Moat, 1996, De Wit, 2003, zmienione) • Geological
map of Madagascar (after Besairie, 1964, Du Puy, Moat, 1996, De
Wit, 2003, modified)
stopnia metamorfizmu w czasie orogenezy panafrykańskiej
(800-600 Ma) (Lardeaux et al., 1999, Yoshida et al., 1999,
De Wit, 2003, Collins, 2006).
Drugi kompleks górnokarbońsko-permo-mezo-kenozoicznych skał osadowych przykrywa skały krystaliczne tarczy
na zachodzie wyspy i ma budowę monoklinalną (Fig. 19).
Najstarsze w profilu są skały wchodzące w skład gondwańskiej formacji Karoo (górny karbon – dolna jura, 300-180
Ma), która na Madagaskarze dzielona jest na trzy grupy:
Sakoa, Sakamena i Isalo (Fig. 24). Skały tej formacji tworzą
mniej zróżnicowane w morfologii wzniesienia, które obniżają się na zachód w kierunku kanału Mozambickiego. Często wyniesienia obcięte są uskokami lub tworzą kuesty.
Osady formacji Karoo zachowane są w trzech basenach sedymentacyjnych: basenie Diego na północy, basenie Mahajangi na północno-zachodnim wybrzeżu i basenie Moronda-
Fig. 22. Lavaka – długa rozpadlina w laterycie, fot. K. Dembicz •
Lavak – a long fracture cutting the laterite, phot. K. Dembicz
vy na zachodnim wybrzeżu (Rakotosolofo et al., 1999, Pique,
1999, Pique et al., 1999, De Wit, 2003) (Fig. 19 i 24). Na zachód
od osadów formacji Karoo występują wapienie i margle jurajskie (Fig. 25) oraz kredowe, pas bazaltów kredowych,
Fig. 23. Mapa geologiczna głównych struktur tektonicznych podłoża prekambryjskiego Madagaskaru (na podstawie De Wit, 2003,
Collins, 2006, zmienione) • Geological map of principal tectonic
structures of Precambrian basement in Madagascar (after De Wit,
2003, Collins, 2006, modified)
a jeszcze bardziej na zachód, aż do wybrzeża osady trzeciorzędowe (wapienie, margle, kreda i piaski) (Fig. 26) oraz
czwartorzędowe (piaski) (Pique et al., 1999, De Wit, 2003).
Trzeci kompleks skał wulkanicznych ma formę nieregularnych pokryw o różnych rozmiarach w kilku rejonach wyspy
lub wydłużonych pasów, zaznaczając się w morfologii młodymi stożkami wulkanicznymi (Fig. 19 i 27). Są to młode wulkanity, głównie bazaltowe i riolitowe. Środkowokredowe bazalty toleitowe i riolity ciągną się pasem wzdłuż wschodniego
wybrzeża, i w mniejszej skali wzdłuż zachodniego wybrzeża,
a także na południu (masyw Androy) (Pique, 1999, Melluso et
al., 2001). Neogeńsko-czwartorzędowe bazalty alkaliczne
występują w centrum wyspy tj. masyw Ankaratra koło Ambatolampy (na południowy-zachód od Antananarivo) i obszar
jeziora Lac Itasy (na zachód od Antananarivo) oraz na północy w obrębie tzw. prowincji magmowej Ambohitra, między
Ambanją, a Diego Suarez, która obejmuje też wyspę Nosy Be
(Fig. 19) (Pique, 1999, De Witt, 2003).
Występowanie na znacznym obszarze Madagaskaru
rozległych wychodni prekambryjskich skał magmowych
i metamorficznych sprawia, że wyspa obfituje w liczne
złoża kamieni szlachetnych i rzadkich minerałów (Lacroix,
1922a, 1922b, 1923, Behier, 1962, Thomas, 1993, Mercier
et al., 1999, Pezzotta, 2001, Praszkier, 2002, Caucia, Boiocchi, 2005, Pezzotta, 2005, http://www.mindat.org/rloc.
php?loc=Madagascar). Przed rozpadem Gondwany Madagaskar sąsiadował z najbogatszymi rejonami w kamienie
szlachetne jak: Wschodnia Afryka, Południowe Indie i Sri
Lanka. Rozpoznane do tej pory złoża występują płytko pod
powierzchnią Ziemi lub na złożach wtórnych w aluwiach
(Fig. 28), stąd też eksploatacja odbywa się głównie prymitywnymi metodami bez użycia urządzeń mechanicznych
i środków wybuchowych. Do rzadkości należą głębinowe
kopalnie np. flogopitów w okolicach Berakety. Większość
cennych minerałów występuje głównie w pegmatytach,
mniej w skarnach, metasomatytach i żyłach hydrotermalnych (Pezzotta, 2001).
Z geologicznego punktu widzenia interesujący jest także
obszar pokrywy osadowej, gdzie występują kompletne profile wybranych pięter jury i kredy, często skondensowane,
z liczną fauną morską, rzadziej lądową. Na uwagę zasługuje
występowanie kilku stanowisk z dobrze zachowanymi dinozaurami w lądowych osadach środkowej jury i górnej kredy
(Rogers, Forster, 2001, Taquet, 2006).
Przypuszcza się, że Madagaskar zaczął oddzielać się od
Afryki 165 Ma i zajął pozycję zbliżoną do obecnej około 100
Ma. Od Indii odłączył się około 85-70 Ma (Yoshida et al.,
1999, De Wit, 2003). Budowa geologiczna Madagaskaru jest
kluczem do wyjaśnienia historii rozpadu Gondwany, ze
względu na jego szczególne położenie na granicy między
10
Fig. 25. Amonity jurajskie w rejonie Sakarahy, fot. K. Jusis • Jurassic
ammonites in the Sakaraha area, phot. K. Jusis
Półwysep Lokaro
Półwysep ten położony jest w linii prostej około 15 km na
północny-wschód od Fort Dauphine, w południowo-wschodniej części prowincji Toliara (Fig. 7 – punkt 1). Stanowi on
południowo-wschodnie przedłużenie masywów górskich
Anosy i Vohimena. Cały ten obszar zbudowany jest ze skał
neoproterozoicznych (650-700 Ma), głównie granitów, migmatytów i gnejsów oraz skał wysokiego stopnia metamorfizmu (facja granulitowa), a także lokalnie z marmurów,
czarnokitów, skarnów i pegmatytów (Fig. 19, 23), tworzących
kompleks Androyan. Pierwotne skały magmowe i metamorficzne w tym kompleksie uległy metamorfizmowi retrogresywnemu około 520 Ma w czasie orogenezy panafrykańskiej.
W kompleksie tym wyróżniono grupy skał: Fort Dauphine
(gnejsy, granity), Tranomaro (skały zmetamorfizowane w facji
granulitowej, marmury, skarny), Ihosy (metasomatyty, skarny,
gnejsy, marmury) i Anosyan (granity i czarnokity).
Półwysep Lokaro jest przykładem erozji skał krystalicznych przez niszczącą działalność fal morskich oraz kulistego
wietrzenia granitów (Fig. 29). Na półwyspie znajdują się
koralowe plaże, ostańce granitowe tzw. „inselbergi” wyrastające bezpośrednio z morza, a w pobliskiej zatoce liczne
wyspy. Półwysep zamieszkują rybacy z plemiona Antandroy.
W rejonie tym na plażach, podobnie jak w okolicach Fort
Dauphine znajdują się aluwialne złoża monacytu-Ce.
Jadąc przez ten obszar napotyka się zadziwiające rośliny
takie jak: sucholubne euphorbia, opuncje (Fig. 11), czy lubiące więcej wilgoci dzbaneczniki (Nepenthes madagascariensis) (Fig. 12). W pobliżu Fort Dauphine, a szczególnie
na zachód w stronę Ambovombe rosną lasy składające się
z sucholubnych drzew z kolcami i małymi liśćmi, wyrastającymi bezpośrednio z pnia (Allaudia procera), należące do
rodziny Didieraceae (Fig. 14). Po drodze do Ambovombe
można napotkać także plantacje sizalu (Fig. 15), będącego
odmianą agawy.
Kierując się na północny-zachód w stronę Ihosy, w rejonie
Berakety i Betroki znajdują się zarzucone i czynne kopalnie
flogopitów, założone w skarnach i metasomatytach. Rejon
Berakety, będący strefą kontaktu między ultrabazytami,
Fig. 24. Zbiorczy profil litostratygraficzny dla górnokarbońskokenozoicznej pokrywy osadowej na przykładzie basenu Morondavy (zachodnie wybrzeże Madagaskaru) (na podstawie Pique et
al., 1999, zmienione) • Generalized lithostratigraphic column of
Upper Carboniferous-Cainozoic sedimentary cover – an example
from the Morondava basin (western coast) (after Pique et al., 1999,
modified)
Afryką, Indiami i Antarktydą. Prekambryjskie skały budujące terrany wchodzące w skład Madagaskaru mają odpowiedniki na półwyspie dekańskim (Yoshida et al., 1999).
11
a wapieniami i metasedymentami, znany jest z niezwykłych
zespołów minerałów. W wyniku metasomatycznego oddziaływania fluidów na skały węglanowe powstają w skarnach
złożowe nagromadzenia flogopitów, z którymi współwystępują: diopsyd, korund, safiryn, skapolit, spinel np. w głębinowej kopalni Ampandrandrava. Podobne paragenezy mineralne na kontakcie gnejsów piroksenowych, biotytowych
z wapieniami i marmurami występują w rejonie Betroki.
Z tego obszaru znane jest złoże szafirów w gnejsach biotytowych w Ambindzie.
Rezerwat Specjalny De Cap Sainte
Marie & Faux Cap
Oba przylądki Sainte Marie oraz Faux są rzadko odwiedzanymi atrakcjami geoturystycznymi Madagaskaru, ze
względu na trudną dostępność. Znajdują się około 60 km na
południe od Tsiombe, leżącego na drodze z Fort Dauphine
do Tulearu (Fig. 7 – punkt 2). Obszar rezerwatu zajmuje 1750
ha najbardziej na południe wysuniętej części prowincji Toliara. Zarazem jest to najbardziej wietrzna i na południe
wysunięta część Madagaskaru. W tej części prowincji Toliara skały prekambryjskiego podłoża krystalicznego przykryte są pokrywą osadową (Fig. 19). Miejsce to słynie z klifów,
zbudowanych z trzeciorzędowych wapieni (Fig. 26) oraz
z licznych endemitów roślin sucholubnych (Fig. 30). Klify
mają względną wysokość od 100 do 200 metrów.
Ochroną objętych jest tutaj 14 gatunków ptaków i 2 gatunki żółwi. Od lipca do listopada w tutejsze wody przypływają wieloryby. Jest to najgęściej zasiedlone przez żółwie
miejsce Madagaskaru, gdzie na 1 km2 powierzchni przypada
ponad 3000 osobników m.in. z rodzaju Geochelone radiata
(Fig. 17). Obszar rezerwatu zamieszkują plemiona Antandroy
i Mahafalów.
Fig. 26. Klify z wapieni trzeciorzędowych w Rezerwacie Specjalnym De Cap Sainte Marie, fot. K. Dembicz • Tertiary limestones
cliff in the De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve, phot.
K. Dembicz
Rezerwat Specjalny
De Bezaha Mahafaly
Fig. 27. Stożek wulkaniczny koło Betafo, fot. K. Jusis • Volcanic
landscape in the vicinity of Betafo, phot. K. Jusis
Rezerwat ten położony jest około 35 km na północnywschód od Betioky, miasta na drodze łączącej Tulear z Fort
Dauphine, w południowo-zachodniej części prowincji Toliara (Fig. 7 – punkt 3). Wyjątkowo suchy klimat z temperaturami dochodzącymi do 45oC powoduje, że w rezerwacie na
obszarze około 620 ha zachowane są liczne endemity roślin
sucholubnych. W pobliżu parku odsłaniają się osadowe skały klastyczne grupy Sakoa (górny karbon – dolny perm),
wchodzące w skład gondwańskiej formacji Karoo, a w kierunku zachodnim skały węglanowe jury i kredy z liczną
fauną morską oraz wulkanity kredowe. W tym rejonie występują najstarsze skały pokrywy osadowej na Madagaskarze.
Są to górnokarbońskie tyllity, zaliczane do grupy Sakoa (Fig.
24), niezgodnie zalegające na starszym podłożu krystalicznym. Zbudowane są one z ostrokrawędzistych bloków skał
podłoża, spojonych mułowcowym i piaskowcowym matriks.
Na nich położony jest kompleks piaskowców arkozowych
i mułowców o miąższości do 400 metrów.
Na tego typu skałach rosną drzewa tamarynowe, akacje
i kolczaste rośliny z rodziny Didieraceae. Ze świata zwierząt
Fig. 28. Granaty można znaleźć nawet na powierzchni drogi, fot.
K. Dembicz. • Garnets can be encountered even on the road surface,
phot. K. Dembicz
12
Fig. 29. Skomplikowana linia brzegowa na Półwyspie Lokaro, fot.
K. Dembicz • Complicated coastline of the Lokaro Peninsula, phot.
K. Dembicz
w rezerwacie spotykane są cztery gatunki lemurów, 12 gatunków węży, kilkadziesiąt gatunków ptaków, 2 gatunki żółwi
i okresowo jeden gatunek krokodyla, a ponadto liczne jaszczurki i gekony. Ten mało przystępny rejon zamieszkuje plemię
Mahafalów, którzy rodzinne grobowce ozdabiają z zewnątrz
pięknymi malowidłami, a groby przykrywają skałami z okolicy, informując o geologii otoczenia (Fig. 31 i 32).
W pobliżu znajdują się cudowne plaże Anakao, pół dnia
drogi pirogą od Tulearu, słynące z raf koralowych (Fig. 7 –
punkt 4). Blisko Anakao położona jest też koralowa wyspa
Nosy Ve. Ciekawostką znajdowaną na plażach tego rejonu są
fragmenty jaj Aepyornisa, czyli ptaka-słonia. Był to gigantyczny, nielotny ptak, zamieszkujący południowy Madagaskar przed 300 laty, należący do rodziny Aepyornithidae.
Ważył 300 kg, miał 3 metry wysokości i składał jaja o średnicy 30 cm. Obecnie jego szkielet można obejrzeć w Muzeum
Oceanograficznym w Tulearze (Fig. 18).
Na południe od Rezerwatu Specjalnego De Bezaha Mahafaly, kilka km na zachód od miasta Ampanihy znajduje
się największy na Madagaskarze baobab (Fig. 7 – punkt 5).
Jego średnica u podstawy pnia wynosi kilkanaście metrów.
W koronie drzewa oraz w jego pustym wnętrzu mieszkają
liczne nietoperze oraz wąż. Drzewo przez miejscowych
Fig. 30. Jeden z madagaskarskich endemitów na przylądku Cap St
Marie, fot. K. Dembicz • One of Malgasian endemites from the Cap
St Marie Promontory, phot. K. Dembicz
malgaszy uważane jest za święte. Na południe od rezerwatu pomiędzy miejscowościami Ejeda i Gogogogo znajdują
się aluwialne złoża granatów spessartynów (Fig. 28), ale
także zielonawych grossularów i tsavorytów. Z tego obszaru notowane są także jako ciekawostka mineralogiczna –
granaty wanadowe, które wykazują anizotropię barwy przy
obserwacjach na różnych ścianach kryształów (od zielonkawej do niebieskawej).
13
Fig. 32. Totemy na grobowcu Mahafalów, fot. K. Dembicz • Totems
on the Mahafaly tomb, phot. K. Dembicz
Fig. 31. Grobowiec plemienia Mahafalów, przykryty skałami
z otoczenia, fot. K. Dembicz • Tomb of Mahafaly tribe covered with
rocks collected in the vicinity, phot. K. Dembicz
szafiry o masie poniżej jednego karata po oszlifowaniu, choć
trafiają się też kilkunastokaratowe. Materiał w podrzędnej
ilości jest szlifowany na miejscu, a głównie trafia do szlifierni w Tajlandii i na Sri Lance.
Na koniec 2006 roku w aluwialnych złożach szafirów
między Sakarahą, a Ilakaką pracowało około 50 000 górników, z czego 10 % stanowiły kobiety. Szacuje się, że z przemysłem kamieni szlachetnych związanych jest około 3000
kupców i pośredników, którzy przybyli do Sakarahy i Ilakaki z całej wyspy, ale przede wszystkim z zagranicy tj. Sri
Lanki, Tajlandii i Europy. W tym rejonie znajduje się około
155 sklepów handlujących szafirami.
Miasta górnicze Ilakaka i Sakaraha
Położone są na granicy dwóch prowincji Toliara i Fianarantsoa (Fig. 7 – punkt 6), a geologicznie na granicy prekambryjskiej tarczy krystalicznej i fanerozoicznej pokrywy
osadowej (Fig. 19). Miasta powstały w ciągu niecałego roku,
a dzisiaj liczą łącznie kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców,
przybyłych z całego Madagaskaru, gdy wybuchła „szafirowa
gorączka”.
Złoża zostały odkryte przez Malgaszy w lecie 1998 na
brzegach rzeki Ilakaka. Aktualnie obszar złożowy ma długość
200 km i rozciąga się od miasta Sakaraha w prowincji Toliara przez Ilakakę w prowincji Fianarantsoa, aż do granic
Parku Narodowego Isalo. Obejmuje takie rejony wydobywcze
jak: Ilakaka, Sakaraha, Manambo, Voavoa, Fotiyola, Andranolava i Murarano. Ze względu na łatwą dostępność największa eksploatacja prowadzona jest wzdłuż drogi narodowej
N7 między Ilakaką i Sakarahą.
Złoża znajdują się w czwartorzędowych piaskach i żwirach, pochodzących z niszczenia triasowej formacji Isalo.
Osady zawierają horyzonty złożowe z otoczakami m.in.
szafirów (Schmetzer, 1999). Kamienie szlachetne w złożu
pochodzą z różnych środowisk geologicznych, ze skał metamorficznych, pegmatytów i pneumatolitów. Obszary
źródłowe dla złoża nie są znane. W osadach formacji Isalo
kamienie szlachetne są rozproszone. W kredzie, a następnie
w kenozoiku erozja piaskowców Isalo doprowadziła do
wtórnej koncentracji w osadach rzecznych między Ilakaką,
a Sakarahą.
Górnicy w poszukiwaniu kamieni szlachetnych kopią
w tym rejonie doły do głębokości kilkunastu metrów. Miejscowi kopacze frakcje piaszczyste traktują jako odpad wyrzucając je na hałdy. Interesujące są dla nich jedynie frakcje
żwirowe, bo wśród nich można znaleźć ziarna korundów,
granatów, chryzoberylów, spineli, topazów, turmalinów,
cyrkonów, beryli, cyjanitów, czy andaluzytów. Żwiry dokładnie przemywane są na powierzchni przez wyspecjalizowane
grupy górników lub całe rodziny. Najczęściej znajdywane są
Aleja baobabów koło Morondavy
W północnej części prowincji Toliara, kilkanaście kilometrów na północny-wschód od miasta Morondava, tuż przy
drodze do Belo sur Tsiribihina znajduje się jedna z najczęściej
odwiedzanych na Madagaskarze atrakcji turystycznych. Jest
to ‘aleja baobabów’ (Fig. 7 – punkt 7), a można ją zwiedzić
przy okazji wizyty w Parku des Tsingy de Bemaraha, znajdującym się już w prowincji Mahajanga, w którym występują niezwykłe formy krasu powierzchniowego. Aleja położona jest w centrum basenu sedymentacyjnego Morondavy,
który słynie z kompletnych profili grup Sakoa, Sakamena
i Isalo, z licznymi skamieniałościami (Fig. 19 i 24).
Wzdłuż drogi w sposób bardzo uporządkowany rosną baobaby z gatunku Andasonia grandidieri (Fig. 33). Aleją przejeżdża się, gdy wybierany jest tzw. wariant samochodowy
dojazdu do Parku des Tsingy de Bemaraha, który jest męczący
ze względu na zły stan drogi, szczególnie między Miandrivazo, a Mandrosonoro oraz na północ od Belo-sur-Tsiribihina.
Alternatywą jest trzydniowy spływ rzeką Tsiribihiną od miejscowości Miandrivazo, gdzie łatwo można dojechać asfaltową
drogą. Rzeka tworzy malownicze przełomy w uławiconych
wapieniach bajosu i batonu (Fig. 34 i 35). Dopływy rzeki Tsiribihina przecinają środkowojurajskie wapienie o różnej odporności na erozję rzeczną (denną i wsteczną), dzięki czemu
w ich korytach powstają piękne wodospady.
W tym rejonie rzeka Tsiribihina przecina wapienie ooli14
Fig. 33. Na południe od parku Bemaraha znajduje się „Aleja baobabów”, gdzie w sposób uporządkowany wzdłuż drogi rosną baobaby
z gatunku Andasonia grandidieri, fot. K. Dembicz • The “baobab alley” south of the des Tsingy de Bemaraha National Park – baobabs
Andasonia grandidieri grow in rows along the road, phot. K. Dembicz
towe i margle wapniste z wkładkami piaskowców, należące
prawdopodobnie do jury dolnej i reprezentujące ogniwo
Isalo III. Formy skałkowe zbudowane są z wapieni górnego
batonu i bajosu (Fig. 34). Wyróżniono w przełomie rzeki trzy
formacje: 1) wapienie mikrytowe i onkolitowe, lokalnie zdolomityzowane i zażelazione (bajos-dolny baton), o miąższości 350 metrów, 2) wapienie mikrytowe i onkolitowe, lokalnie
zdolomityzowane (baton), o miąższości 100 metrów i 3)
wapienie z bioklastami, z wkładkami wapieni oolitowych
(baton), o miąższości do 50 metrów.
zu pod namiotem w centrum parku. Obejście każdej ze
ścieżek geologicznych zajmuje jeden dzień.
Park słynie przede wszystkim z malowniczych ostańców
skalnych, utworzonych z piaskowców triasowej formacji
Isalo (środkowy trias – górny trias) (Fig. 24, 36-39). Jest to
kompleks paleoaluwiów o całkowitej miąższości od 1-6 km,
powstały z niszczenia skał tarczy krystalicznej. Budują go
białe piaskowce z warstwowaniami dużej skali (1-10 metrów)
(Fig. 38), zlepieńce i osady typu „red-bed”, powstałe w środowisku rzecznym.
W kompleksie piaskowców Isalo można wyróżnić trzy
ogniwa: Isalo I (białe lub szare, gruboziarniste arkozy,
z wkładkami zlepieńcowatymi, z charakterystycznymi warstwowaniami przekątnymi dużej skali), Isalo II (czerwonawe
zlepieńce i piaskowce) i Isalo III (jasne piaskowce, ustępujące w górę profilu marglom i wapieniom z fauną morską,
zaliczane już do jury dolnej). W rejonie Ranohiry piaskowcowe ostańce zbudowane są głównie z piaskowców ogniwa
Isalo I.
W parku znajdują się ścieżki geologiczne, ukazujące formy
wietrzenia piaskowców, warstwowania przekątne dużej skali, czy laminacje podkreślone żelazistymi barwami (Fig. 37).
Ścieżki rekreacyjne poprowadzone są w pobliżu wodospadów
Park Narodowy De IÌsalo
Główne wejście do Parku Narodowego De IÌsalo znajduje się w miejscowości Ranohira, na 707 km jedynej, dobrze
utrzymanej asfaltowej drogi na Madagaskarze nr N7, czyli
707 km na południe, południowy-zachód od stolicy kraju
Antananarivo i 226 km na wschód, północny-wschód od
Tulearu (Fig. 7 – punkt 8). Stąd też jest to najbardziej dostępny park na Madagaskarze i najczęściej odwiedzany przez
turystów. Obszar parku zajmuje 81 540 ha w południowozachodniej części prowincji Fianarantsoa. Zwiedzenie parku
zajmuje przynajmniej kilka dni, z możliwością rozbicia obo15
(Fig. 39) i jezior np. Piscine Naturelle. Na szlakach często
spotykane są różne gatunki lemurów, kameleonów i skorpionów oraz roślin endemicznych (aloesy, pachypodia (Fig. 13),
euphorbia), a także grobowce plemiona Sakalava. Obszar
parku zamieszkują plemiona Bara i Sakalava.
W pobliżu parku, w rejonie Ranohiry, m.in. w dolinie
rzeki Menamaty, w prowincji Fianarantsoa znaleziono
w obrębie osadów permo-triasowej grupy Sakamena liczne
szkielety małych gadów (Fig. 24). Ich występowanie w całym
profilu grupy Sakamena może wskazywać na to, że ta grupa
organizmów nie uległa masowemu wymieraniu na granicy
permu i triasu. Z obszaru Madagaskaru ze skał grupy Sakamena znane są takie gady jak np. Acerosodontosaurus, Barasaurus, Claudiosaurus, Coelurosauravus, Hovasaurus
i Thadeosaurus (Ketchum, Barrett, 2004). W okolicach Sakarahy na granicy prowincji Toliara i Fianarantsoa znajdują
się profile wapieni jurajskich z bogatą fauną amonitowo-ramienionogowo-mięczakową (Fig. 25).
Park Narodowy dÀndringitra
i Masyw Tsaranoro
Park znajduje się około 47 km na południe od miasta Ambalavao, w środkowej części prowincji Fianarantsoa (Fig. 7
– punkt 9). Jego powierzchnia wynosi 31 160 ha. W parku
granitowe szczyty o rzeźbie alpejskiej z najwyższym szczytem Pic Imarivolanitra (2658 m n.p.m.) i drugim, co do wielkości na Madagaskarze górują nad dolinami rzek Namoly
i Sahanambo. Park Andringitra wraz z masywem Tsaranoro
Fig. 34. Profil litostratygraficzny dla osadów jury środkowej
w przełomie rzeki Tsiribihiny (na południe od Parku Narodowego
des Tsingy de Bemaraha), zachodni Madagaskar • Lithostratigraphic
column of Middle Jurassic sediments from the Tsiribihina River
gorge (south of the des Tsingy de Bemaraha National Park), western
Madagascar
Fig. 35. Przełom rzeki Tsiribihiny w wapieniach bajosu i wczesnego batonu, fot. K. Jusis •
The Tsiribihina River gorge cut in Bajocian and Bathonian limestones, phot. K. Jusis
16
Fig. 36. Park Narodowy De IÌsalo, fot. K. Jusis • The De IÌsalo National Park, phot. K. Jusis
Fig. 38. Przekątne warstwowanie w piaskowcach triasowych w Parku Narodowym De IÌsalo, fot. K. Jusis • Cross-bedding in Triassic
sandstones in the De IÌsalo National Park, phot. K. Jusis
Fig. 37. Piaskowce triasowe w Parku Narodowym De IÌsalo, fot.
K. Jusis • Triassic sandstones in the De IÌsalo National Park, phot.
K. Jusis
17
Fig. 39. Jeden z naturalnych basenów w Parku Narodowym De IÌsalo, fot. K. Jusis
• One of natural reservoirs in the the De IÌsalo National Park, phot. K. Jusis
położony jest w obrębie południowo-wschodniej części bloku
Antananarivo (Fig. 19 i 23), zbudowanego z granitoidów
o wieku 2550-2500 Ma. Skały te poprzecinane są granitami,
sjenitami i gabrami o wieku 820-720 Ma. W rejonie Parku
Andringitra blok został strukturalnie przebudowany między
700-520 Ma w wyniku metamorfizmu wysokich ciśnień,
w facji granulitowej. Masywy górskie na tym obszarze związane są też z młodszymi intruzjami granitoidowymi o wieku
między 630-560 Ma. W Parku Narodowym Andringitra
oprócz osobliwości przyrody nieożywionej spotykany też jest
bogaty świat roślin i zwierząt. Żyje tutaj 14 gatunków lemurów i 30 gatunków orchidei. Podnóże gór zamieszkuje plemię
Betsileo, w chatach wykonanych z cegieł laterytowych,
z dachami pokrytymi sianem oraz liśćmi.
Masyw Tsaranoro graniczy od wschodu z Parkiem Narodowym dÀndringitra i usytuowany jest około 100 km na
południe od Fianarantsoa i 50 km na południe od Ambalavao
(Fig. 7 – punkt 10). Znajduje się tutaj najwyższa na świecie
pionowa ściana skalna, o wysokości około 800 metrów, bę-
dąca wyzwaniem dla wspinaczy z całego świata (Fig. 40).
Zbudowana jest z granitów i granitognejsów bloku Antananarivo. Obszar zamieszkują plemiona Bara i Betsileo.
Kierując się główną drogą Madagaskaru nr N7 z Ihosy
i Zazafotsy do Ambalavao i Fianarantsoa po obu stronach
można obserwować masywy granitowe i granitognejsowe
(Fig. 7 – punkt 11). Granitowe iglice i kuliste ostańce tzw.
„inselbergi” są przepięknymi przykładami kulistego wietrzenia granitów w klimacie zwrotnikowym. Jednym
z większych ostańców jest tzw. Ściana Południa (Fig. 41).
Droga przebiega niedaleko od północnej granicy Parku
Narodowego dÀndringitra.
Skały granitowe i gnejsowe zawierają w tym rejonie
soczewy granulitów i marmurów, w których występują
złoża jubilerskich odmian korundów (czerwonych rubinów
i niebieskich szafirów) (Mercier et al., 1999, Caucia, Boiocchi, 2005, Pezzotta, 2005). W skałach facji granulitowej
w okolicach Amboarahy występują: grandidieryt, kordieryt, rubin, topaz. W okolicach Ihosy, w soczewkach sake18
Fig. 40. Masyw Tsaranoro z najwyższą na świecie pionową ścianą skalną, o wysokości około 800 metrów, fot. K. Dembicz • The Tsaranoro
Massif with the highest vertical rock face in the world, about 800 meters tall, phot. K. Dembicz
nitów w obrębie gnejsów biotytowo-sillimanitowo-kordierytowo-granatowych spotykane są korundy, musgravity,
safiryny i spinele.
Masyw Itremo
Centralna część masywu znajduje się w połowie drogi
między Ambatofinandrahaną, a Mandrosonoro, w północnej
części prowincji Fianarantsoa (Fig. 7 – punkt 12). Zbudowany jest on z proterozoicznych marmurów dolomitycznych
i kwarcytów o wieku 1850-800 Ma (Collins, 2006). Skały
masywu są zmetamorfizowane w różnym stopniu, przy czym
stopień przeobrażeń wzrasta ze wschodu na zachód. Tworzą
obalone fałdy o amplitudzie ponad 20 km. Lokalnie są poprzecinane przez intruzje gabr i sjenitów o wieku 800 Ma.
W masywie występują liczne podziemne i powierzchniowe kopalnie, założone w kwarcowych żyłach hydrotermalnych, w których wydobywa się kryształy górskie (Fig. 42).
Okazy kolekcjonerskie z tego miejsca charakteryzują wrostki
Fig. 41. Granitowy ostaniec tzw. Ściana Południa w rejonie Ambalavao, fot. K. Jusis • Granitic inselberg called South Wall in
Ambalavao region, phot. K. Jusis
19
Fig. 42. Szczotka kryształów górskich. Długość największego
kryształu 12 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandrahana,
prowincja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot. M.
Łodziński • “Rock crystal” druse from the Itremo Massif near
Ambatofinandrahana in Fianarantsoa province, central Madagascar. The longest crystal reaches 12 cm. Collection and phot. M.
Łodziński
Fig. 44. Zrost dwóch kryształów kwarcu ananasowego. Wysokość
agregatu 18 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandrahana, prowincja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot. M. Łodziński •
Twin candle quartz from the Itremo Massif near Ambatofinandrahana in Fianarantsoa province, central Madagascar. The length of
specimen is 20 cm. Collection and phot. M. Łodziński
Podsumowanie
Walory geoturystyczne Madagaskaru są wybitne, co związane jest z bogatą przeszłością geologiczną tej wyspy. Opisane stanowiska geoturystyczne podlegają ciągłym przemianom, co dotyczy szczególnie przełomów rzecznych, masywów
granitowych z formami kulistego wietrzenia granitów, czy
klifów nadmorskich, a zmiany te związane są z procesami
wietrzenia oraz erozji i zachodzą w wilgotnym klimacie
tropikalnym w wysokim tempie. Madagaskar kryje jeszcze
wiele interesujących obiektów, które z roku na rok będą odkrywane i lepiej udostępniane dla turystów.
Fig. 43. Kwarc ananasowy z nalotem z tlenków Mn. Dłuższa
średnica okazu 20 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandrahana, prowincja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot.
M. Łodziński • Candle quartz with Mn-oxides film from the Itremo Massif near Ambatofinandrahana in Fianarantsoa province,
central Madagascar. The length of specimen is 20 cm. Collection
and phot. M. Łodziński
chlorytu, fuchsytu, hematytu, hollandytu i lepidokrokitu,
podkreślające strefy wzrostu kryształów tzw. fantomy. Często spotykaną w tym rejonie rzadkością mineralogiczną jest
kwarc ananasowy, czyli zrost kryształów przypominający
ananas, gdzie wokół głównego kryształu narastają mniejsze
osobniki (Fig. 43 i 44). Rejon ten zamieszkiwany jest przez
plemiona Betsileo i Bara. Obszar ma charakter wysokogórskiego plateau, który porastają trawy, brak jest tutaj praktycznie drzew. W dolinach znajdują się lasy aloesowe.
Podziękowania
Autor chciałby podziękować współuczestnikom wyprawy:
Tomaszowi Praszkierowi (Towarzystwo Geologiczne „Spirifer”), Krzysztofowi Dembiczowi (Towarzystwo Geologiczne „Spirifer”), Katarzynie Jusis, Marcie Saks i Piotrowi
Ziółkowskiemu za zgodę na wykorzystanie fotografii ich
autorstwa. 
20
Summmary
have jointed together in the Neoproterozoic and in the Cambrian (Collins, 2006). The main structural blocks are: Antongil, Antananarivo, Bekily and Bemarivo (Fig. 23), and the
smaller units are: Tsaratanana plate, Betsimisaraka belt,
Ikalamavony block, Itremo and Vohibory massifs. The complex includes Archaic gneisses, migmatites, amphibolites,
mica schists, granites, charnockites and gabbros, Proterozoic metasediments, Neoproterozoic granites, anorthosites,
gabbros, diorites and monzonites.
The second complex of Upper Carboniferous-PermianMesozoic-Cainozoic sediments forms a monocline that covers the crystalline shield in the western part of the island (Fig.
19). The oldest rocks belong to the Gondwana’s Karoo Supergroup (Upper Carboniferous-Lower Jurassic, 300-180 Ma)
which in Madagascar comprises three groups: Sakoa, Sakamena and Isalo (Fig. 24). The Karoo sediments are preserved
in three sedimentary basins: Diego in the north, Mahajanga
on the northwest coast and Morondava on the western coast
of the island (Pique, 1999, Pique et al., 1999, De Wit, 2003)
(Fig. 19, 24). West from the Karoo-covered area Jurassic (Fig.
25) and Cretaceous limestones and marls occur together with
the belt of Cretaceous basalts. Further westward, towards the
coast, Tertiary limestones, marls, chalks and sands are developed (Fig. 26) along with Quaternary sands (Pique et al., 1999,
De Wit, 2003).
The third complex includes irregular volcanic covers of
various size scattered in several areas of the island, and volcanic belts. Volcanics are well-visible in the landscape as
young cones (Fig. 19, 27). These are Middle Cretaceous tholeitic basalts and ryolites (a belt extending along the eastern
coast and another one, smaller, stretching along the western
coast as well as the Androy Massif in the south) and NeogeneQuaternary alkaline basalts (the Ankaratra Massif and the
Lake Itasy in the center of the island as well as the Ambohitra magmatic province in the north, Fig. 19) (Pique, 1999,
Melluso et al., 2001, De Witt, 2003).
Vast exposures of Precambrian magmatics and metamorphics result in the abundance of precious stones (Fig. 4, 28)
and rare minerals deposits. Most of these valuable minerals
occur in pegmatites, occassionally in skarns and other metasomatites, and in hydrothermal veins (Pezzotta, 2001).
Geologically interesting is also sedimentary cover where
full sequences of particular Jurassic and Cretaceous series
can be examined, commonly condensed and hosting abundant
marine and minor terrestrial fossils. Interesting are several
sites where well-preserved dinosaur bones were found in
continental Middle Jurassic and Upper Cretaceous strata
(Rogers, Forster, 2001, Taquet, 2006).
The top-class geotouristic sites in the southern Madagascar are: the Lokaro Peninsula (Fig. 7 – site 1) where wave
erosion and spheroidal weathering of granites (inselbergs)
(Fig. 29) can be observed; the De Cap Sainte Marie Special
Nature Reserve and the adjacent Faux Cap promontory (Fig.
7 – site 2) with Tertiary limestones cliffs (Fig. 26), numerous
endemitic xerophytes (Fig. 30) and tortoises Geochelone radiata (Fig. 17); the De Bezaha Mahafaly Special Nature Reserve with exposures of Karoo rocks (the Sakoa Group) and
Jurassic/Cretaceous carbonates, with the unique assemblage
Geotouristic attractions of the southern
part of Madagascar
Marek Łodziński
The visitor’s first impression of Madagascar can be ambiguous. The island is a habitat of numerous endemitic plant
and animal species, e.g baobabs (Fig. 1), colourful chameleons (Fig. 2), tame lemurs (Fig. 3), precious stones (Fig. 4)
(deposits of all precious stones except diamonds occur, e.g,
sapphires, rubies, emeralds, chrysoberyles and topases),
valuable spices (m.in. vanilla, cloves, cinnamon, saffron and
pepper) but also deseases (leprosy, malaria and dengue).
Madagascar is famous in the world as “the island of lemurs”,
as almost 50 endemic species of these unusual animals were
discovered including the largest, called “indri” (Indri indri, up
to 90 cm tall) and the smallest – Microcebus (at the size of a
mouse). Another common name is “the red island” originating
from rusty-red colour of lateritic soils covering the center of
the island (Fig. 5) and also from red suspension transported by
lowland rivers (Fig. 6). Madagascar is a “geological paradise”
as in many areas weathering crust and vegetation are absent
providing perfect exposures, the rates of geological processes:
weathering, erosion and deposition are much higher due to hot
and humid climate, the magmatic and metamorphic rocks are
very diversified and the sequences of sedimentary rocks
(mostly Mesozoic) are complete. All these makes Madagascar
an intrising geotouristic attraction despite poor infrastructure
(Fig. 7, 8) and travelling problems (Fig. 9).
Undoubtedly, flora, fauna and geology are the top attractions which draw attention of tourist from all over the world.
Numerous endemic species are the results of early isolation
of the island from Africa, which took place some 165 Ma.
Madagascar belongs to the areas of highest biodiversity in
the world (Attenborough, 1961, Garbutt, 1999, Jolly, Durrell,
1999, Bradt et al., 2001, De Witt, 2003, Schutz et al., 2007).
The most typical plants are: baobabs (Andasonia grandidieri)
(Fig. 1), Madagascar dragon tree (Dracaena marginata) (Fig.
10), opuntias (Fig. 11), nepenthes (Nepenthes madagascariensis) (Fig. 12), “elephant’s foot” (Pachypodium rosulatum) (Fig.
13), plants from Didieraceae Family (Fig. 14), “travelers
palm” (Ravenala madagascariensis), bamboos, orchids, bananas, vanilla and sisal (Fig. 15).
Among animals the species most typical of Madagascar
are chameleons (Fig. 2, 16), lemurs (Fig. 3), land (Fig. 17) and
aquatic turtles, snakes, geckos and crocodiles. Moreover,
numerous endemitic birds and freshwater fishes are known.
During Historic Times Madagascar faced extinction of 17
species of large mammals, birds and reptiles including the
gigantic “elephant bird” (Aepyornis) (Fig. 18).
Geological structure of Madagascar includes three complexes: 1) Precambrian igneous and metamorphic rocks forming the crystalline shield, 2) Upper Carboniferous-PermianMesozoic-Cainozoic sedimentary cover, 3) Cretaceous,
Tertiary and Quaternary volcanics (Fig. 19).
The first complex is located in central and eastern parts of
the island (Fig. 20-22), and comprises several terranes which
21
of xerophytes and with tombs of the Mahafaly tribe (Fig. 7
– site 3) (Fig. 31, 32); the Anakao beaches (Fig. 7 – site 4)
where relics of Aepyornis eggs can be found (Fig. 18); the
largest baobab in Madagascar located in Ampanihy (Fig. 7
– site 5); mining camps in Ilakaka and Sakaraha (Fig. 7 – site
6) where the largest sapphire deposits in the island is worked;
the “baobab alley” near Morondava (Fig. 7 – site 7 and Fig.
33); scenic Tsiribihina River gorge cut in bedded Bajocian
and Bathonian limestones (Fig. 34 and 35); the De IÌsalo
National Park (Fig. 7 – site 8) with picturesque Triassic sandstones of the Isalo Formation (Middle-Upper Triassic) (Fig.
36-39); palaeontological sites with abundant fossils of small
reptiles hosted in Permian-Triassic Sakamena Group and
Jurassic limestones with numerous ammonites, brachipods
and bivalves exposed near Ranohira (Fig. 25); the dÀndringitra
National Park (Fig. 7 – site 9) with granitic peaks and villages of the Betsileo tribe; the Tsaranoro Massif (Fig. 7 – site
10) with the highest (about 800 meters) vertical rock face in the
world, which has been a challenge for climbers since years (Fig.
40); granitic domes near Ambalavao (Fig. 7 – site 11) e.g. the
Southern Wall (Fig. 41); the Itremo Massif (Fig. 7 – site 12)
where numerous mines work quartz veins for “rock crystals”
(Fig. 42-44). Undoubtedly, Madagascar has many other interesting geotouristic sites with await discovery and promotion.
Literatura (References)
Ashwal L.D. & Tucker, R.D., 1999. Geology of Madagascar: a brief outline.
Gondwana Research, 2: 335-339.
Attenborough D., 1961. Zoo quest to Madagascar. Lutterworth Press, 168 pp.
Behier J., 1962. Carte mineralogique de Madagascar. Archive Service Geologique, Antananarivo.
Besairie H., 1964. Carte geologique de Madagascar, au 1:1000000, trois
feuilles en couleur. Archive Service Geologique, Antananarivo.
Bradt H., 2005. Madagascar, 8th edition: The Bradt Travel Guide. Bradt
Travel Guides Press, 488 pp.
Bradt H., Schuurman D. & Garbutt N., 2001. Madagascar Wildlife, 2nd edition: A Visitor’s Guide. Bradt Travel Guides Press, 144 pp.
Caucia F. & Boiocchi, M., 2005. Corindone. I cromofori nei cristalli
policromi di Amboarohy, Ihosy, Madagascar. Risultati degli studi microanalitici. Riv. Mineral. Ital., 30: 126-129.
Collins A.S., 2006. Madagascar and the amalgamation of Central Gondwana. Gondwana Research, 9: 3-16.
De Wit M.J., 2003. Madagascar: heads it’s a continent, tails it’s an island.
Annu. Rev. Earth Planet. Sci., 31: 213–248.
Du Puy D.J. & Moat, J., 1996. A refined classification of the primary vegetation of Madagascar based on the underlying geology: using GIS to
map its distribution and to assess its conservation status. W: Lourenco,
W.R. (ed.). Proceedings of the International Symposium on the Biogeography of Madagascar. Wydawnictwo l’ORSTOM, Paris: 205-218, +
3 mapy
Eveleigh M., 2001. Maverick in Madagascar. Lonely Planet Publications,
221 pp.
Garbutt N., 1999. Mammals of Madagascar. Yale University Press, 320 pp.
Jolly A., 2004. Lords and lemurs: mad scientists, kings with spears, and the
survival of diversity in Madagascar. Houghton Mifflin Press, 320 pp.
Jolly A. & Durrell G., 1999. Madagascar, a world out of time. Aperture
Press, 143 pp.
Ketchum H.F. & Barrett P.M., 2004. New reptile material from the Lower
Triassic of Madagascar: implications for the Permian–Triassic extinction
event. Can. J. Earth Sci. (Rev. Can. Sci. Terre), 41: 1-8.
Lacroix A., 1922a. Mineralogie de Madagascar. Vol. I. Societe D’Editions
Geographiques, Maritimes et Coloniales, Paris, 624 pp.
Lacroix A., 1922b. Mineralogie de Madagascar. Vol. II. Societe D’Editions
Lacroix A., 1923. Mineralogie de Madagascar. Vol. III. Societe D’Editions
Lardeaux J.M., Martelatl J.E., Nicollet Pili C.E., Rakotondrazafy R. &
Cardon, H., 1999. Metamorphism and Tectonics in Southern Madagascar : An Overview. Gondwana Research, 2: 355-362.
Melluso L., Morra V., Brotzu P. & Mahoney, J.J., 2001. The Cretaceous Igneous Province of Madagascar: geochemistry and petrogenesis of lavas and
dykes from the central-western sector. J. Petrol., 42: 1249-1278.
Mercier A., Rakotondrazafy M. & Ravolomiandrinarivo, B., 1999. Ruby
mineralization in southwest Madagascar. Gondwana Research, 2: 433438.
Morris P. & Hawkins F., 1998. Birds of Madagascar: A Photographic Guide.
Yale University Press, 328 pp.
Pezzotta F., 2001. Madagascar. A mineral and gemstone paradise. Extra
Lapis English, 1, Lapis International LLC, East Hampton, 97 pp.
Pezzotta F., 2005. Rubini e zaffiri. Corindoni policromi di Amboarohy,
Ihosy, Madagascar. Riv. Mineral. Ital., 30: 116-124.
Pique A., 1999. The geological evolution of Madagascar: an introduction.
J. of African Earth Sciences, 28: 919-930.
Pique A., Laville E., Bignot G., Rabarimanana M. & Thouin, C., 1999. The
initiation and development of the Morondava Basin (Madagascar) from
the Late Carboniferous to the Middle Jurassic: sedimentary, paleontological and structural data. J. of African Earth Sciences, 28: 931-948.
Pitcher G. & Wright P.C., 2004. Madagascar&Comores. Lonely Planet
Publications Pty Ltd, London, 295 pp.
Praszkier T., 2002. Madagaskar - kraina szafirów i baobabów. Otoczak, 27:
29-39.
Rakotosolofo N.A., Torsvik T.H., Ashwal L.D., Eide E.A. & de Wit M.J.,
1999. The Karoo supergroup revisited, and Madagascar-Africa fits. J.
of African Earth Sciences, 29: 135–151.
Rogers K.C. & Forster C.A., 2001. The last of the dinosaur titans: a new
sauropod from Madagascar. Nature, 412: 530–534.
Schmetzer K., 1999. Rubies and sapphires from Ilakaka. Australian Gem.,
20: 282-284.
Schutz H., Goodman S.M. & Benstead J.P., 2007. The Natural History of
Madagascar, 2nd edition. University of Chicago Press, 1728 pp.
Taquet P., 2006. The Annales de Paleontologie and the Dinosaurs. Annales
de Paleontologie, 92: 175–185.
Thomas A., 1993. The emerald mines of Madagascar. South African Gemmologist, 7: 3-11.
Tyson P., 2001. The eighth continent: life, death, and discovery in the lost
world of Madagascar. Perennial HarperCollins Publishers, 416 pp.
Yoshida M., Rajeshl H.M. & Santosh, M., 1999. Juxtaposition of India and
Madagascar: a perspective. Gondwana Research, 2: 449-462.
Strony www:
http://www.madagascarfish.org/Maps/SimplifiedGeology_map.html
http://www.mindat.org/rloc.php?loc=Madagascar
22
i ich udostępnienie turystyczne
Karst of the Gunung Mulu National Park (Borneo)
and the management of tourist movement
Piotr Migoń
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego,
Uniwersytet Wrocławski, pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław
Wstęp
Wietnam
Malezja
Obszary międzyzwrotnikowe, cechujące się niemal stałą
wysoką temperaturą powietrza w ciągu roku i znaczną roczną sumą opadów, na ogół przekraczającą 3000 mm, w szczególny sposób sprzyjają chemicznej degradacji skał wapiennych i rozwojowi rzeźby krasowej na znaczną skalę (Ford,
Williams 2007). Ze strefy równikowej i podrównikowej
południowo-wschodniej Azji i Karaibów opisano po raz
pierwszy charakterystyczne typy krajobrazu krasowego jak
kras wieżowy (tower karst), kras kopiasty (cone karst) i kras
Brunei
Malezja
Indonezja
Indonezja
Treść: W artykule zaprezentowano Park Narodowy Gunung Mulu
w Malezji, ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk krasowych.
Typowymi elementami rzeźby krasowej są zwarte masywy
wapienne, równiny korozyjne, przełomy rzeczne, mega-leje
krasowe i ślepe doliny oraz rozbudowane systemy jaskiniowe,
w tym jaskinie przepływowe. Obszar parku, położony w strefie
deszczowego lasu równikowego, cechuje się ponadto znacznym
zróżnicowaniem biologicznym. Z tych względów został w 2000 r.
wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W końcowej
części artykułu przedstawiono zasady i zakres udostępnienia
Parku dla turystyki.
Słowa kluczowe: kras, jaskinie, deszczowy las równikowy,
Światowe Dziedzictwo UNESCO, Mulu
Abstract: The paper presents the Gunung Mulu National Park in
Malaysia, focusing mainly on karst phenomena. Typical features
of karst relief are towering limestone massifs, corrosion plains,
river gorges, mega-dolines and blind valleys, as well as extensive
cave systems, including subterranean rivers. The area of the Park,
located in the equatorial rainforest belt, is also characterized by
considerable biodiversity. Therefore, in 2000 it has been inscribed
on the World Heritage List of UNESCO. In the closing part of the
paper the rules governing tourist activities and the extent of tourist
accessibility are presented.
Key words: karst, caves, equatorial rainforest, UNESCO World
Heritage, Mulu
Fig. 1. Gunung Mulu – topografia i obiekty charakterystyczne
(na podstawie: Hazebroek, Abang Kashim, 2002) • Gunung Mulu
– topography and characteristic sites (after: Hazebroek, Abang
Kashim, 2002)
23
Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo) i ich udostępnienie turystyczne
Fig. 3. Wapienne masywy Mulu widziane od zachodu, rozdzielone
przełomową doliną rzeki Melinau Paku, fot. P. Migoń • Limestone
massifs of Mulu dissected by gorge of the Melinau Paku river, seen
from the west, phot. P. Migoń
niny aluwialne towarzyszące wybrzeżom Morza Południowochińskiego. Od najbliższego większego miasta – nadmorskiego Miri – jest odległy o około 100 km. Powierzchnia
parku wynosi ponad 500 km 2 i poza obszarami krasowymi,
stanowiącymi de facto tylko około 20% obszaru, obejmuje
również duży obszar górski zbudowany ze skał niekrasowych,
przeważnie piaskowców, niskie wzgórza tworzone przez
serie łupkowe oraz równiny aluwialne. Najwyższym szczytem
w granicach parku jest Gunung Mulu (2376 m n.p.m.), natomiast równina aluwialna w części zachodniej jest położona
na wysokości około 150 m n.p.m. (Fig. 1). Administracyjnie
park Mulu znajduje się we wschodniej części prowincji Sarawak – jednej z dwóch tworzących malezyjską część Borneo,
niedaleko od południowej granicy sułtanatu Brunei.
Ukształtowanie terenu parku pozostaje w ścisłym związku z budową geologiczną, której przewodnim rysem jest
pasowe występowanie formacji skalnych różnego wieku
(Fig. 2). Trzy główne formacje (Wilford 1964) to kolejno:
• formacja Mulu – składająca się z piaskowców i podrzędnie łupków, nieznacznie zmetamorfizowanych, o całkowitej
grubości do 6 km i wieku obejmującym okres od późnej
kredy po eocen;
• formacja Melinau (eocen – miocen) – złożona z wapieni,
będących podłożem spektakularnych zjawisk krasowych;
• formacja Setap – tworzona głównie przez łupki ilaste
wieku mioceńskiego.
Wapienie Melinau tworzyły się w środowisku rafy koralowej i towarzyszącej jej laguny, a sedymentacja węglanowa
trwała około 20 milionów lat. Występują one w postaci grubych ławic o całkowitej miąższości do 1,5 km, stromo zapadających na NW, zbudowanych głównie z drobnych okruchów
węglanu wapnia. Skamieniałości o większych rozmiarach są
stosunkowo rzadkie.
Pas wapieni formacji Melinau o rozciągłości SW-NE ma
w granicach parku długość około 25 km i kontynuuje się w obu
kierunkach poza jego granicami. Jego szerokość jest zróżnicowana i wynosi od 4 do 8 km. Wschodnią część pasa wapiennego tworzą wysokie masywy górskie o bardzo stromych
stokach, oddzielone od siebie przełomowymi dolinami rzek
Fig. 2. Budowa geologiczna Gunung Mulu (na podstawie: Hazebroek, Abang Kashim, 2002) • Geology of the Gunung Mulu National
Park (after: Hazebroek, Abang Kashim, 2002)
spiczasty (pinnacle karst), przez wielu uważane za specyficzne wyłącznie dla tych obszarów. W trakcie późniejszych
badań okazało się wprawdzie, że jednoznaczne wiązanie typu
rzeźby krasowej z warunkami klimatycznymi nie jest zasadne (Ford, Brook 1978, Jennings 1984), niemniej obszary
położone blisko równika pozostają miejscem występowania
szczególnie spektakularnych krajobrazów krasowych. Jednym z nich jest masyw Gunung Mulu w malezyjskiej części
Borneo, znany między innymi z obecności największej komory jaskiniowej na świecie – Sarawak Chamber (Waltham
1997). Prezentacja występujących w masywie form krasowych i środowiska, w którym się rozwinęły, jest głównym
celem artykułu. Celem drugorzędnym jest pokazanie, w jaki
sposób elementy geomorfologii są obecne w ofercie turystycznej i edukacyjnej Parku Narodowego Gunung Mulu.
Położenie, ukształtowanie
powierzchni i budowa geologiczna
Park Narodowy Gunung Mulu jest położony w północnej
części Borneo, po zachodniej stronie pasma górskiego Iran,
w strefie gdzie obszary górskie przechodzą w szerokie rów24
(Fig. 3). Od południa są to kolejno Southern Hills, najwyższy
w części wapiennej masyw Gunung Api (1710 m n.p.m.)
i Gunung Benarat (1615 m n.p.m.). Dolina rzeki Melinau Paku
jest stosunkowo szeroka i ma dobrze rozwiniętą równinę aluwialną, natomiast rzeka Melinau tworzy pomiędzy masywami
Gunung Api i Gunung Benarat głęboką dolinę przełomową o
długości około 3 km, ze skalistymi zboczami o wysokości do
300-400 m. Północną granicę parku tworzy dolina rzeki Medalan, za którą wznosi się wapienny masyw Gunung Buda (963
m), będący parkiem narodowym od 2001 r. Zachodnia część
pasa wapiennego ma inny charakter. Wysokości nie przekraczają 300 m n.p.m., a wychodnie skalne są stosunkowo nieliczne i mają postać izolowanych wzgórz i grzbietów wyrastających
z szerokiej równiny aluwialnej (Fig. 4). Miąższość aluwiów
jest jednak niewielka, a w korycie Melinau często można
spotkać zbudowane z wapieni progi skalne.
Fig. 4. Równina korozji krasowej w zachodniej części parku,
z ostańcami wapiennymi, fot. P. Migoń • Karst corrosion plain in
the western part of the park, with limestone residual hills, phot.
P. Migoń
Formy krasu powierzchniowego
Najbardziej charakterystyczną cechą powierzchniowej
rzeźby krasowej Mulu jest uderzający kontrast między stromymi, skalistymi stokami wapiennych masywów górskich
i niemal równinnym terenem wokół nich. Cienka, a miejscami nieciągła pokrywa aluwialna wskazuje, że te płaskie
powierzchnie są równinami korozyjnymi. Ostańcowe masywy wapienne mają różną wielkość: izolowane stożki i kopuły na równinie Melinau mają 50-200 m wys. i długość do 2 km,
z kolei największy, zwarty blok Gunung Api ma wymiary
około 8 x 5 km, przy wysokości względnej prawie 1500 m.
Nagie wapienne urwiska mają do 400 m wysokości i są
szczególnie dobrze widoczne wzdłuż dolin rzecznych i wewnątrz wielkich lejów krasowych (mega-dolines, tiankeng),
których przykładami są Garden of Eden i amfiteatr przy
wylocie Deer Cave (Fig. 5). Niewątpliwie utrzymywanie się
pionowych ścian skalnych o takiej wysokości jest związane
ze znaczną wytrzymałością mechaniczną masywnych wapieni i bardzo stromym upadem ławic, niemniej przekroczenie progu wytrzymałości musi się często zdarzać, na co
wskazują wielkie oderwane bloki skalne u podnóża, ukryte
w gęstym lesie równikowym. Rozpad skał i obrywy są dodatkowo inicjowane przez roślinność wkraczającą na urwiska
skalne i zakorzeniającą się w szczelinach.
Mega-leje krasowe i ślepe doliny nie występują powszechnie, natomiast ich rozmiary są imponujące. Największym
mega-lejem jest wspominany Garden of Eden w obrębie
Southern Hills. Ma on około 1 km średnicy i do 300 m głębokości i jest zlokalizowany przy granicy pasa wapiennego
z piaskowcami formacji Mulu. Z obszaru piaskowcowego do
leja wpływa potok tworząc kilkunastometrowej wysokości
wodospad (Fig. 6), który po drugiej stronie wpływa do korytarzy jaskini Deer Cave. Geneza tej gigantycznej formy nie
jest w pełni jasna. Istnieje hipoteza, że może być on wielką
formą zapadliskową, powstałą przez zawalenie się stropu
wielkiej komory jaskiniowej porównywanej rozmiarami
z Sarawak Chamber, brak jednak na to niezbitych dowodów.
Największą ślepą doliną jest Hidden Valley, znajdująca się
po wschodniej stronie masywu Gunung Api. Jej skaliste,
pionowe zbocza osiągają do 300 m wysokości, a w zakończe-
Fig. 5. Urwiska wapienne w mega-leju krasowym Garden of Eden,
fot. P. Migoń • Limestone precipices in the mega-doline of the
Garden of Eden, phot. P. Migoń
Fig. 6. Wodospad na progu skalnym na granicy litologicznej piaskowców i wapieni, fot. P. Migoń • Waterfall on a rock step at the
sandstone/limestone boundary, phot. P. Migoń
25
Fig. 7. Pinnacles – skupisko ostrych iglic wapiennych na stokach
Gunung Api, fot. D. Gillieson • Pinnacles – a group of sharp limestone needles on the slope of Gunung Api, phot. D. Gillieson
Fig. 8. Plan Sarawak Chamber – największej komory jaskiniowej na
świecie (na podstawie ekspozycji muzealnej w Parku Narodowym
Mulu) • groundplan of the Sarawak Chamber – the largest subterranean chamber in the world (based on exhibition panel in the Mulu
National Park museum)
niu znajduje się zespół ponorów, którymi wody strumienia
biorącego początek w obszarze niekrasowym są kierowane
do systemów jaskiniowych Cobra i Good Luck.
Prawdopodobnie najbardziej znaną i kojarzoną z obszarem
Mulu formą krasu powierzchniowego jest jednak zespół gigantycznych żłobków spiczastych w formie ostro zakończonych wapiennych iglic, znanych jako Pinnacles. Jest on położony na północnych stokach Gunung Api, na wysokości
około 1300 m n.p.m., wśród gęstego lasu tropikalnego (Fig.
7). Imponujące są rozmiary iglic, które osiągają do 50 m
wysokości i wyrastają wysoko ponad korony drzew. Gęsta
roślinność i znaczna głębokość szczelin pomiędzy iglicami
sprawia, że obszar ich występowania jest jednym z najtrudniej
dostępnych w granicach parku.
– ma 600 m długości i maksymalnie 415 m szerokości, przy
wysokości dochodzącej do 80 m (Fig. 8).
Imponująca jest też głębokość systemów jaskiniowych,
oceniana na około 600 m. Najniżej położone korytarze znajdują w poziomie lokalnej bazy erozyjnej i są zajęte przez
podziemne rzeki i strumienie. Tak jest między innymi
w jaskini Clearwater (Fig. 9), której korytarze przechwytują
znaczącą część przepływu rzek Melinau i Melinau Paku,
opływających masyw Gunung Api. Wyżej położone korytarze są suche, zawierają jednak miąższe żwirowiska otoczaków
piaskowcowych, co wskazuje na ich niegdyś przepływowy
charakter. Spotkać je można na przykład w jaskini Lagang
w południowym krańcu masywu Gunung Api (Fig. 10),
dzisiaj znajdującej się około 30 m ponad równiną aluwialną.
Miąższość wypełnień aluwialnych, zwykle przykrytych
polewami kalcytowymi, sięga 50 m, jak ma to miejsce
w jaskini Stone Horse powyżej mega-leja Ogród Edenu.
Kilka jaskiń, a w zasadzie ich niewielkie fragmenty, zostały
udostępnione do zwiedzania i zostaną krótko opisane poniżej.
Clearwater Cave – Lady Cave. Dostępna jest niewielka
część systemu jaskiniowego w pobliżu wypływu podziemnej
rzeki i jej ujścia do Melinau, obejmująca boczny korytarz
nazwany Lady Cave oraz zejście do koryta podziemnej rzeki.
Obszerne wejście znajduje się w ścianie skalnej około 30 m
powyżej poziomu równiny aluwialnej i jest częściowo zakryte potężnym rumowiskiem bloków skalnych oderwanych ze
stropu. Korytarz Lady Cave jest szeroki, ale dość niski jak
na warunki krasu Mulu. Ma on około 150 m długości i kończy
się obszerną komorą ze studnią 15-metrowej głębokości,
niżej zasypaną. Relikty laminowanych, drobnoziarnistych
osadów przy krawędzi studni wskazują, że przynajmniej
w ostatniej fazie aktywności pełniła ona funkcję komina,
przez który nadmiar wód prowadzonych podziemnym potokiem osiągał poziom jaskini Lady.
Zejście do głównego korytarza Clearwater Cave prowadzi
pomiędzy wielkimi blokami, na powierzchni których obser-
Jaskinie
Kras podziemny parku narodowego Mulu jest jego główną atrakcją i obejmuje jaskinie wyróżniające się rozmiarami
w skali globalnej. Obecność jaskiń, często posiadających
ogromnych rozmiarów otwory wejściowe, była znana miejscowej ludności od dawna, niemniej systematyczna naukowa
eksploracja rozpoczęła się dopiero pod koniec lat 70. XX w.,
za sprawą ekspedycji zorganizowanej przez Royal Geographical Society (Sweeting et al. 1980). Jaskinie są zlokalizowane
we wszystkich trzech masywach tworzących pas wapienny,
gdzie tworzą rozległe, wielopiętrowe systemy. Fragmenty
kilku z nich zostały przystosowane do turystycznego zwiedzania. Całkowitą długość jaskiń w parku Mulu trudno
ocenić, nie tylko ze względu na stale dokonywane nowe
odkrycia w trudno dostępnym terenie, ale także z racji systematycznego kartowania tylko największych korytarzy i komór. W literaturze podawane są wartości rzędu 320 km
(Waltham 2004), ale można śmiało zaryzykować twierdzenie,
że jest ich w rzeczywistości blisko 500 km. Najdłuższa jest
Clearwater Cave w masywie Gunung Api, o całkowitej długości ponad 150 km, uważana aktualnie za najdłuższą jaskinię w Azji i jedenastą pod względem długości jaskinię
świata. Druga pod względem długości jaskinia Cobweb
w masywie Benarat ma 51,5 km. Największa na świecie komora jaskiniowa – Sarawak Chamber w jaskini Good Luck
26
Fig. 9. Główne koryto podziemnej rzeki w jaskini Clearwater, fot.
P. Migoń • Main channel of an underground river in the Clearwater
Cave, phot. P. Migoń
wować można przejawy fitokrasu orientowanego do światła,
zwanego także fotokrasem (Bull, Laverty 1982). Zjawisko to,
po raz pierwszy opisane właśnie z jaskiń Mulu, odnosi się do
specyficznych interakcji między skałą wapienną a organizmami żywymi, głównie sinicami, które żyją w widnych
częściach przyotworowych. Działają one silnie korozyjnie,
przyczyniając się do powstania mikroreliefu złożonego
z głębokich jamek i rozdzielających je iglic i stożków. Równocześnie jednak sinice orientują się w stronę światła, tak że
z upływem czasu cały zespół mikroform staje się charakterystycznie pochylony.
Chodnik turystyczny sprowadza do mostku na podziemnej
rzece, za którym można przejść jeszcze około 100 m w górę
strumienia wzdłuż wąskiego zakola. Główny korytarz ma
typowy przekrój korytarza freatycznego, z listwami korozyjnymi i półkami po bokach (Fig. 8). Poniżej mostku rzeka
wypływa na powierzchnię systemem źródeł krasowych, przy
których powstały obszerne naturalne baseny.
Cave of the Winds. Jaskinia Wiatrów – bo tak należałoby
przetłumaczyć jej nazwę, pochodzącą od silnego strumienia
powietrza w środku, jest w rzeczywistości częścią systemu
jaskini Clearwater. Wejście do niej znajduje się w obrębie
skalistego zbocza opadającego do koryta rzeki Melinau,
około 20 m nad korytem i około 500 m od jaskini Clearwater.
Do zwiedzania dostępny jest szeroki korytarz wstępny
z grubymi polewami naciekowymi, za którym wąskim
i krętym przejściem, mijając wielką studnię sięgającą do
powierzchni terenu, dochodzi się do King’s Chamber (Ko-
Fig. 10. Osady wypełniające jeden z korytarzy jaskini Lagang:
polewa kalcytowa na grubej serii żwirów rzecznych, fot. P. Migoń •
Sediments in one of the passages of the Lagangs Cave: sinter deposits
overlying a thick series of fluvial gravels, phot. P. Migoń
mory Królewskiej). Wyróżnia się ona formami naciekowymi,
niewątpliwie najefektowniejszymi wśród jaskiń parku Mulu
udostępnionych masowej turystyce. Na potężnych blokach
tworzących rumowisko w dnie jaskini powstały wysokie
kolumny i stalagmity, często o groteskowych kształtach
i wielopiętrowej budowie (Fig. 11, 12). Ich wysokość dochodzi do 5-6 m, a forma różnicuje się od wąskich iglic do rozłożystych pagód. Obecność tak znacznych form naciekowych
w dnie jaskini, których postanie wymagało niewątpliwie
długiego czasu, jest równocześnie przesłanką za ogólną stabilnością tektoniczną obszaru. Niższy poziom Jaskini Wiatrów jest stale zawodniony i stanowi część podziemnego
przepływu z rzeki Melinau Paku do Melinau, skrótem przez
masyw Gunung Api.
27
łą barwę. Po drugie, ciekawostką są korzenie drzew sięgające po ścianach korytarza głęboko pod ziemię w poszukiwaniu
źródeł substancji odżywczych.
Deer Cave. Jaskinia Jelenia jest chyba najczęściej odwiedzaną w parku narodowym Mulu, a na jej popularność złożyły się trzy przyczyny. Jest ona położona najbliżej siedziby
Parku Narodowego, posiada imponujące rozmiary, a w jej
wnętrzu bytują miliony nietoperzy, których popołudniowy
wylot z jaskini jest jedną z głównych atrakcji turystycznych.
Jaskinia łączy obszerny amfiteatr po południowo-zachodniej
stronie masywu Southern Hills z mega-lejem Garden of Eden
(Ogród Edenu) i jest właściwie jednym pasażem o długości
około 1 km. Równocześnie jednak ma on do 100 m szerokości i 100 m wysokości, co czyni go jednym z najwyższych
(o ile nie najwyższym) na świecie (Fig. 13). Górny odcinek,
rozpoczynający się przy Ogrodzie Edenu, jest przepływowy,
aczkolwiek po około 400 m potok znika we wnętrzu masywu
skalnego tworząc niższy poziom zwany Deer Water Cave.
Mniejszy potok płynie także dnem jaskini w części wylotowej. Dno jest zasłane rumowiskiem potężnych bloków oderwanych ze stropu, których długość przekracza miejscami
10 m. Wskazują one niezbicie na wielką rolę katastrofalnych
obrywów w rozwoju jaskini, której rozmiary sprawiają, że
znajduje się ona na granicy stabilności stropu. Jaskinia jest
znana także z grubych pokładów guana nietoperzowego,
czego mniej przyjemną (aczkolwiek swoiście ekscytującą)
konsekwencją jest zaduch i smród, odczuwalny zwłaszcza
w najniżej położonych fragmentach korytarza.
Interesującymi formami są osobliwe, puste w środku stalaktyty, budzące skojarzenia z rurami wyprowadzającymi ze
stropu. Mają one długość do 2-3 m, a wewnętrzną pustą
przestrzeń o średnicy kilkudziesięciu centymetrów otacza
bardzo cienka skorupa wapienna. Z wnętrza stale spada
strumień wody, co dało asumpt takim nazwom jak Prysznic
Adama (Adam’s Shower) i Prysznic Ewy (Eve’s Shower),
nawiązujące do położenia przy wejściu do Ogrodu Edenu.
Langs Cave. Wejście do jaskini Langs (nazwa pochodzi
od nazwiska odkrywcy) znajduje się w pobliżu wejścia do
Jaskini Jeleniej, mniej więcej na tej samej wysokości i w obrębie tego samego amfiteatru skalnego. Jaskinia jest krótka
i składa się z jednego szerokiego korytarza i obszernej bocznej salki, ale wyróżnia się bogactwem szaty naciekowej, na
którą składają się różnokształtne stalaktyty, kolumny, kaskady i „pagody”. Płaski strop korytarza wskazuje, że jest on
tzw. korytarzem paragenetycznym, kształtowanym przez
korozję stropu i ścian jaskini w warunkach wypełnienia
dolnej części korytarza osadami. Podobne korytarze paragenetyczne, także z urozmaiconą rzeźbą korozyjną stropu,
można spotkać w innych jaskiniach masywu (Fig. 14).
Na zakończenie warto jeszcze wspomnieć o jaskini Racer
Cave w masywie Gunung Api. Przy jej wylocie, położonym
nieznacznie powyżej poziomu równiny aluwialnej, przebiega
ścieżka prowadząca do jaskini Clearwater. Ta część jaskini
jest przykładem głębokiej niszy korozyjnej, tzw. swamp slot,
czyli efektów silnej korozji podstawy ściany skalnej na kontakcie z okresowo zalewaną równiną aluwialną. Przy wysokości zaledwie około 2 m, głębokość okapu sięgającego w głąb
skały wynosi ponad 10 m (Fig. 15, 16).
Fig. 11. Bogata szata naciekowa w Cave of the Winds, fot. P. Migoń • Rich chemical speleothems in the Cave of the Winds, phot.
P. Migoń
Fig. 12. Stalagmity i kolumny naciekowe w Cave of the Winds,
fot. P. Migoń • Stalagmites and columns in the Cave of the Winds,
phot. P. Migoń
Moonmilk Cave (Jaskinia Mleka Wapiennego). Jest to
niewielka jaskinia położona przy ścieżce turystycznej prowadzącej do jaskini Clearwater, kilkadziesiąt metrów powyżej koryta Melinau. Na uwagę zasługuje z dwóch względów.
Po pierwsze, znajdują się w niej duże powierzchnie nacieków
mleka wapiennego, nadające korytarzowi jaskini śnieżnobia28
Fig. 13. Przyotworowy fragment korytarza Deer Cave, fot. P. Migoń • Near-entrance part of the Deer Cave, phot. P. Migoń
Fig. 15. Swamp slot przy wejściu do jaskini Racer. Widok spod
okapu na równinę aluwialną rzeki Melinau, fot. P. Migoń • Swamp
slot at the entrance to the Racer Cave. A view towards the alluvial
plain of the Melinau river, phot. P. Migoń
Fig. 14. Formy korozyjne w stropie korytarza paragenetycznego w
jaskini Lagang, fot. P. Migoń • Roof corrosion in the paragenetic
passage in the Lagang Cave, phot. P. Migoń
giczne i wysokościowe, sięgające ponad 2000 m, sprawiły że
występuje tu dziewięć odmiennych zbiorowisk roślinnych.
W obszarze występowania piaskowców i łupków wykształciły się trzy piętra roślinne. Najniżej położone są nizinne lasy
mieszane z dominacją potężnych drzew z rodziny dwuskrzydlcowatych (Dipterocarpaceae), sięgające do około
750 m n.p.m. Pojedyncze drzewa osiągają do 60 m wys., przy
Przyroda żywa
Park narodowy Mulu jest nie tylko obszarem o wyjątkowym
znaczeniu geomorfologicznym, ale cechuje się też niezwykle
wysokim poziomem bioróżnorodności, wyróżniającym go
wśród innych obszarów tropikalnych. Zróżnicowanie litolo29
Fig. 16. Swamp slot przy wejściu do jaskini Racer. Okap skalny,
fot. P. Migoń • Swamp slot at the entrance to the Racer Cave. An
overhang of the slot, phot. P. Migoń
Fig. 18. Podpory utrzymujące stabilność pnia, fot. P. Migoń • Buttresses stabilizing the trunk, phot. P. Migoń
gają już tak imponujących wysokości, rzadko przekraczając
30 m. Powyżej 1200 m n.p.m. stoki górskie najczęściej pozostają w chmurach, a depozycja mgielna powoduje, że wilgotność jest tu znacznie większa, niż w niższych piętrach. W tych
warunkach znakomicie rozwijają się mchy i porosty, zarówno naziemne, naskalne, jak i epifityczne. Korony drzew sięgają tylko 15 m, ale zbiorowiska tego piętra są niezwykle
gęste, splątane i trudne do przejścia. Typowe są paprocie
drzewiaste, w znacznych ilościach są obecne rośliny owadożerne. W szczytowej części Gunung Mulu, powyżej 2200 m
n.p.m., las mgielny ulega przerzedzeniu, a dominujące znaczenie mają krzewiaste zbiorowiska rododendronów.
W pasie wapiennym układ i zasięg pięter roślinnych jest
podobny, ale skład gatunkowy odmienny z racji innych gleb,
rozwiniętych na skałach węglanowych. Izolacja wychodni
wapiennych spowodowała, że obszernie są reprezentowane
endemity. W piętrze dolnym, do 800 m n.p.m., dominują
drzewa dwuskrzydlcowate, osiągające podobne rozmiary na
skałach krzemionkowych, natomiast wyraźne różnice to
względne ubóstwo lian, a w szczególności niedorozwój runa
i podszytu. Typowy obraz powierzchni ziemi w lesie na
skałach wapiennych to gruba warstwa opadłych liści. Na
wychodniach skalnych i urwiskach typowe są jednoliścienne
rośliny z rodziny Monophyllea, a także unikatowe orchidee
Paphiopedilum sanderianum, wyróżniające się płatkami
o długości ponad 1 m. Zbiorowiska roślinne na wyższych
wysokościach są ekwiwalentami pięter obecnych na podłożu
krzemianowym, przy czym generalnie w obszarze występowania skał wapiennych powszechniejsze są wychodnie skalnego podłoża, co wpływa ujemnie na zwartość lasu.
Najbogatsze gatunkowo i najbardziej zwarte są zbiorowiska nizinnych lasów nadrzecznych, towarzyszące głównym
rzekom na obszarze parku. Są one przystosowane do okresowego zalewu podczas wezbrań. Typowymi drzewami są:
należący do dwuskrzydlcowatych peran (Parashorea macrophylla), reprezentujący wawrzynowce belian (Eusideroxylon malagangai) oraz różne gatunki figowców. Wśród tych
ostatnich szczególną uwagę zwracają tzw. figowce-dusiciele
(Fig. 17). Wyjaśnieniem osobliwej nazwy jest historia życia
figowca. Rozpoczyna się ona zakiełkowaniem nasiona pozostawionego przez ptaka lub nadrzewnego ssaka wysoko na
gałęzi innego rosnącego drzewa. Wypuszczane korzenie
Fig. 17. Systemy korzeniowe figowca oplatające pień starszego
drzewa, fot. P. Migoń • Root systems of a strangling fig encroaching
the trunk of an older tree, phot. P. Migoń
obwodzie zwykle powyżej 2,5 m. Gatunkiem typowym dla
Mulu jest Dryobalanops beccarii o charakterystycznej, łuszczącej się korze, częste są palmy. Wyżej las mieszany ustępuje lasom niższego piętra górskiego, w których dominują
różne gatunki dębu i kasztanowcowatych, ponadto palma
rattanowa i dzika palma sago. Drzewa tego piętra nie osią30
Fig. 19. Widok na zbiorowisko leśne równiny aluwialnej, z pojedynczymi drzewami wyrastającymi na znacznie większą wysokość. Na
dalszym planie ostańcowe wzgórza wapienne, fot. P. Migoń • A view towards the lowland riverine forest with isolated emergent trees.
Residual limestone hills in the background, phot. P. Migoń
częściowo oplatają gałęzie i pień, natomiast część z nich
swobodnie zwisa w powietrzu, aż do osiągnięcia poziomu
gruntu. Po dotarciu do gruntu ilość dostępnych substancji
odżywczych rośnie, nadziemne systemy korzeniowe stają się
coraz grubsze i masywniejsze, z czasem całkowicie okrywając pień starszego drzewa. Równocześnie intensywnie postępuje wzrost korony figowca, co odcina koronę „drzewa-gospodarza” od światła. Po pewnym czasie dochodzi do obumarcia starszego drzewa, a następnie jego rozkładu przez
owady, grzyby i mikroorganizmy. Pozostałością są osobliwe
struktury splecionych korzeni figowca otaczających puste
wnętrze. Charakterystyczną cechą figowców, ale także innych
gatunków w lesie nadrzecznym, są potężne podpory korzeniowe (korzenie skarpowe), ułatwiające utrzymanie stabilnej
pozycji przez wysoki pień (Fig. 18). Strefa koron znajduje się
zwykle na wysokości około 30 m, ale ponad nią wyrastają
pojedyncze osobniki, osiągające nawet do 60 m wysokości
(Fig. 19). Jednym z nich jest tapang (koompassia excelsa),
wyróżniający się jasną korą i brakiem epifitów, ceniony
z racji gęstego, wytrzymałego drewna nadającego się do
wyrobu mebli i narzędzi drewnianych. W lesie nadrzecznym
powszechne jest występowanie lian, a piętro podszytu jest
szczególnie gęste. Przegląd zbiorowisk roślinnych parku
narodowego Mulu kończą lasy kerangas, porastające wyższe
poziomy teras rzecznych oraz lasy mokradeł.
Równie bogaty jak świat roślin jest świat zwierząt, acz-
kolwiek duże ssaki nie występują w granicach parku Mulu.
Według relacji miejscowej ludności, nosorożec sumatrzański
i dziki bawół zostały ostatecznie wybite w tej okolicy w połowie XX w. Niewątpliwie najbardziej charakterystyczną
i najbardziej widowiskową grupą są nietoperze. Stwierdzono
występowanie 27 gatunków, w tym 20 zamieszkujących jaskinie. Ocenia się, że największa kolonia w Jaskini Jeleniej
liczy około 2 milionów osobników, choć niektóre źródła
podają nawet liczbę 5 milionów (Hazebroek, Abang Kashim
2002). W jaskini ich obecność zdradza ogromne, mierzące
około 30 m wysokości usypisko guana w pobliżu północnego
otworu wejściowego oraz specyficzny odór nietoperzowych
odchodów, towarzyszący podczas zwiedzania jaskini. Wybitną atrakcją turystyczną jest natomiast obserwacja popołudniowego wylotu nietoperzy z jaskini, udających się na żer.
Opuszczają ją one wieloma oddzielnymi grupami, początkowo wznosząc się ruchem spiralnym, a następnie tworząc
falującą wstęgę (Fig. 20). Oprócz nietoperzy jaskinie zamieszkują jerzyki, głównie z gatunku Collocalia salagana, a także
liczne gatunki bezkręgowców. W świetle literatury na wyjątkową różnorodność świata zwierzęcego Parku Narodowego Gunung Mulu składa się około 60 gatunków ssaków, 262
gatunki ptaków, 23 gatunki gadów, 75 gatunków żab, 276
gatunków motyli, 360 gatunków pająków, około 2400 gatunków ciem i przynajmniej 5000 gatunków chrząszczy (Hazebroek, Abang Kashim 2002).
31
Fig. 20. Popołudniowy wylot nietoperzy z Deer Cave, fot. P. Migoń • Afternoon bat exodus from the Deer Cave, phot. P. Migoń
nione do zwiedzania, a także trzy trasy trekkingowe w bardziej odległe części Parku. Świadomą polityką, mającą na
celu zminimalizowanie negatywnego wpływu na przyrodę,
jest ograniczanie wielkości ruchu turystycznego, która obecnie kształtuje się na poziomie około 25 000 odwiedzających
rocznie. Regulatorami natężenia ruchu turystycznego są
z jednej strony dostępność obszaru, z drugiej baza noclegowa
w Mulu. Obecnie praktycznie jedynym sposobem dotarcia
do Mulu jest przelot samolotem z Kota Kinabalu w Sabah lub
Miri w Sarawaku, ale loty odbywają się tylko w niektóre dni
tygodnia, a samoloty obsługujące lotnisko w Mulu to niewielkie maszyny turbośmigłowe, zabierające do 50 pasażerów.
Do Mulu nie prowadzi z wybrzeża żadna droga jezdna,
a według deklaracji rządu prowincji nie ma też jakichkolwiek
planów jej budowy. Możliwe jest także dotarcie łodzią systemem rzeki Tutoh, ale z takiej opcji korzysta niewiele osób.
Niewielka jest także baza noclegowa, składająca się z kilku
bungalowów przy siedzibie Parku, paru obiektów w sąsiedztwie zarządzanych przez agencje turystyczne i oddalonego
o około 3 km ośrodka wypoczynkowego. Razem może w nich
jednorazowo przebywać sto kilkadziesiąt osób.
Zwiedzanie Parku jest możliwe jedynie w niewielkich
grupach z przewodnikiem, a odwiedzający mają w tym
względzie następujące opcje:
• Clearwater Cave i Cave of the Winds, zwykle z podróżą
łodzią rzeką Melinau do jaskini Clearwater i powrót pieszo
(pół dnia);
• Deer Cave i Langs Cave, wraz z obserwacją wylotu
nietoperzy z jaskini (pół dnia);
• ścieżka w koronach drzew (około 3 godzin);
Ochrona i udostępnianie
Niedostępność okolic Gunung Mulu, do których przez
wiele lat można było dotrzeć jedynie drogą wodną, sprawiała, że ich unikatowe walory przyrodnicze pozostawały nieznane aż do lat 60. XX w., kiedy to pojawiły się pierwsze
ogólne opisy geologiczne i geomorfologiczne. Systematyczne badania zapoczątkowane ekspedycją Royal Geographical
Society w 1978 ujawniły wielkie bogactwo przyrody i wyjątkowość tutejszego krasu, otworzyły także ten obszar – choć
na jeszcze niewielką skalę – dla turystyki. W celu ochrony
form krasowych i świata przyrody żywej już w roku 1974
ustanowiono w Mulu park narodowy, a następnie podjęto
działania na rzecz wpisania obszaru na Listę Światowego
Dziedzictwa UNESCO. Status ten Park Narodowy Mulu
uzyskał w 2000 r., równocześnie z masywem górskim Kinabalu w sąsiedniej malezyjskiej prowincji Sabah. Powierzchnia obszaru chronionego wynosi 544 km2.
O wyjątkowej wartości przyrodniczej Gunung Mulu
świadczy fakt, że wpis na Listę nastąpił w uznaniu spełnienia
wszystkich czterech kryteriów ustanowionych przez Komitet
Światowego Dziedzictwa, a mianowicie wyjątkowych wartości krajobrazowych, geologiczno-geomorfologicznych,
ekosystemowych i zróżnicowania biologicznego. Plan zarządzania obszarem Parku uwzględnia jego podział na dwie
podstawowe strefy funkcjonalne: turystyczną, obejmującą
8% powierzchni i ochrony konserwatorskiej, obejmującej
pozostałe 92%. W skład strefy turystycznej wchodzi obszar
położony w promieniu 5 km od siedziby Parku nad rzeką
Melinau, w którym znajdują się wszystkie jaskinie udostęp32
Problemy, z którymi boryka się zarząd Parku Narodowego
Mulu to nie tylko kwestia dostosowania wielkości ruchu turystycznego do pojemności środowiska (w tym zakresie wydaje się, że wypracowano optymalne rozwiązanie), ale także
nielegalna eksploatacja zasobów Parku przez miejscową ludność: kłusownictwo, zbieranie orchidei i ptasich gniazd,
które są wielkim rarytasem kulinarnym w tej części świata.
Dlatego adresatem działalności edukacyjnej są nie tylko turyści, ale także ludzie zamieszkujący obrzeża Parku, przybywający tu w poszukiwaniu pracy. To z tej grupy rekrutuje się
spora grupa przewodników pracujących w Parku.
Fig. 21. Fragment ekspozycji objaśniającej przyrodę Parku Narodowego Gunung Mulu, fot. P. Migoń • A part of the exhibition
explaining the nature of the Gunung Mulu National Park, phot.
P. Migoń
Zakończenie
Spektakularne formy krasowe są niemalże geomorfologicznym wyznacznikiem Azji Południowo-Wschodniej. To
w tej części świata znajdują się tak wybitne przyrodniczo
obszary jak kras wieżowy, spiczasty i mega-leje krasowe
południowych Chin (na Liście UNESCO od 2007 r.), częściowo zatopione ostańce krasowe zatoki Ha Long w Wietnamie (na liście UNESCO od 1994 r.) i podobne krajobrazy
w południowej Tajlandii. Na tym tle Park Narodowy Gunung
Mulu wciąż oferuje coś wyjątkowego: gigantyczne jaskinie,
imponujące kaniony krasowe, bogactwo jaskiniowej fauny,
wszystko zatopione w pierwotnym równikowym lesie. Ingerencja człowieka w środowisko jest tu minimalna, oferta
edukacyjna – znakomita, a udostępnienie odbywa się przy
poszanowaniu przyrody. Mimo trudności w dotarciu do Mulu,
obszar ten powinien być jedną z głównych atrakcji na geoturystycznej mapie Azji. 
• trekking do Pinnacles i z powrotem (2-3 dni);
• trekking na Gunung Api i z powrotem (4-5 dni);
• trekking do Kuala Terikan (4 dni).
Możliwe są także nocne wyjścia z przewodnikiem do lasu
równikowego oraz podróże łodziami do wiosek położonych
na obrzeżu Parku. W ofercie turystycznej, adresowanej do
osób z pewnym przygotowaniem, jest także eksploracja wybranych jaskiń nieudostępnionych do regularnego zwiedzania, w tym do Good Luck Cave i Sarawak Chamber.
Udostępnianie Parku zwiedzającym odbywa się pod
hasłem przewodnim „Discovery and Learning”. Cel ten jest
realizowany między innymi za pośrednictwem znakomicie
przygotowanej wystawy prezentującej środowisko masywu
Mulu, poczynając od położenia na tle południowo-wschodniej Azji przez omówienie ewolucji geologicznej, zjawisk
krasowych, zróżnicowania ekosystemów, osobliwości miejscowej flory i fauny (Fig. 21). Częścią ekspozycji jest też
salka projekcyjna z filmami nie tylko o Mulu, ale także
innych aspektach przyrody Borneo. Wzdłuż bardzo dobrze
utrzymanej ścieżki do Deer Cave umieszczono liczne tablice informacyjne, pokazujące życie lasu równikowego i
panujące w nim powiązania ekosystemowe. Podobne tablice znajdują się przy wejściach do udostępnionych jaskiń,
niekiedy także w ich wnętrzu.
Podziękowania
Pobyt autora w Parku Narodowym Mulu miał miejsce
w ramach kilkudniowej sesji terenowej, towarzyszącej Regional Conference on Geomorphology w Kota Kinabalu (Malezja)
w czerwcu 2007 r. Sesję terenową znakomicie prowadził prof.
David Gillieson, któremu także serdecznie dziękuję za zgodę
na wykorzystanie fotografii Pinnacles. Andrzejowi Tycowi
dziękuję za konsultację z zakresu terminologii krasowej, używanej w tym artykule, a Krzysztofowi Świerkoszowi za przeczytanie części poświęconej przyrodzie żywej.
(Fig. 1). In 2000 the Mulu National Park has been inscribed
on the World Heritage List of UNESCO, in recognition of the
outstanding value of its scenery, karst phenomena, ongoing
ecological processes and its rainforest biodiversity.
From the standpoint of geodiversity and geotourism the Mulu
National Park is renowned for its tropical limestone karst environment and the sheer size of individual karst landforms. Geological background of the Mulu area is relatively simple (Fig. 2).
Three major sedimentary rock formations occur as parallel SWNE trending belts. These are, going westwards, the Mulu Formation (Late Cretaceous – Eocene) consisting mainly of sandstones and shales, the limestone Melinau Formation (Eocene –
Miocene), and the Setap Formation (Miocene) including mainly
shales. Karst landforms are associated with the Melinau limestones which were deposited in a reef and lagoonal environments.
The limestones are thick-bedded and steeply dipping to the
Summary
Karst of the Gunung Mulu National
Park (Borneo) and the management
of tourist movement
Piotr Migoń
The Mulu National Park, established in 1974, is located in
the northern part of the island of Borneo, in the Malaysian
province of Sarawak. It encompasses a predominantly mountainous terrain on the western flank of the Iran Mountains,
covering 544 km 2. The highest peak within the Park, Gunung
Mulu, rises to 2376 m a.s.l., overlooking an alluvial flatland in
the western part of the protected area by more than 2000 m
33
north-west. Geomorphologically, the Melinau limestone supports
two different types of relief. In the east, there occurs a series of
steep-sided hills and massifs, separated by deep gorges (Fig. 3),
including the impressive Melinau Gorge between Gunung Api
(1710 m) and Gunung Benarat (1615 m). Westward, the towering
massifs give way to a wide corrosion plain with a thin alluvial
cover and scattered residual hills (Fig. 4).
The most impressive karst surface landforms in the Mulu
area are near-vertical rock slopes of larger massifs, huge dolines (mega-dolines, tiankengs), blind valleys, and pinnacles.
The height of rock precipices, reaching up to 400 m, indicates
very high mechanical strength of limestone, apparently derived
from thick bedding and fine-grained nature of the sediment.
In addition, the steep dip of the strata favours the development
of slopes of considerable gradient. However, rock slope failures
do occasionally occur as indicated by the wide presence of huge
talus blocks at the slope/plain junction, now mostly overgrown.
Among the huge dolines, the Garden of Eden in the Southern
Hills counts as one of the largest landforms of this kind in the
world (Fig. 5, 6). It is about 1 km across and up to 300 m deep,
and formed near the sandstone/limestone boundary. The origin
of the Garden of Eden is not fully understood, yet an hypothesis exists that it may be a vestige of roof collapse above a huge
underground chamber. This postulated chamber would have
had dimensions comparable with those of the Sarawak Chamber (600 x 415 m), the largest known cave chamber in the world.
Another impressive type of relief occurs on the high slopes of
the Gunung Api and is known as the Pinnacles. Here, an extensive assemblage of sharp-pointed cones and needles, as
much as 50 m high, protrudes through the forest canopy, forming a unique and almost impenetrable landscape (Fig. 7).
The Mulu caves, scattered throughout the area, are among
the most voluminous on the Earth. The Clearwater Cave, with
its mapped passage length in excess of 150 km, is currently
listed as the 10th (or 11th) longest cave in the world. The Sarawak
Chamber in the Good Luck Cave is undoubtedly the largest in
the world (Fig. 8), whereas the main passage of the Deer Cave
is more than 100 m high and wide over a few hundreds of
meters. Total depth of the Mulu caves is near 600 m, indicating
a long-term history of cave development and drainage incision.
Cave-forming processes are still active and big subterranean
rivers typify the least elevated passages (Fig. 9, 10).
A few caves, or parts of them, have been adapted to tourism
and function as show caves. Perhaps the most impressive is
the Deer Cave connecting an outer alluvial plain with the
mega-doline of the Garden of Eden. It is famous for its huge
dimensions (Fig. 13), but also for the large colony of bats, the
number of which is estimated for 2 to 5 millions. The nearentrance part of the Clearwater Cave allows the visitors to
see a swift subterranean river and excellent examples of
phytokarst. Speleothems are best developed in the Cave of
the Winds and in the Langs Cave, and these include grotesquely shaped stalagmites and columns, which themselves are
up to 10-15 m high (Fig. 12, 13). One very special cave is the
Racer Cave, providing an example of a horizontal swamp slot,
formed through particularly aggressive corrosion at the floodplain/rock slope junction (Fig. 15, 16). A few more caves
are accessible as ‘adventure caves’ for more specialized parties, including the Sarawak Chamber.
Beside geomorphology, the area of the Mulu National Park
is highly valued for its biology. As many as nine different plant
communities exist within park boundaries, reflecting both the
span of altitudes from 150 to more than 2300 m a.s.l. and the
variety of substratum. Hence, different communities thrive on
limestone, sandstone, and alluvium (Fig. 19). However, the
hallmarks of the Park are tall dipterocarp trees, some reaching
up to 60 m high and emerging well above the thick rainforest
canopy, strangling fig trees (Fig. 17), and orchids. Big mammals
are rare, but overall the animal world is enormously rich and
diversifiedd. The true highlight of the park is watching the exodus of a few millions bats from the Deer Cave, which happens
almost every afternoon (Fig. 20). Altogether, 27 bat species have
been recorded in Mulu, including 20 species living in caves.
Accessibility of the Mulu National Park is both restricted
spatially and limited concerning the number of visitors. The
tourist zone covers as little as 8 per cent of the Park’s territory
and includes the area within the 5 km radius from the Park
Headquarters, and three long-distance trails to more distant
destinations, namely the summit of the Gunung Mulu (5-days
return trek), the Pinnacles (3-days return trek) and the Kuala
Terikan (4-days one-way trek). Both long-distance treks and
short treks to show caves may be attempted only in the company of a licensed guide. Practically, the only way to get to the
Mulu is by air (30 minutes flight from Miri or 50 minutes flight
from Kota Kinabalu in Sabah), as there is no open road from
the coast to the interior. More importantly, in order to provide
maximum protection to Mulu ecosystems no road construction
is planned. These circumstances effectively limit the number
of visitors to around 25,000 per year. ‘Discovery and Learning’
is the basic philosophy of managing tourist flow into and within the Park. This goal is accomplished by means of guided
excursions, an excellent interpretation centre near the Park
Headquarters (Fig. 21), and a multitude of high-quality explanation panels set along the trails leading to the caves.
Bull P. A. & Laverty M., 1982. Observations on phytokarst. Zeitschrift für
Geomorphologie N.F., 26, 437-457.
Brook G. A. & Ford D. C., 1978. The origin of labyrinth and tower karst
and the climatic conditions necessary for their development. Nature,
275, 493-496.
Ford D. C. & Williams P. W., 2007. Karst Hydrogeology and Geomorphology. Wiley, Chichester,562 pp.
Hazebroek H. P. & Abang Kashim A. M., 2002. A Guide to Gunung Mulu
National Park. A World Heritage Site in Sarawak, Malaysian Borneo.
Natural History Publications, Kota Kinabalu, 91 pp.
Jennings J. N., 1984. Karst Geomorphology. Blackwells, Oxford, 293 pp.
Sweeting M. M., Day M. J., Ley R. G., Woodroffe C. D. & Osmaston H. A.,
1980. Symposium on the geomorphology of the Mulu Hills. Geographical Journal, 146, 1-50.
Waltham T., 1997. Mulu – the ultimate in cavernous karst. Geology Today,
13, 216-222.
Waltham T., 2004. Mulu, Sarawak. in: Gunn J. (ed.), Encyclopedia of Caves
and Karst Science, Fitzroy Dearborn, New York – London, 531-533.
Wilford G. E., 1964. The geology of Sarawak and Sabah caves. Bulletin of
Geological Survey of Borneo Region, Malaysia, 6, 1-181.
34
Banská Štiavnica
– the Crown Jewel among the Slovak Mining Cities
– „perła w koronie” wśród miast górniczych na Słowacji
Pavol Rybár1, Marián Lichner 2
Technical University Košice, Faculty BERG, Letnà 9, 042 00 Košice, Slovakia
2
Mayor of Banskà Štiavnica
1
Zilina
Czechy
Trencin
Ruzomberok
Zvolen
Trnava
Bratysława
Poprad
Banska Bystrica
Banska
Nitra Štiavnica
Lucenec
Węgry
Abstract: As it is narrated in an old legend, the history of
Banska Štiavnica has commenced on the slopes of the hill named
Glanzenberg. A young boy was playing the shepherd‘s pipe and
observing the surrounding countryside while guarding his goats.
Suddenly, he noticed two lizards bathing in the sun. They seemed to
be covered by golden and silver dust. The shepherd tried to catch
them, but they were fast enough to run away and find a shelter
under a stone (Fig. 1). When he rolled the stone aside, the intense
glitter of gold and silver ore blinded his eyes. Nowadays it is hard
to guess the truth hidden in the legend. The matter of the fact is
that grateful citizens included both lizards into the medieval coat
of arms and, by now, many of the old downtown buildings display
this motif (Fig. 2).
Fig. 1. The Lizard – a discoverer of gold and silver ore; a frequent
motif of the fine art designers, phot. M. Lichner • Jaszczurka – odkrywca kruszców złota i srebra, częsty motyw stosowany przez
artystów, fot. M. Lichner
Key words: silver, gold, Banskà Štiavnica, Mining law, history,
“tajchs”, Mining Academy, historical monuments, List of World
heritage
Streszczenie:
Jak mówi stara opowieść, historia Bańskiej Szczawnicy rozpoczęła
się na stokach wzgórza zwanego Glanzenberg. Pastuszek
pilnował tu stada kóz, grając na fujarce i obserwując okolicę.
Nagle chłopiec zobaczył dwie jaszczurki wygrzewające się w
słońcu. Jaszczurki wydawały się być pokryte złotym i srebrnym
pyłem. Pastuszek próbował je schwytać, ale uciekły i ukryły się
pod kamieniem (Fig. 1). Gdy chłopiec odwrócił kamień oślepił
go błysk złota i srebra. Trudno rozstrzygnąć, ile w tej legendzie
jest prawdy, ale wdzięczni mieszkańcy umieścili obie jaszczurki
w średniowiecznym herbie miasta, a motyw jaszczurki obecny jest
w wielu miejscach starego miasta (Fig. 2).
Fig. 2. Two lizards, which, according to the old legend, discovered
gold and silver ore in Banská Štiavnica, are the part of the medieval
coat of arms as well as the embellishment of the Mayor´s flag, phot.
M. Lichner • Dwie jaszczurki, według dawnej legendy odkrywcy
kruszców złota i srebra w Bańskiej Szczawnicy, są elementami
średniowiecznego herbu i dekorują chorągiew burmistrza, fot. M.
Lichner
Słowa kluczowe: srebro, złoto, Bańska Szczawnica, historia,
„tajchs”, Akademia Górnicza, obiekty historyczne, Lista
Światowego dziedzictwa
Introduction
Historical facts suggest a complicated process of setting
up the city on the rocky slopes of an unfriendly, mountainous
35
Bańska Szczawnica (Banská Štiavnica) – „perła w koronie” wśród miast górniczych na Słowacji
pilgrimage to Santiago de Compostella sanctuary and to
Rome. So, as the act of atonement, the wrongdoers were forced
to travel to famous sacred cities which, just like Banská
Štiavnica, have become a significant part of world cultural
heritage (Vozár, 2002, pp. 24-53).
Prosperity under the Mining Law
The Mining Law greatly contributed to the establishment
of Banská Štiavnica as a city. The law provided regulations
regarding the ore mining and the labour conditions underground. It comprised regulations concerning the acquiring a
mining lease, carrying out underground prospection and
mining operations (including the mining terms and measures)
as well as the exclusive mining constructions and their setting
up in the individual properties. There was also an undisputedly important regulation dealing with the explicit court injunction of the mining property distrainment due to owner’s
bankrupcy (Vozár 2002, pp.53-59).
Based on the municipal and mine laws, Banská Štiavnica
became the most important mining city in the Central Europe.
Architectural, economic, cultural and social growth had
always been linked to the prosperity or decline of mine production. The original wooden buildings were replaced by the stony
ones and the town has started expansion onto the surrounding
hillsides. The uniqueness of the city is the unusual coexistence
of mining operations and the residential area, which resulted
in a specific urban pattern. That is why the town represents a
unique symbiosis of the natural and urban environments.
Since the mid XVth century the city has began to improve its
image, predominantly due to the economic prosperity. New
technical solutions, strong expertise capacity and higher effectiveness of geological research significantly contributed to the
more efficient mining operations. Hence, Banská Štiavnica has
started to grow, new construction sites have appeared and, which
was even more important, a very elaborate, artistically refined
and skilled artisanship was implemented in new constructions.
The sufficiently large area of the city center, filled with a great
number of sacral and secular buildings, their architectural and
artistic excellence in the demanding environment were the crucial factors that placed Banská Štiavnica among the largest and
the most noticeable cities of the Hungarian Empire (Fig. 4).
Fig. 3. Relics of surface mining operations on the “Spitaler” silverbearing ore vein – the legendary discovery site of Banská Štiavnica deposits, phot. M. Lichner • Ślady powierzchniowych robót
górniczych na srebronośnej żyle „Spitaler” – legendarnym miejscu
odkrycia złóż Bańskiej Szczawnicy, fot. M. Lichner
terrain. The daring and tireless gold seekers had built up the
city on the rough, precipitous, urban-unfriendly Štiavnické
Veréhy. Rich gold and silver deposits provided sufficient
motivation to those who fought hard rocks, diseases, bitterness
and hostility of the land in order to eventually change their
advenure into an extremely difficult miner’s profession.
Early days
The ore of a very high contents of precious silver and gold
had been extracted for more than thousand years. Dozens tons
of gold and thousands tons of silver had been produced. The
treasures of Banská Štiavnica provided assets for the construction of a new city as well as for payments due to the Imperial court. These incomes covered also the expenses of scientific research, education and cultural development, there
were even enough resources left to support wars (Fig. 3).
The available historical documents evidence the city establishment as early as in the first half of the XIIIth century,
under the reign of Bela IV, the King of Hungary. There is an
assumption that Banská Štavnica was granted the municipal
law in the year 1238. In his legal document, the King Bela IV
assigned various civil liberties and privileges to the citizens,
set up the rules of life in the city as well as the punishments
for law violations. The municipal law included regulations of
individual freedom, everyday life, health and private property protection, rules for the mayor elections, instructions for
the correctness and accuracy control of measure ments, religion freedom, etc. Moreover, the municipal law also incorporated the sentencing of murderers, thieves, gamblers and
witches. The punishment varied depending on severity of a
crime, i.e., from fines to imprisonment, banishment, tortures
and death sentence. For instance, felony was inflicted by
beheading the convict whereas witches were burned to death
in public. Furthermore, there were special sentences for violations of the Christian Ten Commandments – the obligatory
Hard times
Unfortunately, the economic, social and cultural prosperity was disrupted by the Turkish invasion and religious riots.
The economic decline resulted in massive sales and abandonments of the mines, which forced miners to leave the city and
find more stable destinations.
Those who decided to stay on against the odds of the war have
initiated the construction of fortification system, according to
the project of an Italian architect Pietro Ferrabosca. He designed
and developed a very sophisticated defense structure with the
parish church as its center. The design included walls, city gates
and watch towers. At present the well-preserved remnants of
this defense system became the important landmarks – the Old
and new Castles, and the Piarska Gate (Fig. 5).
36
formations below the groundwater table caused floodings of
the mines. The available draining technologies appeared to
be insufficient. The expensive draining methods led to the
crisis: production costs exceeded the incomes and the mine
owners were forced to shut down their businesses. At that
time the main concern of mining experts was to find effective
energy source, which would replace the pumping devices
driven by animals (horses) and/or humans. Moreover, the
reduction of royalties and their irregular payments brought
great social unrest. Although mining regulations issued in
1570 by the Emperor Maximilian Habsburg allowed only five
and half eight-hours-long shifts per week, the mine owners
have never respected this regulation. The working hours
ranged from 12 to 16 per day. The inhuman working regime
was the primary cause of the incredibly high death rate of
miners, which triggered the deficit of labour force. The crisis
became the subject of negotiations at the Court Chamber in
Vienna, resulting in the decision to shut down the mining
operations in Banska Štiavnica and its vicinity.
The water system
This decision was opposed by M. K. Hell – a mining expert, constructor and innovator who developed revitalization
plan of mining industry in Banska Štiavnica. The plan was
doubted by the Court Chamber and, finally, it was presented
Fig. 4. The two lizards as decorations of the Town Hall, phot. M.
Lichner • Dwie jaszczurki jako elementy dekoracyjne Ratusza
Miejskiego, fot. M. Lichner
In spite of the military threats and the declining mining
production, the city development have never ended. Many
houses were reconstructed with the help of Italian architects
who brought the impressive beauty of the Renaissance style
and due to their master craftsmanship the majority of the
buildings were renovated in a way fully respecting the challenging, rough terrain.
In the XVIIth century another dominating structure was
built: “Klopačka” – the Knocker Tower (Fig. 6). Above its
entrance, the skilled stone carvers mastered a relief with
a symbol of the fraternal strongbox and the year of its construction – 1681. Inside the tower stood a wooden knocking
device run by an operator. This device served as a knell for
the miners to assemble to work as well as to alarm the citizens
in the case of mining accidents and natural disasters. The
sound of the knocker could be heard also at exceptional occasions: welcome of notable guests, miners´ funerals, etc.
Each occasion had particular rhythm of knocking (Lichner,
M. et al., 2002, pp. 39-41).
The year 1627 opened the opportunity of further development of the mining technology by implementing the black
gunpowder in mining operations in the Banska Štiavnica ore
district. Nevertheless, besides a considerable, positive economic impact, there was the other side of this revolutionary
technological improvement: the application of explosives
speeded up excavation, tunnelling and sinking of the shafts, and
the problem of mine drainage has become crucial (Fig. 7).
The end of the XVIIth century has brought further decline
of production caused by decreasing ore-mining rentability.
The increasing depths of operations, which penetrated rock
Fig. 5. The Piarska Gate was a part of town fortification system,
designed to protect extracted precious ores against the Turkish
invaders, phot. M. Lichner • Brama Piarska była częścią systemu
obronnego miasta, zaprojektowanego dla obrony cennego urobku
przed Turkami, fot. M. Lichner
37
Fig. 8. The Tajch Ottergrund is the highest located tank in the
surroundings of Banská Štiavnica: 200 meters above the historical
town center level, phot. M. Lichner • Zbiornik „Ottergrund” jest
najwyżej położonym „tajchem” w okolicy Bańskiej Szczawnicy
– leży 200 m powyżej poziomu historycznego centrum miasta,
fot. M. Lichner
Fig. 6. The Knocker (“Klopačka”) – a knocking device mounted
in the tower was used to call up miners to work or to announce
important events, e.g., distinguished guests arrivals, funerals of
miners and academicians, natural disasters or mining accidents.
In the Middle Ages the building served as a prison for miners
sentenced by the mining court, phot. M. Lichner • Kołatka – mechanizm umieszczony w wieży służył do zwoływania górników
do pracy lub do obwieszczania ważnych wydarzeń, np. przybycia
dostojnych gości, pogrzebów górników lub profesorów Akademii,
klęsk żywiołowych i katastrof górniczych. W Średniowieczu wieża
służyła jako więzienie dla górników skazanych przez sąd górniczy,
fot. M. Lichner
Fig. 9. The Tajch Klinger: formerly serving for drainage of adjacent
mines, is currently a popular recreation site, phot. M. Lichner •
Zbiornik „Klinger” niegdyś obsługiwał pobliskie kopalnie, dziś
jest popularnym miejscem rekreacji, fot. M. Lichner
to the Emperor Karol VI. The Emperor became highly interested in the Hell’s ideas and he ordered the Court to implement
the fabulous design. Hell designed a system of water reservoirs. Water stored in tanks provided the desired power capable to drain the flooded mines. This enabled to restart the
mining operations. The plan had to be run in the area lacking
the major surface water flows and other water supplies except
for meteoric waters precipitated primarily during autumn
rainfalls and melting of snow cover. Finally, Banská Štiavnica
and its neighborhood obtained the system of sixty water
reservoirs and seven pumping devices with swinging compound levers. This superb technical system enabled to drain
the flooded mines and mining operations could be restarted.
It also helped to maintain production for the following decades
even after deepening the mining levels.
Fig. 7. Entrance to the Upper Bieber adit. In 1627, in this medieval
adit black gunpowder was used for rock crushing for the first time
in the world mining history, phot. M. Lichner • Wejście do sztolni
„Upper Bieber”. W 1627 roku, w pochodzącej jeszcze ze Średniowiecza sztolni zastosowano po raz pierwszy w historii górnictwa
czarny proch strzelniczy do urabiania skał, fot. M. Lichner
38
Fig. 11. The Tajch Halčian proves that original structures can coexist
in perfect harmony with natural surroundings, phot. M. Lichner •
Zbiornik „Halčian” dowodzi, że budowla może doskonale harmonizować z naturalnym otoczeniem, fot. M. Lichner
Fig. 10. The Tajch Počúvadlo is the largest reservoir originally constructed for the needs of mine drainage system, phot. M. Lichner •
Zbiornik „Počúvadlo” jest największym zbiornikiem zbudowanym
dla potrzeb systemu odwadniania kopalń, fot. M. Lichner
The energy accumulated in the Banská Štiavnica “tajchs“
(water tanks) created a foundation for the long-lasting economic prosperity of the city. It propelled mining operations,
ore treatment, metallurgical processes and, to some extent, it
helped to drive water mills (Fig. 8 and 9).
The most significant part of the water system was located
close to the recent village Štiavnické Bane. Here, the “tajchs”
accumulated more than half of the overall water volume of
the system, contributing decisively to the Banská Štiavnica
mining operations at that time (Fig. 10 and 11).
The largest reservoir is the “tajch Počúvadlo”, which covers an area of 2,13 hectares. This structure required an enormously intensive daily workforce of 300 men and 400
women (Lichner et al., 1999, pp. 16-31).
The increase of mining profitability and the overall prosperity of Banská Štiavnica in the second half of the XVIIIth
century led to significant cultural, educational and social boom.
The new landmarks were added, majority of houses were rebuilt
and other cultural and educational events came to town.
Fig. 12. The Belházy residence – the seat of chemical laboratories
of the Mining Academy. In the Middle Ages it was one of the bestequipped centers worldwide to carry out chemical experiments,
phot. M. Lichner • Rezydencja Belházych – siedziba laboratoriów
chemicznych Akademii Górniczej. W Średniowieczu był to jeden
z najlepiej wyposażonych ośrodków przeprowadzania doświadczeń
chemicznych w świecie, fot. M. Lichner
The Mining Academy
One of the greatest historical milestones of Banská
Štiavnica and the whole region was the decision made by the
Monarch Mária Therésa on December 13th, 1762 about the
foundation of the Mining Academy in Banská Štiavnica. The
Court Chamber in Vienna came to an agreement that mining
studies will be open in Banská Štiavnica as the only such
institution in the whole Habsburg Empire. The reasoning
statement claims that this city was chosen is: “... because it
has at its disposal complete mining, metallurgical, metric,
propel and testing equipments, and, along with those, as well,
fire, water, air and pumping equipment with the swinging
lever movements - the ones that are unavailable in other
mining locations. These devices can be used by a professor
in order to demonstrate his technical lectures and the students
are able to verify their theoretical knowledge.“ The first
lecture was held on September 18th, 1764 by a French profes-
sor M. K. Jacquin in the Krecsmáry House for more than 40
students (Fig. 12). In the year 1807, besides the Mining Academy, the independent Forestry Institute was also established
basing on the decision of the Emperor Francis I. It was the
lecture of Professor H. D. Wilckens in the Žember House that
started the Institute activity. In the year 1848, after a few
reorganizations, the school was named “The Mining and
Forestry Academy” (Lichner et al., 2002, pp.118-126).
The Mining Academy in Banská Štiavnica is considered
to be the very first technical college worldwide. It had been
in effect for next 155 years and during this period the Academy has graduated thousands of excellent specialists in mining engineering, metallurgy, forestry and natural sciences.
The graduates have been spreading their outstanding reputation for more than two centuries, as they worked in the most
notable mining camps in Europe and in the world.
39
Fig. 13. The view of Banská Štiavnica historical center, phot. M. Lichner • Widok historycznego centrum Bańskiej Szczawnicy, fot. M. Lichner
now exhibited in the Old Castle, in order to protect the masterpieces against weather conditions, being replaced by highquality copies placed in the city center.
The buildings at St.Trinity Square bring the architectural
expression of the historical town center with its unique artistic decorations. The compounds were built during the centuries by mine owners. There is a phenomenal link between
these impressive Renaissance buildings and the underground
mine workings - in the basements of most of the houses there
are still entrances to the mines (Fig. 14).
The municipal buildings of St. Trinity Square evoke the
notable historical events of Banská Štiavnica. In the past the
compounds of Berggericht, Žemberovský and Fritz residences served the needs of the Mining Academy, e.g. the Fritz
residence housed the rectorate (Fig. 15). The Pischl house
boasts the fact that Marína Pischlová, the muse of the Slovak
national poet Andrej Sládkovič lived here – “Marína“ is one
of the most beautiful love poems of all times, even within the
context of the world–famous love poetry. The Sitnay residence
is well known for its academic coffeehouse and in the year
1848 the first Slovak national flag was erected right at this
place. The Joergess residence provided space for the printing
house, which printed books and magazines for many significant publishers in Central Europe. Many Slovak patriots and
writers had attended classes in the building of the Evangelic
Historical monuments
Prosperity of mining industry in the second half of the
XVIIth century had an important impact on the civil engineering. In fact, this period gave a boost to the characteristic urban
pattern of Banská Štiavnica. The St. Trinity Square had been
fundamentally reconstructed. Most of the owners of municipal houses added additional floors or modernized their buildings. The terraced houses built across the town hall literally
squeezed a new evangelic church into their line, the tower of
the old castle had been reconstructed and, additionally, a
complex of sacral Calvary structures grew up. The master
sculptors and the stonemasons created the Marian and the
Plague columns.
The most distinguished and historically most valuable
compound of Banská Štiavnica is undoubtedly the St.Trinity
Square. There is a monumental plague column completed in
1764. The column was erected as a symbol of gratitude after
the ravaging plague had subdued (Fig. 13). The plague took
place in the years 1710-11 and caused the death of more than
6,000 citizens. A monumental sculpture was designred by
Dionýz Stanetti. There are sculptures of seven patrons, a
sculpture of Immaculata surrounded by angels and the whole
group is enclosed by St. Trinity statues. This artwork had to
be multiply repaired and renewed. The original statues are
40
Fig. 15. The mining motifs in the Fritz´s house, the residence of the
Mining Academy rectorate, phot. M. Lichner • Motywy górnicze
w kamienicy Fritz’a – siedzibie rektoratu Akademii Górniczej,
fot. M. Lichner
Fig. 14. Entrance to famous Glanzenberg Adit, which is visited by
the most distinguished guests arriving to Štiavnica. This tradition,
introduced by sons of Monarchin Maria-Teresa’s is still held, phot.
M. Lichner • Wejście do słynna sztolni „Glanzenberg”, odwiedzanej
przez najważniejszych gości przybywających do miasta. Tradycja ta,
wprowadzona przez synów cesarzowej Marii Teresy, jest do dzisiaj
przestrzegana, fot. M. Lichner
Lycee. Its front wall carries memorial plaques dedicated to
the poets Andrej Sládkovič and Šándor Petöfi.
The outstanding architectural complex of the city is
represented by the group of sacral constructions from the
years 1744-51 built on the steep slopes of the hill called
“Scharfenberg”. Most of the buildings resulted from donations of mine owners, salesmen, craftsmen and rich city
clans. Family, status and guild crests of the donors are placed
on the front wall of chapels. Originally, the whole sacral
compound consisted of three boarding chapels, fourteen
chapel stations, three larger buildings, two churches and a
cross with a stone relief of the Seven-grievous Virgin Mary.
In the middle of the double-tower church stands a chapel
with Baroque altar and painting of the Last Supper. The
right tower contains an altar of the Holy Heart with a cave
and a statue of Mary Magdalene, whereas in the left tower
there is an altar of Pieta. The holy stairs of the Calvary
represent the imitation of the Roman holy stairs – 33 steps
symbolize Jesus Christ´s age and under each step relics of
particular saint was hidden. The structure continues uphill,
to the double-tower church with triple crosses of Jesus Christ
and villains. There are also figures of Virgin Mary, Mary
Magdalene and John the Apostle under the crosses. Right
behind the church the Holy grave is located (Lichner et al.,
2002, pp.148-161).
The Calvary compound belongs to the dominant structures
of the city. It had been reconstructed and renovated couple of
times. At the end of the XIXth century an extensive reconstruction had been carried out by the architect Viliam Grossmann and the woodcarver Jozef Kraus. In the 1980-ties next
major restoration works have started.
At the turn of the XIXth and the XXth centuries another
buildings were constructed for the needs of the Mining Academy in the magnificent area of the Botanic Garden. Its overall surface covers 3,55 hectares and the visitors may enjoy as
many as 220 species of trees, among which the specimen of
giant sequoia.
Fig. 16. In the city vicinity there are dozens of gates leading to
underground mines, which are now the elements of the Geopark;
phot shows the Golden Adit at the Hodruša-Hámre mining camp,
phot. M. Lichner • W pobliżu miasta znajdujemy dziesiątki wejść
prowadzących do podziemnych wyrobisk, włączonych obecnie do
Geoparku; na zdjęciu „Złota Sztolnia” w osadzie górniczej HodrušaHámre, fot. M. Lichner
Historical technical devices are available in the Štiavnické
Bane village. Here, visitors can find the best-preserved part
of the water system and many entrances to the famous mine
adits. Their uniqueness definitely helped to spread the fame
and glory of the Banska Štiavnica mining industry. Out of
many, the most noticeable adit is the “Upper Bieber”. Due to
the high grade of gold and silver ore it was called “Mother of
all Mines”. Numerous technical devices supporting the fame
of Banská Štiavnica mining industry are also available in the
settlements of Banská Belá, Banský Studenec and, last but
not least, in the mountain village Hodruša-Hámre (Durbák
et al., 2000, pp. 21-27) (Fig. 16).
Mining and academic traditions
Another important part of cultural heritage is preserved
in mining and academic traditions. The most memorable
one is the traditional Salamandra parade performed by
41
Fig. 17. Parade of Hungarian students during the Salamandra fest,
dressed in the mining uniforms, carrying torches, claiming their
loyalty to the Mining Academy and the city traditions, phot. A.
Ladziansky • Pochód studentów węgierskich podczas święta „Salamandra”. Studenci, ubrani w mundury górnicze i niosący pochodnie,
manifestują swoje przywiązanie do tradycji Akademii Górniczej i
miasta, fot. A. Ladziansky
Fig. 18. The Glanzenberg adit carries a memorial plaque dedicated
to Mr. Koichiro Matsuura, General Chairman of theUNESCO,
phot. A. Ladziansky • Pamiątkowa tablica poświęcona Koichiro
Matsuura, Dyrektorowi UNESCO, w sztolni „Glanzenberg”, fot.
A. Ladziansky
Fig. 19. The participants of 17th General Assembly of the Association of Mining Engineering Professors. In the photo: professors, members of the mining society and choir on the town hall steps, phot. A. Ladziansky • Uczestnicy 17tego Zjazdu Stowarzyszenia Profesorów
Górnictwa; na zdjęciu profesorowie, członkowie towarzystwa górniczego i chór na schodach ratusza miejskiego, fot. A. Ladziansky
42
Banska Štiavnica academicians (Fig. 17). During the twohours-long parade one can recognize more than a thousandyears-long city history: there are many interesting scenes
from the history of the inhabitants, as well as discovery of
“precious–metallic“ ores by a shepherd boy, stories from
the academic life, the characters of a simple-minded miner
Nácko and Štiavnická Anča; there is even a small train which
carryied people from Banská Štiavnica to Hronská Dúbrava.
The mining traditions include original miner’s songs, jokes,
and a characteristic mining dialect. To keep this tradition
alive, the members of the Banskoštiavnicko-Hodrušský
Mining Society organize an annual „šachtag“ festival on
the occasion of the Miners Day.
Nowadays, Banská Štiavnica provides to the public its
architecture, history of mining sciences, technology and ecology. The visitors can enjoy the free studies on the evolution
of architectural styles right in the landscape and observe more
than a thousand-years-old influence of mining operations on
this region. The local museums and archives provide highly
valuable documents on the history of the city and its importance for world civilization. Banská Štiavnica is a verifiable
and visible proof of the human’s creative work, and his cultural symbiosis with the Mother Nature.
In December, 1993 the UNESCO awarded the exceptional cultural importance of Banská Štiavnica by inscribing
the historical center along with technical valuables of the
region into the List of the World Heritage. The outstanding
international recognition helped the city to revitalize and
renew its historical and technical monuments and, in this way,
to promote Banská Štiavnica worldwide (Fig. 18 and 19). The
annual visitors’ attendance rised gradually up to 500,000
person, most of them coming and exploring the mining his-
Fig. 20. Banská Štiavnica supplies impressive mineral specimens,
phot. M. Lichner • Wspaniałe próbki minerałów ze złóż Bańskiej
Szczawnicy, fot. M. Lichner
Fig. 21. Banská Štiavnica vicinity is rich in hot mineral water springs,
which are the favorite tourist sites; phot shows a spring of therapeutic
thermal water at Sklené Teplice, phot. M. Lichner • Okolice Bańskiej
Szczawnicy obfitują w gorące źródła mineralne, chętnie odwiedzane
przez turystów; na zdjęciu źródło wód leczniczych w miejscowości
Sklené Teplice, fot. M. Lichner
Fig. 22. Visitors to the Banská Šiavnica underground world enjoy a
special treatment, phot. A. Ladziansky • Odwiedzający podziemny
świat Bańskiej Szczawnicy cieszą się specjalnymi względami, fot.
A. Ladziansky
43
tory by visiting the Slovak Mining Museum and the original
mine workings in the open air. For this reason a new Geopark
is under construction in the area, enabling to examine historical impact of human activity on the environment and to
recognize all preserved artifacts connected with the mining
operations (Fig. 20, 21 and 22).
become a part of local environment and have been used for
recreational and sports activities.
There are no longer rich silver-bearing veins and underground treasures in the pits of Štiavnica; there are only neverending miles of deserted galleries and fading memories of the
past prosperous mining. The obtained gold and silver had left
the gates of the city long time ago and got hidden in the dark
of the bank vaults. What has remained is the heritage of the
original, creative spirit of the man who could fight hard rocks
and the cruel mother nature. There is still the legacy of the
bright, daring treasure seeker, his invincible will, big hope and
firm palms, the hero who, despite the steep slopes of the hostile
hills, conjured an extraordinary and beautiful city. 
Conclusions
The progress of geotourism in Banská Štiavnica is largely
conditioned by the well-preserved hydroeconomic system
with currently existing 23 water reservoirs. Huge water tanks
constructed in the XVIIIth and the XIXth centuries have
Streszczenie
– „perła w koronie” wśród miast
górniczych na Słowacji
Rozwój miasta: architektoniczny, ekonomiczny, kulturalny
i społeczny, był zawsze ściśle związany z okresami prosperity
górnictwa. Dzięki dochodom z kopalń złota i srebra zastąpiono pierwotną architekturę drewnianą budynkami kamiennymi,
a zabudowa zaczęła powoli zajmować stoki sąsiednich wzgórz.
Wyjątkową cechą Bańskiej Szczawnicy jest niespotykane gdzie
indziej współwystępowanie dzielnic mieszkalnych i kopalń,
co dało w rezultacie szczególny układ urbanistyczny.
Szybki rozwój ekonomiczny miasta przypadł na połowę
wieku XV-tego. Wprowadzono nowe rozwiązania technologiczne, a doświadczenie górników i wysoka efektywność
poszukiwań zaowocowały wzrostem wydobycia kruszców.
Bańska Szczawnica rozrastała się, powstało centrum miasta
wokół którego wyrastały nowe budynki sakralne i świeckie,
a budowniczowie korzystali z pomocy artystów przy ozdabianiu budowli. Bańska Szczawnica była wtedy jednym z
najważniejszych miast Królestwa Węgier (Fig. 4).
Niestety, ten okres wspaniałego rozwoju zakończył się
wraz z inwazją Turków i niepokojami religijnymi. Upadek
ekonomiczny miasta spowodował masową wyprzedaż i zamykanie kopalń, a górnicy zaczęli opuszczać Bańską Szczawnicę w poszukiwaniu spokojniejszych okolic. Ci, którzy
zdecydowali się mimo wszystko pozostać rozpoczęli budowę
fortyfikacji, według planów włoskiego architekta Pietro
Ferrabosca. Ośrodkiem oporu był kościół parafialny, wokół
którego zbudowano mury miejskie, bramy i wieże. Zachowane dotąd pozostałości tego systemu to Stary i Nowy Zamek
oraz Brama Piarska (Fig. 5). Ponadto architekci włoscy przynieśli nowinki Renesansu. Wiele domów przebudowano w
nowym stylu, zawsze dostosowanym do specyficznego, trudnego ukształtowania terenu.
W roku 1681 ukończona została charakterystyczna budowla miejska – „Kołatka” (“Klopačka”), czyli wieża kołatkowa,
w której umieszczono mechanizm obsługiwany przez specjalnego pracownika (Fig. 6). Sygnał kołatki wzywał górników do wyjścia do pracy, alarmował w razie niebezpieczeństwa, używano go także przy powitaniu wybitnych gości i w
czasie pogrzebów górników. Na każdą okazję obowiązywał
inny sygnał (Lichner et al., 2002, pp.39-41).
W roku 1627 w kopalniach Bańskiej Szczawnicy wprowadzono ważne ulepszenie – po raz pierwszy w świecie zasto-
Pavol Rybár, Marián Lichner
Bańską Szczawnicę założyli poszukiwacze złota i górnicy
na niegościnnych stokach Wzgórz Szczawnickich. Bogate
złoża złota i srebra stanowiły wystarczającą motywację dla
tych twardych ludzi, walczących nie tylko ze skałami, ale też
z trudnym, wręcz wrogim, górzystym terenem, z chorobami
i innymi przeciwnościami losu.
Kruszce eksploatowano tu od ponad tysiąca lat. W sumie
wydobyto kilkanaście ton złota i kilka tysięcy ton srebra,
które to bogactwo pozwoliło wybudować miasto, pokryć
koszty jego rozwoju, kultury, edukacji, badań naukowych, a
nawet prowadzonych wojen i, oczywiście, odprowadzić podatki na dwór cesarski (Fig. 3).
Dokumenty historyczne datują założenie Bańskiej Szczawnicy na pierwszą połowę XIII wieku, przypuszczalnie na rok
1238, za czasów panowania króla Węgier Beli IV, który nadał
miastu prawa miejskie. Był to bardzo szczegółowy zbiór
przywilejów i obowiązków, regulujących życie codzienne
mieszkańców, chroniących własność prywatną, a nawet
zdrowie obywateli, określających sposób wyboru burmistrza,
poprawność miar i wag, wolności religijne, itd. Określono też
szeroki zakres kar, nakładanych na przestępców – od grzywny po karę śmierci. Specjalne kary przewidziano dla złoczyńców naruszających Dziesięć Przykazań – musieli oni odbyć
pielgrzymkę do sanktuarium w Santiago de Compostella i do
Rzymu (Vozár 2002, pp. 24-53).
Ważnym czynnikiem sprzyjającym rozwojowi miasta było
Prawo Górnicze. Regulowało ono procedurę nabywania działek
eksploatacyjnych, prowadzenie poszukiwań i prac górniczych,
a nawet terminologię górniczą, stosowane miary i wagi oraz
konstrukcję wyrobisk. Specjalne przepisy określały postępowanie w razie bankructwa właściciela kopalni (Vozár 2002, pp.5359). To także dzięki Prawu Górniczemu Bańska Szczawnica
stała się jednym z najważniejszych okręgów górniczych w Europie Środkowej (Lichner et al., 2002, pp.30-31).
44
sowano czarny proch strzelniczy do urabiania skał. Ta wręcz
rewolucyjna technologia znacznie ułatwiła prowadzenie
sztolni i głębienie szybów oraz zwiększyła wydobycie, ale
spowodowała też pojawienie się pod koniec wieku XVII
problemu odwadniania kopalń (Fig. 7). Po zejściu z eksploatacją poniżej zwierciadła wód podziemnych okazało się, że
stosowane dotąd metody odwadniania oparte na urządzeniach
napędzanych siłą koni lub ludzi są niewystarczające. Rosnące
koszty odwadniania doprowadziły do kryzysu ekonomicznego – koszty wydobycia przekroczyły dochody. Pojawiły się
też niepokoje społeczne – przywilej wydany przez Cesarza
Maksymiliana Habsburga w roku 1570 dopuszczał jedynie 5
i ½ ośmiogodzinnych dni pracy w tygodniu, ale właściciele
kopalń nigdy nie przestrzegali tego przepisu. W rzeczywistości pracowano 12-16 godzin dziennie, co powodowało niezwykle wysoką śmiertelność wśród górników i, w konsekwencji, niedobór siły roboczej. Kryzys w górnictwie złota i srebra
w Bańskiej Szczawnicy stał się przedmiotem obrad Rady
Cesarskiej w Wiedniu, która nakazała zamknięcie kopalń.
Decyzję tę zakwestionował M. K. Hell – ekspert górniczy,
konstruktor i wynalazca. Sporządził on plan odbudowy
przemysłu wydobywczego w Bańskiej Szczawnicy. Gdy Rada
Cesarska odrzuciła plan, Hell przedstawił go Cesarzowi
Karolowi VI, który nakazał rozpoczęcie prac. Plan Hell’a
oparty był na przemyślnym systemie zbiorników wodnych,
zwanych „tajchy”. Energia zgromadzonej wody napędzała
system odwadniający kopalnie. Zbudowano w sumie 60
zbiorników (z których zachowały się 23) i 7 pompowni wykorzystujących system dźwigni. To wybitne osiągnięcie
techniczne wprowadzono w terenie, w którym brak jest znaczących cieków powierzchniowych, a woda pochodzi głównie z jesiennych opadów oraz z topnienia pokrywy śnieżnej.
Wynalazek Hell’a umożliwił odbudowę i rozwój górnictwa,
przeróbki rud i metalurgii w Bańskiej Szczawnicy przez
długie lata (Fig. 8, 9).
Najważniejsza część systemu wodnego znajduje się w
okolicy dzisiejszej wsi Štiavnické Bane. Tamtejsze zbiorniki
gromadzą ponad połowę całkowitej objętości wody w systemie Hell’a (Fig. 10, 11). Największym zbiornikiem jest „tajch
Počúvadlo” o powierzchni 2,13 ha. Jego budowa wymagała
niezwykle intensywnej pracy 300 mężczyzn i 400 kobiet
dziennie (Lichner et al., 1999, pp.16-31).
Wprowadzenie systemu odwadniania zwiększyło zyskowność wydobycia i spowodowało szybki rozwój miasta i okręgu w drugiej połowie XVIII wieku.
Jednym z kamieni milowych w historii Bańskiej Szczawnicy i całego regionu było założenie Akademii Górniczej.
Powstała ona 13 grudnia 1762 roku, na podstawie decyzji
Cesarzowej Marii Teresy, jako jedyna tego typu szkoła w
całym Cesarstwie Austro-Węgierskim. Rada Cesarska tak
uzasadniła wybranie Bańskiej Szczawnicy jako siedziby
Akademii: „... ponieważ posiada ona kompletne urządzenia
górnicze i metalurgiczne oraz przyrządy do mierzenia i
określania prób [złota i srebra], a także [systemy] pożarowe,
wentylacyjne i odwadniające, które nie są stosowane w innych
okręgach górniczych. Te urządzenia mogą być wykorzystane
przez profesorów do ilustracji wykładów, a studenci mogą
zweryfikować swoją wiedzę teoretyczną…”. Pierwszy w hi-
storii Akademii wykład wygłosił francuski profesor M. K.
Jacquin dnia 18 września 1764 roku w budynku Krecsmáry,
a uczestniczyło w nim 40 studentów (Fig. 12). W roku 1807
utworzono w Bańskiej Szczawnicy odrębny Instytut Leśnictwa. Jego działalność zainaugurował wykład profesora H.
D. Wilckens’a w budynku Žember. W roku 1848 zreorganizowano obie uczelnie, tworząc Akademię Górnictwa i Leśnictwa (Lichner et al., 2002, pp. 118-126).
Akademia Górnicza w Bańskiej Szczawnicy była pierwszą
uczelnią techniczną w świecie. Przez 155 lat działalności
wypromowała ona tysiące świetnych specjalistów z zakresu
górnictwa, hutnictwa, leśnictwa i nauk przyrodniczych.
Absolwenci cieszą się zasłużoną renomą i pracują w wielu
okręgach górniczych w Europie i w świecie.
Kolejny okres prosperity górnictwa złota i srebra, jaki
nastapił w drugiej połowie XVII wieku wpłynął decydująco
na rozwój Bańskiej Szczawnicy, dając początek charakterystycznemu układowi urbanistycznemu. Przebudowano wtedy
centrum miasta, skupione wokół Placu Św. Trójcy. W wielu
domach dobudowano dodatkowe piętra, inne zmodernizowano, przebudowano także wieżę Starego Zamku.
Najważniejszą i najcenniejszą historycznie częścią miasta jest zespół architektoniczny Placu Św. Trójcy. Budynki
wokół placu pochodzą z różnych epok, choć większość
przebudowano w stylu Renesansu. Mają one pewną unikalną cechę – w piwnicach wielu kamienic znajdują się wejścia
do kopalń (Fig. 14). Na placu stoi też zabytkowa kolumna z
roku 1764 (Fig. 13), dzieło Dionýza Stanettiego, ufundowana jako votum po ustąpieniu zarazy, która dotknęła miasto
w latach 1710-11 powodując śmierć ponad 6000 mieszkańców. Oryginalne, kamienne rzeźby znajdują się obecnie w
muzeum w Starym Zamku, a wokół kolumny umieszczono
doskonałe kopie. Budynki stojące przy placu były świadkami wielu historycznych wydarzeń. Kamienice zwane Berggericht, Žemberovský i Fritz służyły Akademii Górniczej,
m.in. w kamienicy Fritz urzędował rektor (Fig. 15). W kamienicy Pischl mieszkała Marína Pischlová, muza narodowego poety słowackiego Andreja Sládkoviča. W kamienicy
Sitnay znajdowała się słynna kawiarnia, której gośćmi
bywali profesorowie Akademii. Ponadto na tym budynku
wywieszono po raz pierwszy słowacką flagę narodową.
Kamienica Joergess była siedzibą znanej w Środkowej
Europie drukarni, a do pobliskiego Liceum Ewangelickiego
uczęszczało wielu późniejszych działaczy patriotycznych i
pisarzy słowackich. Na jej fasadzie umieszczono pamiątkowe tablice ku czci poetów: Andreja Sládkoviča and Šándora Petöfiego.
Wyjątkowo cennym zabytkiem Bańsk iej Szczawnicy jest
zespół budowli sakralnych, powstałych w latach 1744-51 na
stromych stokach wzgórza zwanego „Scharfenberg”. Większość budynków to donacje właścicieli kopalń, kupców,
rzemieślników i bogatych rodów mieszczańskich Bańskiej
Szczawnicy. W swoim pierwotnym kształcie zespół składał
się z trzech dużych kaplic, czternastu kaplic-stacji Męki
Pańskiej, trzech większych budynków, dwóch kościołów i
kamiennego krzyża (Lichner et al., 2002, pp. 148-161). Zespół
był wielokrotnie przebudowywany i odnawiany, m.in. w
końcu wieku XIX i w latach osiemdziesiątych wieku XX.
45
Na przełomie XIX i XX wieku miasto wzbogaciło się o
zespół budowli, przeznaczonych na potrzeby Akademii Górniczej. Powstały one na terenie Ogrodu Botanicznego o powierzchni 3,55 ha, w którym posadzono 220 gatunków drzew,
w tym sekwoję olbrzymią.
Warto także zobaczyć zabytki kultury technicznej, znajdujące się w miejscowości Štiavnické Bane. Można tu oglądać
najlepiej zachowane fragmenty systemu odwadniania kopalń
i wejść do wielu słynnych sztolni. Najbardziej znana jest sztolnia
„Upper Bieber”, nazywana „Matką wszystkich kopalń” ze
względu na wysokie zawartości złota i srebra w rudzie. Zabytki
techniki górniczej są eksponowane także w innych miejscowościach: Banská Belá, Banský Studenec oraz z górskiej wiosce
Hodruša-Hámre (Durbák et al., 2000, pp. 21-27) (Fig. 16).
W Bańskiej Szczawnicy pielęgnuje się pieczołowicie także dziedzictwo kultury, związane z górnictwem i uczelnią.
Najbardziej znane jest tradycyjne święto „Salamandra” (Fig.
17). W czasie dwugodzinnego pochodu przypominane są
wydarzenia z tysiącletniej historii miasta, w tym odkrycie
kruszców przez pastuszka, przedstawiane są historie z życia
Akademii Górniczej, postaci górników, jest nawet niewielki
pociąg, który niegdyś woził pasażerów na trasie Banská
Štiavnica-Hronská Dúbrava. Tradycje górnicze podtrzymuje też Banskoštiavnicko-Hodrušske Towarzystwo Górnicze,
którego członkowie organizują doroczny festiwal zwany
„šachtag“, w czasie którego w tradycyjnej gwarze górniczej
śpiewa się górnicze pieśni i opowiada anegdoty.
W grudniu 1993 roku historyczne centrum miasta oraz
zabytki techniki zostały wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Pozwoliło to na promocję miasta i jego zabytków w świecie (Fig. 18 i 19). Liczba turystów wzrosła do
500,000 osób rocznie. Większość z nich przybywa, by zwiedzić
Słowackie Muzeum Górnicze i dostępne wyrobiska starych
kopalń. Ponadto w rejonie Bańskiej Szczawnicy organizowany
jest Geopark, który ma umożliwić zwiedzającym zapoznanie
się z wpływem działalności człowieka na środowisko naturalne i z zachowanymi zabytkami górnictwa kruszców (Fig. 20,
21 and 22), szczególnie zbiornikami wodnymi, obecnie uzywanymi do celów rekreacyjnych i sportowych.
Nie ma już bogatych żył srebronośnych i innych bogactw
w podziemiach Bańskiej Szczawnicy, pozostały jedynie
niekończące się ciągi opuszczonych chodników i wspomnienia niegdysiejszych, świetnie prosperujących kopalń. Dawno
już wywieziono z miasta wydobyte złoto i srebro, które
zniknęły w czeluściach banków. Pozostało dziedzictwo,
dzieła ludzi, którzy zmagali się z twardymi skałami i nieprzyjazną przyrodą. Pozostało dziedzictwo odważnych poszukiwaczy skarbów, bo to ich nieugięta wola, niezłomna
nadzieja i silne dłonie wyczarowały niezwykłe miasto na
stromych stokach niegościnnych wzgórz.
Lichner, M. et al. 2002: Banská Štiavnica-Svedectvo času. Štúdio Harmony, Banská Bystrica
Vozár, J. 2002: Kódex mestského a banského práva Banskej Štiavnice.
Banská agentúra, Košice
Durbák, M., Kaňa, R., Lichner, M. et al. 2000: Sprievodca po technických
pamiatkach Banskej Štiavnice a okolia. Štúdio Harmony, Banská Bystrica
Lichner M. et al. 1999: Banskoštiavnické Tajchy. Štúdio Harmony, Banská
Bystrica
46
Skamieniały Las na Lesbos – unikatowy geopark i jego wpływ
na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich
Petrified Forest of Lesvos – a unique geopark and its impact
on sustainable development of the rural areas.
Katarzyna Kozina1, Ewa Małgorzata Welc2
Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław,
˛2Katedra Geologii Złożowej i Górniczej, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska,
Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków,
1
Wstęp
Bułgaria
Macedonia
Turcja
Lesbos (ang. Lesvos) to trzecia pod względem wielkości
i jedna z najmniej znanych wysp greckich (Fig.1) położona
w północno-wschodniej części Morza Egejskiego. Ma powierzchnię 1630 km2, z czego 450 km2 porośniętych jest przez
drzewa oliwne. Należy do regionu Wysp Egejskich Północnych, a jej głównym miastem jest Mytilene.
Mimo że wyspa należy do najbardziej nasłonecznionych
miejsc w Grecji, posiada typowy śródziemnomorski klimat
i piaszczyste plaże, wpływy z ruchu turystycznego stanowią
jedynie kilka procent dochodu miejscowej gospodarki. Ludność Lesbos trudni się głównie działalnością rolniczą, szczególnie produkcją uzo i oliwy z oliwek. Lesbos jest dopiero
odkrywana przez turystów, także z Polski, którzy przybywają na wyspę głównie w celach wypoczynkowych. Tymczasem
oprócz plaż i ciepłego morza oferuje ona wiele atrakcji geologicznych i geomorfologicznych, w szczególności kominy
wulkaniczne, gorące źródła oraz liczne pozostałości skamieniałych roślin zachowane w warstwach skał wulkanicznych.
Największą atrakcją turystyczną wyspy jest Skamieniały Las
chroniony jako pomnik przyrody i objęty terenem geoparku.
Przybliżenie tego niezwykle interesującego miejsca oraz
obiektów i instytucji mu towarzyszących jest głównym celem
niniejszego artykułu.
Albania
Thásos
Corfu
Leukas
Kefalonia
Límnos
Grecja
Lesbos
Turcja
Skíros
Khíos
Ateny
Tínos
Zakinthos
Cyklady
Morze
Jońskie
Kithira
Thira
Ikaría
Naksos
Kos
Rhodos
Treść: Artykuł prezentuje główne walory geoparku „Skamieniały
Las na Lesbos”, ze szczególnym podkreśleniem unikatowości tego
obszaru. Zaprezentowano także działalność Muzeum Historii
Naturalnej Skamieniałego Lasu na Lesbos. Zwrócono uwagę
na ogromny wpływ geoparku na zrównoważony rozwój terenów
wiejskich na wyspie. W końcowej części przedstawiono dostępność
komunikacyjną geoparku i dokonano ogólnego podsumowania.
Słowa kluczowe: geopark, Lesbos, skamieniały las, skamieniałości,
muzeum, geoturystyka, zrównoważony rozwój, edukacja
Geopark
„Skamieniały Las na Lesbos”
Abstract: This paper presents major values of the geopark
“Petrified Forest of Lesvos”, particularly the unique beauty
of this site. The activity of the Natural History Museum of the
Lesvos Petrified Forest is also presented. The tremendous impact
is emphasized on sustainable development of rural areas on the
island. The closing part of the paper includes the current tourist
accessibility of geopark on and short summarize.
W 1985 r. Skamieniały Las na Lesbos został ustanowiony
chronionym pomnikiem przyrody nieożywionej. W 2000 r.
na wyspie doszło do porozumienia czterech państw (Francji,
Niemiec, Grecji i Hiszpanii) w kwestii powołania Europejskiej Sieci Geoparków, której pierwszymi członkami stały
się następujące geoparki: francuski Reserve Geologique de
Haute Provence, niemiecki Vulkaneifel European Geopark,
grecki Petrified Forest of Lesvos i hiszpański Maestrazgo
Cultural Park. W 2004 r. podczas I Międzynarodowej Konferencji UNESCO dotyczącej geoparków, która miała miejsca
w Pekinie, geopark „Skamieniały Las na Lesbos” został
włączony do Światowej Sieci Geoparków (Fig. 2) działającej
pod auspicjami UNESCO.
Key words: geopark, Lesvos, petrified forest, fossils, museum,
geotourism, sustainable development, education
47
Skamieniały Las na Lesbos
Fig. 1. Schematyczna mapa geograficzna Lesbos, źródło: materiały promocyjne Muzeum Historii Naturalnej Skamieniałego Lasu na
Lesbos • Map of the Lesvos island, source: promotional materials of Natural History Museum of the Lesvos Petrified Forest
W skład charakteryzowanego geoparku, zajmującego
powierzchnię ok. 15000 ha, wchodzą następujące obszary:
Park Skamieniałego Lasu, Park Sigri, Park Plaka oraz wysepka Nisiopi. Dyrekcja Parku mieści się w niewielkiej,
nadmorskiej wiosce Sigri. Geopark stanowi część większego
obszaru nazwanego „Skamieniały Las – Zachodni Półwysep
Lesbos”, ze względu na duże wartości ekologiczne należącego do sieci Natura 2000. Jest to jeden z najważniejszych w
całej Grecji obszarów specjalnej ochrony ptaków (SPA).
Budowa geologiczna i jednostki
fizycznogeograficzne wyspy
Główną rolę w powstaniu i ukształtowaniu wyspy odegrały ruchy fałdowe orogenezy alpejskiej na granicy bloków
tektonicznych pontyjskiego i egejskiego oraz aktywność
wulkaniczna trwająca na tym obszarze od późnego eocenu
do końca pliocenu. W plejstocenie wyspa była częścią półwyspu Azji Mniejszej, od którego oddzielona została w holocenie wskutek zmian poziomu oceanu światowego. Położona jest na azjatyckim szelfie kontynentalnym, w odległości
ok. 10 km od wybrzeży Turcji.
Pod względem geologicznym Lesbos zbudowana jest z
Fig. 2. Tablica upamiętniająca przyłączenie geoparku „Skamieniały
Las na Lesbos” do Światowej Sieci Geoparków UNESCO, fot. P.
Migoń • Plaque commemorating the inclusion of the Geopark Petrified Forest of Lesvos into the UNESCO Global Geoparks Network,
phot. P. Migoń
48
Fig. 3. Park Skamieniałego Lasu, fot. K. Kozina • The Petrified Forest Park, phot. K. Kozina
(Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007).
Można zatem zauważyć, że w krajobrazie wyspy dominują wyżyny i grzbiety górskie. Obszary nizinne występują
jedynie w sąsiedztwie zatok Kalloni i Gera oraz w pobliżu
miejscowości Eressos.
trzech kompleksów skalnych: autochtonicznego i dwóch allochtonicznych. Kompleks autochtoniczny zbudowany jest z
formacji permsko-triasowych, złożonych z metapiaskowców,
kwarcytów i fyllitów. Kompleksy allochtoniczne, nasunięte
na autochtony, reprezentują pozostałości sekwencji ofiolitowej
i składają się z alpejskich i przedalpejskich skał zasadowych
i ultrazasadowych oraz skał metamorficznych (amfibolitów,
serpentynitów). Na nich zalegają skały wulkaniczne oraz
neogeńskie osady morskie i jeziorne.
Na Lesbos można wyróżnić cztery prowincje fizycznogeograficzne:
- południowo-wschodnią, zdominowaną przez łańcuch masywu Olimpu, który w najwyższym punkcie osiąga 968 m
n.p.m., zbudowaną głównie z kompleksu autochtonicznego;
- tektoniczny basen Zatoki Kalloni, wypełniony osadami
paleogenu i neogenu,
- centralny region górski wraz z łańcuchem głównych ośrodków wulkanicznych wyspy, który zaczyna się na zachód
od Zatoki Kalloni i sięga do północnych wybrzeży wyspy,
z drugim pod względem wysokości szczytem Lepetimnos
(967 m n.p.m.), zbudowany z neogeńskich skał wulkanicznych;
- pagórkowatą część zachodnią, pokrytą formacjami piroklastycznymi, wyróżniającą się nieregularnymi szczytami
osiągającymi wysokość 600 m n.p.m. i intensywną erozją
Park Skamieniałego Lasu
Park położony jest na obszarze zwanym Bali Alonia, na
południowych stokach góry Ordimnos i zajmuje powierzchnię ok. 28,6 ha (Fig. 3). Przeważają tu piroklastyczne skały z
wczesnego miocenu. Odwiedzający mogą obserwować kolejne poziomy warstw piroklastycznych, a także zawarte w nich
bloki lawy i fragmenty pumeksu.
Powstanie Skamieniałego Lasu jest ściśle związane z intensywną aktywnością wulkaniczną, jaka miała miejsce na
tym obszarze 20 milionów lat temu. Tutejsze wzgórza porośnięte były gęstym lasem, w skład którego wchodziły sekwoje, dęby, sosny, cyprysy, wawrzyny i lipy. Wskutek erupcji
wulkanicznych duże ilości popiołu wulkanicznego i pumeksu dostawały się do atmosfery. Następnie osadzały się na
powierzchni gruntu, tworząc warstwy, które z kolei sukcesywnie pokrywały las, izolując go ostatecznie od czynników
atmosferycznych. Każda erupcja wulkanu powodowała odkładanie się kolejnych warstw popiołu. W tym samym czasie
49
wiące jednocześnie panoramiczne punkty widokowe. Trasy
oznaczone są kolorami, a poszczególne stanowiska i skamieniałości ponumerowane, co ułatwia odnalezienie opisu danego obiektu w przewodniku wydanym przez Muzeum Historii
Naturalnej Skamieniałego Lasu.
Przez obszar Parku przebiegają cztery szlaki tematyczne
(Fig.4):
- Szlak numer 1 (czerwony), noszący nazwę „Odkrywanie
Skamieniałego Lasu”, to krótka, 300-metrowej długości
ścieżka rozpoczynająca się przy wejściu do Parku. Stanowi
ona wstęp do dalszego penetrowania obszaru. Wzdłuż niej
odwiedzający spotykają pierwsze okazy stojących i leżących
skamieniałych pni sekwoi, sosny i innych drzew iglastych.
Na trasie znajduje się 17 skamieniałości i jeden punkt widokowy. Główną atrakcją szlaku czerwonego jest najdłuższy, leżący, skamieniały pień sekwoi (Fig. 5) o długości
20-metów. Do jednego z najbardziej charakterystycznych
odkryć na trasie tego szlaku należy również skamieniały
pień sosny z rodziny Protopinaceae (1,5 m wysokości, 4,20
m w obwodzie), zachowany w oryginalnej pozycji (Fig. 6).
Posiada doskonale zakonserwowaną strukturę zewnętrzną
i wewnętrzną (w tym duże słoje rocznego przyrostu). System
korzeniowy w pełnym stadium rozwoju przy podstawie pnia
wskazuje na autochtoniczne pochodzenie Skamieniałego
Fig. 4. Plan Parku Skamieniały Las, fot. E. M. Welc • Sketch map
of the Petrified Forest Park, phot. E. M. Welc
tworzyły się osady spływów błotnych – tzw. laharów. Intensywne opady deszczu, następujące po erupcjach, mieszały
się z popiołem wulkanicznym, osadzanym na stokach gór, w
konsekwencji uruchamiając wielkie spływy błotne. Przemieszczały się one w dół zboczy, a ich depozycja następowała na ówcześnie zalesionych obszarach (Zouros et al., 2005;
Zouros, Velitzelos, 2007).
Również spływ wód powierzchniowych przyczynił się do
powstania bardziej miąższych pokładów materiału wulkanicznego. Zawierają one zaokrąglone fragmenty skał wulkanicznych i odłamki skamieniałych pni drzew. Zaokrąglone
kształty skał wskazują na długą drogę transportu fluwialnego, jaką przebył materiał wulkaniczny, zanim został zdeponowany na niższych wysokościach.
Na skutek aktywności wulkanicznej gorące roztwory
krzemionki przenikały przez materiał piroklastyczny pokrywający drzewa powodując ich impregnację. W ten sposób
wytworzyły się doskonałe warunki dla przebiegu procesów
fosylizacji. Morfologiczne cechy pni drzew, jak słoje rocznego przyrostu oraz wewnętrzna struktura drewna, czy też liście, gałęzie i owoce, zostały bardzo dobrze zakonserwowane. Duża ilość skamieniałych pni zachowanych w skałach
piroklastycznych w pozycji stojącej wraz z nienaruszonym
systemem korzeniowym dowodzi, że zostały one sfosylizowane w ich naturalnym położeniu. Dzięki temu Skamieniały
Las na Lesbos reprezentuje kompletnie autochtoniczny ekosystem. Jest on drugim co do wielkości skamieniałym lasem
na świecie (największy tego typu kompleks znajduje się w
Arizonie, w USA). To pomnik przyrody i historii naturalnej
stanowiący unikat w skali światowej, dostarczający cennych
informacji o historii geologicznej obszaru.
Wśród skamieniałej roślinności wyróżnić możemy dwie
grupy: rośliny subtropikalne, jak wawrzyn, cynamon, orzech
włoski, których pokrewne gatunki spotykane są w lasach
południowo-wschodniej Azji oraz rośliny preferujące niższe
temperatury, jak sekwoja, dąb, sosna, klon i topola.
Obszar Parku jest ogrodzony, a w jego obrębie wyznaczono szlaki umożliwiające zwiedzającym podziwianie skamieniałych okazów. Park posiada własny parking, zaś tuż przy
wejściu znajduje się kawiarnia, z której można podziwiać
krajobraz Skamieniałego Lasu. Na szlakach stworzone zostały zadaszone miejsca z ławkami do odpoczynku, stano-
Fig. 5. Najdłuższy (20 m) leżący pień prymitywnej formy sekwoi,
fot. P. Migoń • The longest (20m) tree trunk of a primitive form of
sequoia, phot. P. Migoń
50
Fig. 7. Bliźniaczy skamieniały pień sosny rozgałęziony z jednego
systemu korzeniowego, fot. K. Kozina • Twin petrified pine trunks
branching out from a single root system, phot. K. Kozina
Fig. 6. Pień sosny, odkryty w jego oryginalnym położeniu z dobrze
zachowanym systemem korzeniowym, fot. E. M. Welc • Pine trunk
discovered in its original position with well-preserved root system,
phot. E. M. Welc
Lasu, co czyni to miejsce unikatem. Ciekawym odkryciem
jest również bliźniaczy pień sosny (1,40 m wysokości i 4 m
obwodu), rozgałęziający się z jednego systemu korzeniowego (Fig. 7). Na pniu obserwować można zmienną kolorystykę i wyraźne pierścienie wzrostu. Jest to jedno z pierwszych odkryć na terenie Parku (Zouros, Velitzelos, 2007).
Koniec trasy czerwonej jest jednocześnie początkiem trzech
pozostałych ścieżek, wzdłuż których zgromadzone są najciekawsze skamieniałości.
- Szlak numer 2 (żółty), nazywany „Odkrywaniem historii
Skamieniałego Lasu”, ma długość 1121 m i prezentuje
skamieniałości odsłonięte w ciągu ostatnich lat, głównie
stojące pnie drzew iglastych.
- Szlak numer 3 (zielony), pod nazwą „Spacer przez las sekwoi”, ma 2100 m długości i jest najdłuższą ścieżką tematyczną na terenie Parku (Fig. 8). Obejmuje najwyższe stojące drzewa oraz pnie drzew iglastych. To właśnie na tej
trasie znajduje się najbardziej charakterystyczny dla parku,
skamieniały stojący pień sekwoi o wysokości 4,5 m i obwodzie 3,7 m (Fig. 9), z bardzo dobrze zachowaną powierzchnią zewnętrzną, dzięki czemu bardziej sprawia wrażenie
prawdziwego, starego drzewa niż skamieniałości. Został on
odsłonięty wskutek erozji skał wulkanicznych. Na trasie
szlaku zielonego znajduje się również największy znany na
świecie, stojący, skamieniały, kolorowy pień o wysokości
7.02 m i średnicy 8.58 m (Fig. 10). Widoczny u podstawy
system korzeniowy dowodzi, że został on odsłonięty w
oryginalnym położeniu. Przed procesem petryfikacji drzewo mogło osiągać wysokość ponad 100 m. Pień należy do
przodków sekwoi, której współczesny gatunek porasta zachodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych (Kalifornia i
Oregon), gdzie warunki klimatyczne sprzyjają rozwojowi
tych roślin (Zouros, Velitzelos, 2007).
- Szlak numer 4 (niebieski), zwany „Spacerem przez Las
Kopalnych Roślin Iglastych”, ma długość 556 m. Szlak
prezentuje sfosylizowane pnie pierwotnych drzew iglastych. Jest on niezwykle ważny z naukowego punktu widzenia, gdyż właśnie w jego obrębie prof. E. Velitzelos
Fig. 8. Widok na szlak numer 3 z największymi skamieniałymi
pniami drzew iglastych, fot. K. Kozina • View of No.3 trail with
the largest petrified conifer trunks, phot. K. Kozina
zidentyfikował nowy gatunek „paleo” sosny (Zouros,
Velitzelos, 2007).
Park Sigri
Park Sigri, o powierzchni 3 ha, znajduje się obok Muzeum
Historii Naturalnej (Fig. 11). Najcenniejszym odkryciem
dokonanym tu dzięki pracom wykopaliskowym, są skamieniałe systemy korzeniowe ośmiu drzew w pełnym stadium
rozwoju i w dobrym stanie zachowania. Odkryto tu także
szesnaście skamieniałych pni stojących w naturalnych pozycjach. Park Sigri posiada wielką uniwersalną wartość, również
ze względu na znajdujące się na jego obszarze wulkaniczne
formacje skalne. Dostarczają one cennych informacji o historii geologicznej obszaru. Ścieżka o długości 343 metrów
łączy główne obiekty Parku, a liczne, pojedyncze skamieniałe pnie pochodzące z okolic Sigri posiadają cechy interesujące z punktu widzenia nauki i geoochrony i zostały zgromadzone tu w celu ich konserwacji (Zouros et al., 2005; Zouros,
Velitzelos, 2007).
51
Fig. 11. Park Sigri, fot. P. Migoń • The Sigri Park, phot. P. Migoń
Park Plaka
Park Plaka, położony 700 m na południe od Sigri, zajmuje powierzchnię 7 ha. Jego atrakcję stanowią skamieniałości
drzew lądowych, znajdujące się aktualnie tuż przy brzegu
morza lub pod wodą. Znaleziono tu liczne skamieniałe pnie
zarówno w pozycji stojącej jak i leżącej, zachowane wraz z
nienaruszonym systemem korzeniowym. Teren parku Plaka
należał niegdyś do strefy lasu szerokolistnego, uważanego za
wskaźnik obszarów położonych na niewielkiej wysokości
nad poziomem morza. Możliwe, że dzięki temu zdeponowane tu formacje piroklastyczne charakteryzują się dużą miąższością mimo sporej odległości od centrów wulkanicznych
(Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007). To właśnie tu
znajduje się najszerszy skamieniały pień drzewa szerokolistnego o obwodzie 13,7 m i rozbudowanym systemie korzeniowym. Bardzo licznie występują skamieniałości liści i owoców.
Obszar Parku Plaka został w 2000 r. przyznany Muzeum
Historii Naturalnej Skamieniałego Lasu na Lesbos. Część
skamieniałości, podobnie jak w przypadku Parku Sigri,
umieszczona jest pod specjalnymi dachami (Fig. 12), w celu
zabezpieczenia przed niekorzystnym oddziaływaniem warunków atmosferycznych, głównie deszczu i nadmiernego
promieniowania słonecznego.
Park jest dobrze zagospodarowany turystycznie. Na jego
terenie wytyczono oznakowane szlaki, umieszczono ławki
stanowiące miejsce odpoczynku, skąd rozpościerają się
piękne widoki na morze (Fig. 13), jest także punkt z napojami i przekąskami.
W strefie przybrzeżnej Parku wskutek erozyjnej działalności fal morskich spod otaczających go skał został odsłonięty pień o długości 14 metrów, obecnie częściowo zanurzony
w morzu (Fig. 14). Doskonale zachowały jego cechy morfologiczne. Panoramę wybrzeża dopełniają klify (Fig. 15) z
rozwiniętymi w ich obrębie formacjami „tafoni” różnej wielkości – strukturami o kształcie niszy, powstającymi w różnych typach skał, najczęściej w granitach, piaskowcach,
wapieniach i tufach na skutek wietrzenia. W parku Plaka
można podziwiać ich tufową odmianę (Fig. 16).
Fig. 9. Najbardziej charakterystyczny skamieniały pień w Parku
Skamieniały Las na Lesbos, fot. K. Kozina • The most characteristic of standing petrified trunks in the Petrified Forest of Lesvos,
phot. K. Kozina
Fig. 10. Dr Nickolas Zouros, dyrektor Muzeum Historii Naturalnej
„Skamieniałego Lasu na Lesbos” przy największym na świecie
stojącym skamieniałym pniu, fot. E. M. Welc • Dr Nickolas Zouros,
Director of the Natural History Museum of the Lesvos Petrified
Forest in front of the largest standing petrified trunk known in the
world, phot. E. M. Welc
52
Fig. 12. Park Plaka, ochrona skamieniałości przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi, fot. P. Migoń • The Plaka Park, protection
of fossils against unfavorable atmospheric conditions, phot. P. Migoń
Fig. 13. Miejsce do odpoczynku w Parku Plaka z widokiem panoramicznym, fot. K. Kozina • An outlook in the Plaka Park with
panoramic view, phot. K. Kozina
Fig. 14. Częściowo zanurzony w morzu leżący pień o długości 14m,
fot. P. Migoń • Fallen petrified trunk some 14m long, the larger part
of which submerged in the sea, phot. P. Migoń
Fig. 15. Wybrzeże klifowe niedaleko Parku Plaka i wioski Sigri,
fot. E. M. Welc • Cliff coast near the Plaka Park and Sigri village,
phot. E. M. Welc
Fig. 16. „Tafoni” na wybrzeżu w zachodniej części Parku Plaka w
Sigri fot. P. Migoń • The “tafoni” in the coastline of the western
part of the Plaka Park in Sigri, phot. P. Migoń
53
można robiące duże wrażenie obiekty geologiczne, takie jak
warstwy popiołu wulkanicznego, skupiska skał piroklastycznych czy kratery i kominy wulkaniczne (Kontis, 2001; Zouros
et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007).
Drugi szlak, o długości ok. 5 km, prowadzi wzdłuż wybrzeża, łącząc miejscowość Gavathas ze skamieniałymi
stanowiskami w Lapsarnie poprzez osadę Ligeri. Na szlaku
występuje duża koncentracja skamieniałych pni, o których
informują panele. Szlak ma ogromne znaczenie ze względu
na przedstawiane walory naukowe oraz unikatowe pozostałości skamieniałych roślin Występujące tu wulkaniczne
formacje skalne dostarczają informacji o ewolucji geologicznej regionu (Kontis, 2001).
Muzeum Historii Naturalnej
„Skamieniały Las na Lesbos”
Fig. 17. Panel informacyjny wzdłuż Ścieżki Lawy, fot. E. M. Welc
• Information panel along the Lava Path, phot. E. M. Welc
Geopark „Skamieniały Las” na greckiej wyspie Lesbos od
1985 roku ma status pomnika przyrody nieożywionej, a na
jego obszarze prowadzone są nieustanne badania naukowe,
studia nad nowo odkrywanymi obiektami, ciągłe zabiegi konserwatorskie oraz działania zmierzające do coraz lepszej
ochrony obszaru parku. W celu skoordynowania tychże czynności oraz mając na względzie potrzebę promocji geoparku i
edukację w zakresie jego dziedzictwa geologicznego, w 1994
roku mocą decyzji greckiego parlamentu powołano do istnienia Muzeum Historii Naturalnej Geoparku „Skamieniały Las”.
Budynek, który powstał dzięki środkom finansowym z Unii
Europejskiej i wsparciu greckiego rządu, wraz z otaczającym
go obszarem około 1,6 km2, znajduje się obecnie pod auspicjami Ministerstwa Kultury. Obszar pod budowę kompleksu
został podarowany muzeum przez społeczność lokalną Sigri,
niewielkiej miejscowości leżącej na północno-zachodnim
wybrzeżu wyspy w obrębie geoparku. Przy budowie kompleksu muzealnego wykorzystano szary tuf wulkaniczny – materiał
lokalny, charakterystyczny dla tutejszej architektury. Kształt
budynków, przestrzenny i prosty, wtapia się w krajobraz nie
zakłócając jego harmonii i stanowi doskonałą scenerię dla
zgromadzonych przed głównym wejściem skamieniałych
eksponatów (Zouros, Velitzelos, 2007).
Wysepka Nisiopi
Z Sigri można popłynąć łodzią na niewielka wysepkę
Nisiopi, gdzie skamieniałe pnie odsłaniają się z warstw skalnych zarówno w wodzie jak i na lądzie. Po zachodniej stronie
wysepki ciągły ruch fal wypreparował z osadów gigantyczne skamieniałe drzewa iglaste, będące protoplastami współczesnych sekwoi. W morzu tuż pod powierzchnią lustra wody
zobaczyć można dziesiątki skamieniałych, błyszczących,
kolorowych kłód. Intensywne ruchy tektoniczne, jakie miały
miejsce na tym obszarze, odzwierciedlają się dziesiątkami
uskoków na powierzchni wysepki i na stromych klifach,
świadcząc o jej niedawnym oddzieleniu się od reszty Lesbos
(Zouros et al., 2005; Zouros, Velitzelos, 2007).
Szlaki trekkingowe
Jedną z inicjatyw podjętych przez geopark „Skamieniały
Las” było wytyczenie tzw. Ścieżek Lawy. Są to szlaki piesze
łączące interesujące miejsca w zachodniej części Lesbos.
Umożliwiają odwiedzającym zapoznanie się z różnorodnymi
przejawami działalności wulkanicznej w tej części wyspy,
od głównych wulkanów po okazy ze Skamieniałego Lasu.
Informacji na temat oglądanych form i procesów odpowiedzialnych za ich powstanie dostarczają starannie przygotowane panele informacyjne (Fig. 17). Dodatkowo co 500 m
ustawione są znaki informacyjne. Dla turystów przygotowano miejsca do odpoczynku, położone w pobliżu szczególnie
ciekawych stanowisk np. skamieniałych pni, kraterów wulkanicznych, głównych uskoków itp. Szlaki zaczynają się w
kilku różnych punktach wzdłuż głównej drogi prowadzącej
z Mytilene do Sigri.
Pierwszy z nich, prowadzący od Monastyru Ipsilou przez
Skamieniały Las do Sigri i dalej do Eressos ma długość ok.
25 km i łączy najciekawsze stanowiska ze skamieniałościami,
umiejscowione w scenerii wulkanicznego krajobrazu. Posiada trzy punkty startowe: w Parku Skamieniałego Lasu, w
miejscowości Eressos i w wiosce Sigri, przy Muzeum Historii Naturalnej, umożliwiające przejście pełnej pętli, bądź
poszczególnych odcinków. Podczas wędrówki zaobserwować
Fig. 18. Budynek Muzeum Historii Naturalnej “Skamieniały Las na
Lesbos”, fot. P. Migoń • Building of the Natural History Museum
of the Petrified Forest of Lesvos, phot. P. Migoń.
54
Fig. 19. Fragment stałej wystawy „Skamieniały Las”, fot. E. M.
Welc • Permanent exhibition “The petrified Forest Hall”, phot. E.
M. Welc
Fig. 20. Skamieniałe pnie drzew różnych gatunków – sala muzealna,
oprowadza Ilias Valiakos, fot. E. M. Welc • Petrified tree trunks
of various species – museum hall, Ilias Valiakos guiding, phot. E.
M. Welc
W samym budynku muzeum (Fig. 18) znajduje się całe
zaplecze niezbędne do prowadzenia badań, konserwacji
i ochrony obiektów zgromadzonych na obszarze geoparku,
ale przede wszystkim stałe i czasowe wystawy muzealne,
służące edukacji i promocji parku. Na część wystawową
składa się sala „Skamieniały Las”, gdzie poczynając od
przedstawienia pierwszych ziemskich jednokomórkowców,
datowanych na 3,5 miliarda lat, poprzez zaprezentowanie
kolejnych, ważnych etapów w rozwoju żywych organizmów
dochodzimy do wyjaśnienia procesów odpowiedzialnych za
narodziny skamieniałego lasu. Dalej prezentowane są sfosylizowane szczątki około 40 różnych gatunków roślin znalezionych w zachodniej części wyspy (Fig. 19). Skamieniałe
pnie drzew, konary, gałązki, liście i ich odciski, owoce jak
również całe systemy korzeniowe doskonale prezentują się
na tle plansz z ich graficznymi odzwierciedleniami (Fig. 20).
Gatunki takie jak palma, cynamon, wawrzyn, lipa i buk oraz
przedstawiciele drzew iglastych jak cis, cyprys czy sekwoja to
tylko wybrane przykłady z licznej grupy roślin prezentowanych
na wystawie. Dodatkowo znajduje się tam pierwszy odkryty
okaz zwierzęcia zamieszkującego ówczesny las. Jest to skamieniała żuchwa przodka słonia Predinotherium bavaricum,
datowana na około 20 milionów lat. Znalezisko to stanowi
jedną z najstarszych skamieniałości kręgowców w Grecji i jest
również rzadkością w Europie. Jest to także pierwszy dowód
przemawiający za równoczesną obecnością tego rzadkiego
gatunku zarówno na terenach Afryki, jak i Europy.
Druga część stałej ekspozycji muzealnej – „Ewolucja
Regionu Egejskiego” obejmuje 20 milionów lat geologicznej
historii basenu egejskiego i prezentuje najważniejsze procesy
i zjawiska odpowiedzialne m.in. za powstanie skamieniałego
lasu na Lesbos. W przypadku bardziej spektakularnych
zdarzeń, jak ruch płyt tektonicznych, subdukcja płyty afrykańskiej pod europejską i rozwój aktywności wulkanicznej
w rejonie Morza Egejskiego, do ich prezentacji wykorzystano modele przestrzenne. Zgromadzono tu również bogatą
kolekcję skał wulkanicznych, dzięki którym odwiedzający
lepiej mogą zrozumieć specyfikę procesów zachodzących w
Fig. 21. Fragment wystawy „Ewolucja Regionu Egejskiego”, fot.
K. Kozina. • “The Evolution of the Aegean” exhibition hall, phot.
K. Kozina
Fig. 22. Sklep muzealny, fot. P. Migoń • The Museum shop, phot.
P. Migoń
55
rejonach aktywności wulkanicznej (Fig. 21). Cała wystawa
ma za zadanie uzmysłowić odwiedzającym, że procesy geologiczne, które doprowadziły do powstania Skamieniałego
Lasu, zachodzą na Ziemi przez cały czas jej historii.
Na terenie muzeum zorganizowano również audiowizualną wystawę „Skamieniały Las: Pompeje w świecie roślin”,
która przedstawia geodynamiczne procesy odpowiedzialne
za powstanie skamieniałości. Druga tego typu prezentacja
opowiada historię dzisiejszych ekosystemów i wspaniałego
bogactwa bioróżnorodności rejonu wysp Morza Egejskiego.
Ta ostatnia została przygotowana dzięki naukowemu wsparciu Uniwersytetu Egejskiego.
Ciekawym elementem jest pokój audiowizualny, w którym
z myślą szczególnie o dzieciach zainstalowano urządzenia
elektroniczne i różnego rodzaju makiety, dzięki którym mali
turyści mogą np. wcielić się w kambryjskiego trylobita
i poznając jego środowisko życia, przespacerować się w
czasie geologicznym.
W skład muzeum wchodzą sale wystawowe, sala konferencyjna z zapleczem audiowizualnym i sprzętem do obsługi tłumaczeń symultanicznych, biblioteka, pomieszczenia
administracyjne, laboratoria i magazyny. Niewielki sklep
muzealny (Fig. 22) umożliwia zakup pamiątek, a poza odlewami skamieniałych liści, pamiątkami ściśle związanymi
z muzeum czy lokalnym rękodziełem ludowym można nabyć
również ciekawe pozycje literatury popularnonaukowej
w kilku językach. W muzealnej kawiarni można skosztować
wyrobów lokalnej kuchni. W skład muzeum wchodzi również
amfiteatr mogący pomieścić 400 osób oraz dom gościnny
wybudowany z myślą o naukowcach współpracujących
z muzeum i geoparkiem.
oraz środowiska naturalnego, na pracach nad ekonomicznym
i kulturalnym rozwojem regionu kończąc.
Programy edukacyjne
Głównym zadaniem Muzeum Historii Naturalnej jest
edukacja dzieci, młodzieży i dorosłych w zakresie wartości
ekologicznych geoparku. Dlatego też poza stałymi i czasowymi wystawami muzeum przygotowało dla odwiedzających
liczne prezentacje publiczne i specjalne programy edukacyjne dostosowane do ich wieku i zainteresowań. Dzieci w
wieku szkolnym mogą na przykład wcielać się w paleontologów i uczestniczyć w odkrywaniu skamieniałego pnia, lub
też dzięki specjalnie przygotowanym grom plenerowym
poznać i zrozumień procesy, które doprowadziły do powstania Skamieniałego Lasu. Młodzież może czynnie uczestniczyć w procesie konserwacji skamieniałości, natomiast dla
dorosłych, szczególnie dla grup zorganizowanych, istnieje
możliwość przygotowania specjalistycznych programów,
obejmujących zarówno prezentacje multimedialne w sali
konferencyjnej, jak i wycieczki terenowe w obręb geoparku.
Muzeum współpracuje z uniwersytetami i studentami w ramach badań naukowych prowadzonych w obrębie parku,
organizuje liczne konferencje i spotkania naukowe.
Szczególny rodzaj działalności edukacyjnej muzeum
prowadzi poprzez Centrum Treningu Profesjonalnego, którego programy skierowane są do mieszkańców wyspy. Ich
głównym celem jest przeciwdziałanie bezrobociu, zaoferowanie młodym ludziom możliwości pracy dla geoparku
i muzeum oraz wsparcie lokalnych inicjatyw społecznych
w zakresie rozwoju turystyki, rolnictwa, małych przedsiębiorstw usługowych itp.
Każdego roku, w ramach ożywienia lokalnej kultury muzeum organizuje lub wspiera szeroką gamę wystaw czasowych
i różnorodnych wydarzeń kulturalnych promujących lokalne
i międzynarodowe talenty. Są to między innymi wystawy
fotograficzne, wydarzenia muzyczne, teatralne czy filmowe,
prezentacje książek czy wreszcie wieczory poetyckie.
Struktura administracyjna
i zarządzanie
Muzeum Historii Naturalnej Skamieniałego Lasu na Lesbos czynnie uczestniczyło w tworzeniu Europejskiej Sieci
Geoparków i w roku 2000 stało się jednym z jej założycieli.
W roku 2001 muzeum zostało uhonorowane nagrodą The
Eurosite Management Award za fachowe zarządzanie jednostką, a w roku 2004 wraz z całym geoparkiem zostało
włączone do Globalnej Sieci Geoparków, utworzonej pod
patronatem UNESCO.
Od początku swego istnienia muzeum jest jednostką państwową typu „non-profit”, nadzorowaną przez Ministerstwo
Kultury. Jednostką zarządza dyrektor oraz rada administracyjna, składająca się z 7 członków, reprezentantów dziedzin
nauki związanych z charakterem geoparku oraz przedstawicieli lokalnych społeczności. Dyrektorem muzeum jest Nickolas Zouros (Fig. 10), profesor Wydziału Geografii na
Uniwersytecie Egejskim i obecny główny koordynator Europejskiej Sieci Geoparków. Głównym celem muzeum jest
prowadzenie badań, promocja, prezentacja, konserwacja,
ochrona i właściwe użytkowanie geoparku „Skamieniały
Las”. Oprócz tego muzeum realizuje zadania zainicjowane
przez radę administracyjną, od badań i promocji elementów
historii geologicznej regionu poczynając, poprzez ochronę
georóżnorodności, bioróżnorodności, biotopów i geotopów
Badania i inicjatywy społeczne
Muzeum prowadzi i nadzoruje szeroki wachlarz badań
naukowych z zakresu paleobotaniki i paleontologii, struktur
geologicznych i geodynamicznego rozwoju regionu Egejskiego, środowiska naturalnego i współczesnych ekosystemów,
geotopów, georóżnorodności i geoochrony oraz promocji naturalnego i kulturowego dziedzictwa. Metodyka działań,
którą podjęto w celu ochrony skamieniałości to kartowanie,
odsłanianie i zabezpieczanie skamieniałych szczątków roślin
oraz ich konserwacja. Kartowanie polega na określaniu dokładnego położenia szczątków skamieniałych roślin (głównie
drzew) na mapach w skali 1: 5000 oraz przygotowywaniu map
geoparku z zaznaczonymi obszarami występowania skamieniałości i terenami chronionymi. Wykopaliska, prowadzone
nieprzerwanie od 1997 roku pozwoliły na zaprezentowanie
społeczności naukowej ważnych znalezisk i na publikację
opisujących je artykułów w wielu krajowych i międzynarodowych periodykach naukowych (Zouros, Velitzelos, 2007).
56
Fig. 23. Pracownia konserwatorska – przygotowane do renowacji fragmenty skamieniałego pnia, fot. K. Kozina • Conservation laboratory
– fragments of a petrified tree trunk, phot. K. Kozina
organizację imprezy Tydzień dla Geoparków, organizację
festiwali agroturystycznych czy uczestnictwo w targach turystycznych.
Muzeum bierze udział w kilku europejskich projektach
badawczych, obejmujących zagadnienia geologiczne, problematykę zrównoważonego rozwoju oraz mechanizmy promocji i zarządzania geoparkami.
Jako centrum badawcze, muzeum jest organizatorem wielu
wydarzeń naukowych, jak spotkania, kursy, warsztaty czy
konferencje naukowe, przede wszystkim z zakresu geoturystyki i geoparków. Przykładem może tu być tegoroczny (2007)
międzynarodowy kurs Geopark management and Geotourism
oraz warsztaty Geomorphosites, Geoparks and Geotourism,
w których uczestniczyli przedstawiciele 10 państw Europy,
a także goście z Meksyku i Wenezueli (Fig. 25).
Priorytetem w prowadzonych pracach jest przede wszystkim
gromadzenie danych poszerzających obecną wiedzę o skamieniałym ekosystemie. Szczególną wagę przykłada się do działań
konserwatorskich i rekonstrukcji skamieniałości. Muzeum
posiada w pełni wyposażone do tego celu laboratorium oraz
odpowiednich fachowców, którzy prowadzą konserwację zarówno w pomieszczeniach jak i w plenerze (Fig. 23).
Władze muzeum podjęły inicjatywę społeczną: Geoparki:
Idealne miejsce dla rozwoju turystyki alternatywnej i aktywności edukacyjnej w wiejskich regionach Europy, której
głównym zadaniem jest współpraca europejskich geoparków
w zakresie rozwoju geoturystyki w rejonach wiejskich. Ma
się to odbywać poprzez promocję zorganizowanych wycieczek turystycznych, wymianę doświadczeń i wprowadzanie
nowych metod dla zrównoważonego rozwoju. W ramach tego
programu geoparki wspierają udział lokalnych społeczności
w ochronie dziedzictwa naturalnego, współpracę z lokalnymi przedsiębiorstwami i promocję regionalnych produktów.
Muzeum na Lesbos współpracuje z ośmioma z czternastu
działających na wyspie Stowarzyszeń Kobiecej Przedsiębiorczości, które produkują i promują wyroby regionalne, głównie słodycze, przetwory i makarony (Fig. 24). W okresie
wzmożonego ruchu turystycznego zatrudnia również personel dodatkowy, rekrutujący się z mieszkańców wyspy, przeprowadzając wcześniej odpowiednie szkolenia i kursy. Powyższy program obejmuje także wymianę personelu oraz
powierzonych zadań i projektów pomiędzy geoparkami,
rozwój działalności edukacyjnej skierowanej do szkół i uniwersytetów, a także rozwój działalności promocyjnej poprzez
Centrum Informacji o Muzeum Historii
Naturalnej „Skamieniały Las”
W 2005 roku muzeum zdecydowało się na otwarcie Centrum Informacji w głównym mieście na Lesbos – Mytilene.
Przyjeżdżający na Lesbos turyści mogą znaleźć tu informacje o geoparku i Muzeum Historii Naturalnej, o sieci geoparków w Europie oraz o innych pomnikach przyrody nieożywionej na wyspie i w regionie egejskim. Głównym zadaniem
centrum jest zachęcenie turystów od odwiedzenia geoparku.
Można znaleźć tu publikacje dotyczące parku i muzeum,
mapki dojazdowe, a także zapoznać się z działaniami na rzecz
promocji geoturystyki w Europie.
57
Fig. 24. Stowarzyszenie Kobiecej Przedsiębiorczości z Mesotopos
– współpracownicy geoparku, fot. K. Kozina • The Agrotouristic
Women Cooperative of Mesotopos – a Lesvos Geopark collaborator,
phot. K. Kozina
Fig. 25. Uczestniczy międzynarodowego kursu „Geopark management and Geotourism” (wrzesień 2007) w geoparku Skamieniały
Las, fot. E. M. Welc • Participants of the international Intensive
Course “Geopark management and Geotourism” (September 2007)
in The Lesvos Petrified Forest Geopark, phot. E. M. Welc
Dostępność komunikacyjna
Na Lesbos najłatwiej dostać się samolotem z Aten (kilka
połączeń dziennie obsługiwanych przez dwie linie lotnicze)
lub Salonik (kilka lotów tygodniowo), ewentualnie promem
z Pireusu lub Salonik. W okresie letnim na wyspę latają
także samoloty czarterowe z większych miast europejskich.
Z portu lotniczego w głównym mieście wyspy Mytilene
dojazd samochodem do Sigri zajmuje ok. 1,5-2 godziny. Są
również połączenia autobusowe (kilka kursów dziennie).
Trasa przecina wszystkie jednostki fizycznogeograficzne
wyspy. Znaczna jej część prowadzi atrakcyjną krajobrazowo
Ścieżką Lawy, wzdłuż której podziwiać można formacje
wulkaniczne, m.in. okazałe kaldery i fantazyjne kształty
odsłoniętego materiału piroklastycznego, wypreparowane ze
zboczy głębokich dolin rzecznych.
dąca jednym z priorytetów cechujących geoparki, w odniesieniu do Skamieniałego Lasu sprawdza się bardzo dobrze i
przynosi pozytywne efekty. W odróżnieniu od innych regionów Grecji młodzi ludzie nie uciekają masowo z wyspy do
Aten i Salonik, lecz wielu z nich wiąże swoją przyszłość
właśnie z Lesbos, która jeszcze nie tak dawno borykała się z
poważnymi problemami gospodarczymi i demograficznymi.
Prowadzona z dużym zaangażowaniem przez pracowników
geoparku promocja walorów Skamieniałego Lasu wraz z
miejscami naturalnego piękna, siedliskami ptaków, dzikim,
wulkanicznym krajobrazem, a także zabytkami kultury,
tradycyjnymi wioskami i regionalnymi produktami czyni to
miejsce naprawdę wyjątkowym i wartym odwiedzenia. 
Autorki składają serdeczne podziękowania dr hab. Piotrowi Migoniowi, prof. UWr. za udostępnienie zdjęć.
Podsumowanie
Ze względu na wartości naukowe geopark „Skamieniały
Las na Lesbos” obejmuje niezwykle cenne i unikatowe na
skalę światową dziedzictwo geologiczne. Jego utworzenie
pozwoliło nie tylko na lepszą ochronę wartości przyrodniczych tego miejsca, ale także w ogromny sposób wpłynęło
na rewitalizację gospodarki na Lesbos i aktywizację miejscowej ludności, zwłaszcza na wsi. Działające na wyspie
Stowarzyszenia Przedsiębiorczości Kobiecej są tego najlepszym przykładem. Polityka zrównoważonego rozwoju, bę-
Kontakt:
Natural History Museum of the Lesvos Petrified Forest
Sigri, Lesvos isl. GR – 811 12
www.petrifiedforest.gr
Mytilene Information Center
17, 8th Noemvriou & Papayianni str.
GR – 811 00 Mytilene
Summary
kilometres (Fig.1). The most valuable treasure of the island
is the Petrified Forest, located in the NW part of Lesvos, in
Bali Alonia area, on southern slopes of the Odymnos Mountain.
The intense volcanic activity of Eastern Aegean region
during the late Oligocene – middle Miocene created the volcanic centres in the central part of the island. Volcanic eruptions produced lava, pyroclastic materials and volcanic ash,
which buried the vegetation of the area: sequoias, pines, cy-
Petrified Forest of Lesvos – a unique
geopark and its impact on sustainable
development of the rural areas.
Katarzyna Kozina, Ewa Małgorzata Welc
Lesvos is the third largest Greek island located in the NE
part of the Aegean Sea and covers an area of 1630 square
58
presses, oaks, laurels, limes. The rapid burial of tree trunks,
branches and leaves led to their isolation from external atmospheric conditions. Simultaneously, hot solutions containing silicon dioxide penetrated and impregnated the volcanic
materials that covered the tree trunks. The fossilisation was
perfect due to favourable environmental conditions. Therefore, morphological characteristics of the tree trunks such as
annual rings, barkers, as well as the internal structure of the
wood, are all perfectly preserved.
The erosion of volcanic rocks has revealed impressive
standing and collapsed tree trunks up to 20 meters long and
up to 3 meters diameter. The large number of standing petrified trunks with their root systems intact and in full development proves that these trees were petrified in their original
position. This natural monument enables one to learn about
the geological history of the Aegean basin in the last 20 ma.
The Petrified Forest of Lesvos, covering an area over 15,000
ha, is the larger of two major petrified forests in the world.
Due to its universal value (geological, environmental, paleontological) and unique character it has been declared as a
Protected Natural Monument in 1985. In 2000 it has been
incorporated into European Geoparks. In February 2004,
UNESCO recognized the contribution of the Petrified Forest
of Lesvos to geoconservation issues and included it in the
UNESCO Global Geoparks Network (Fig. 2), along with all
European Geoparks Network members.
The forest comprised gigantic trees similar to those of the
Sequoia family found today on the North American continent
as well as pines, oaks, conifers and cinnamon trees. For the
sake of its great ecological value, a part of western Lesvos
features in the list of the “Natura 2000” areas of Greece
under the name “Petrified Forest – Western Peninsula of
Lesvos”.
The Petrified Forest of Lesvos park (Fig. 3) offers four
thematic trails (Fig. 4). Along the red trail (no.1), entitled
“Discovering the Petrified Forest”, visitors make their first
encounter with the unique beauty of the park and meet the
first petrified tree trunks. Here is the 20-meters-long, lying,
petrified coniferous trunk, a primitive form of recent sequoia
(Fig. 5). To the most interesting excavations along this trail
belongs also a petrified pine trunk with well-preserved wood
structures and a root system (Fig. 6) and twin pine trunk
which branched out from a single root system (Fig. 7). Yellow
trail (no.2), called “Unearthing the History of the Petrified
Forest”, includes major excavation sites which have been
opened in last years. This trail tells the visitors mostly about
creation history of the Petrified Forest. Along the green trail
(no.3), entitled “Walking through the Sequoia Forest”, visitors
can see the tallest standing trunks (Fig. 8). There is one of
the most impressive, standing petrified trunk, 4.50 m high
and 3.70 m in circumference, with well-preserved outer surface (Fig. 9). This trail includes also the most characteristic
tree remnant in the park, the largest standing petrified tree
trunk known in the world, with well-preserved lower part
(Fig. 10). It is 7.02 m height and has the circumference of 8.58
m. The blue trail (no.4), called “Walking through the Protopinaceae Forest” has a big scientific value due to the petrified
remains of the predecessors of today’s pine trees.
The Geopark area includes also three smaller compounds.
One of them is the Sigri Park (Fig. 11), where the visitors can
see the petrified root systems of eight trunks, which were
found well-preserved and in the full stage of development.
There have been also sixteen petrified trunks standing in their
original position excavated here. This is the site where a
number of petrified trunks from the wider area around Sigri
are preserved. The second site, the Plaka Park (Fig. 12), which
is located 700 meters south of the Sigri, covers marine and
coastal sections with petrified remains of standing and fallen
petrified trunks. One of them has a diameter of 14.5 m. There
are numerous standing trunks with intact root systems. Some
of fossils are protected under the roof against unfavourable
atmospheric conditions. In the park area there are rest points
with panoramic view (Fig. 13). There is also a fallen petrified
trunk of an angiosperm tree, the larger part of which extends
beneath the sea surface (Fig. 14). This trunk is 14 m long and
preserves all morphological features. Erosion washed away
the surrounding volcanic rocks and, thus, the tree was exposed. On the coast near the Plaka Park visitors can observe
cliffs (Fig. 15) with “tafoni” (Fig. 16) – characteristic erosion
formations, created originating from diversified weathering
of the rock. The third site, the Nissiopi islet, is an area with
hundreds of petrified, colourful, lying and standing logs. On
the west side of the islet there have been exposed giant conifers and angiosperms.
The region of the Geopark offers also two hiking trails called
“Lava Paths” that connect different sites of interest throughout
the western peninsula of the island and that run from the main
volcanoes to the Petrified Forest. These are marked every 500
meters with special wooden information panels (Fig. 17) describing the different volcanic structures and overlooks.
The Natural History Museum of the Petrified Forest of
Lesvos was established in 1994 to study, research, promote,
preserve and conserve the unique Petrified Forest of Lesvos.
The building of museum came into existence thanks to the
financial support from the European Union and Greek Government, and together with area of almost 1.6 square kilometres is under the auspices of the Ministry of Culture. The land
was granted by the Community of Sigri, the small village on
the north-western coast of the Lesvos. The museum is built
of grey lava fragments, which is the typical local building
material. All necessary facilities for investigation, conservation, protection and exhibition of fossils as well as administrative rooms are located in the building (Fig. 18). It is simple in
design and its architecture respects the natural environment
and sets the scene for petrified exhibits collected in front of
the main entrance. Permanent exhibition areas, temporary
exhibit halls, a conference room, an audio – visual centre,
foyer, café, museum shop (Fig. 22) and library are open to
visitors. The open-air amphitheatre is used for cultural events
and the new guesthouse allows to invite foreign scientists for
research sessions. The Petrified Forest Hall exhibition present
the life from first single-cell organisms 3.5 Ga old through
the following stages of flora and fauna development to the
formation of the Petrified Forest (Fig. 19). All petrified objects
are displayed in front of large-sized pictorial depictions of
the plants they represent (Fig. 20). Besides the evolution of
59
life, visitors can see here the first proof of the existence of
animals in the Petrified Forest. The example – dinothere
(Predinotherium bavaricum) – a trunked ancestor of the elephant is dated at 20 ma being one of the oldest vertebrate
fossils in Greece. The Evolution of the Aegean Hall presents
the 20-ma-long geological history of the Aegean basin, highlighting geological phenomena and processes that contributed to the formation the Petrified Forest. The impressive
examples of volcanic rocks (Fig. 21) and formations, have
been collected to show complicated geology of the region.
The exhibition reminds visitors that the geological processes
which formed the Petrified Forest are still active. The museum also offers the audiovisual presentations Petrified Forest: The Pompeii of the Plants and Biodiversity of the Northern Aegean which present geodynamic phenomena and recent
ecosystems as well as the wonderful natural wealth of the
Northern Aegean islands. Children are especially invited to
the audio-visual room where they can use a variety of devices to play with geological processes and phenomena.
The museum was the founding member of the European
Geopark Network in 2000 and in 2001 it was awarded the
Eurosite Management Award for effective management of the
Lesvos Petrified Forest.
The Museum is a legal, non-profit entity that belongs to
the Greek state and is supervised by the Minister of Culture.
It is managed by an Administrative Council, consisting of
seven members, and the Director – Nickolas Zouros (Fig. 10),
a professor at the Department of Geography at the Aegean
University and the main co-ordinator of the European Geopark Network. The aim of the museum is “the study, research, promotion, exhibition, maintenance, protection and
any suitable usage of the Petrified Forest of Lesvos” and more
specific aims are defined by the Administrative Council. An
important objective for the museum is education of children
and adults about the ecological value of the Petrified Forest’s
protected area, its fauna and flora. Visitors can enjoy a wide
range of educational activities such as excavation of petrified
trunk and its conservation. Museum also runs joint research
projects with universities and individual students. The Museum is active in the following research areas: mapping, excavations and conservation (Fig. 23). It takes part in the
growth of geotourism in rural regions by the promotion of
common tourist package tours, the exchange of know-how
and the application of new methods for the promotion of
sustainable growth. At the same time, the participation of
local communities in the conservation of their natural heritage is promoted through the relationship between the Geoparks and local organizations, like the Women Cooperatives
(Fig. 24), for the promotion of local products. The museum
participates in international research projects concerning
geology, sustainable development and mechanisms of geopark
management and promotion. As a scientific centre it organizes scientific conferences and meetings, promoting and
supporting the geological heritage. It also shares knowledge
with other countries during courses and workshops, like e.g.
Intensive Course “Geopark management and Geotourism”
and Workshop “Geomorphosites, Geoparks and Geotourism”,
run in 2007 which gathered students and scientists from 10
European countries (Fig. 25) in order discuss problems of
geotourism development in Europe. Guests from Mexico and
Venezuela were also present.
In 2005 the museum opened the Information Centre of the
Natural History Museum of the Lesvos Petrified Forest in
Mytilene – the main city of the Lesvos island. Visitors can
find here information on the Petrified Forest, the natural
monuments of Lesvos and the Aegean, activities at the Museum and parks as well as receive information on the members
of the European Geopark Network and on the UNESCO
Global Geopark Network. A variety of publications concerning the geopark is available along with information on efforts
to promote geotourism on the European level.
The Lesvos Petrified Forest Park protects the world unique
geological heritage. Its establishment allowed not only for
better protection of natural values but also significantly influenced the revitalization of the economy of Lesvos and the
activation of the local communities, particularly in the rural
areas. Promotion of the values of the Petrified Forest together with sites of natural beauty, birds habitats, the wild
volcanic landscape as well as cultural monuments, traditional villages and regional products, is one of the best examples of sustainable development, which is one of the main
priorities of geopark idea.
Zouros N., Valiakos K., Gribilakos G. & Labaki O., 2005. Plaka Pterified
Forest in Western Lesvos – Greece. New tools on fossil site conservation
and creation of a new visiting area. Geotourism development and visitors
management in the Lesvos Petrified Forest Geopark. European Geoparks
Magazine. Issue 3: 19.
Zouros N. & Velitzelos E., 2007. Guide to the Lesvos Petrified Forest Park.
Lesvos, 136 pp.
Kontis E., 2001. Northwestern Lesvos Geopark – The lava paths: Infrastructure for alternative tourism. Sigri – Lesvos 2nd European Geoparks
Network Meeting 3rd-7th October 2001. s. 146 – 153.
Koziol B. & Koziol M., 2001. Petrified Forest of Lesvos. The European
Geoparks, 1: 18.
Zouros N., 2001. The Petrified Forest of Lesvos – Greece: Principles and
problems for a sustainable management. Sigri – Lesvos 2nd European
Geoparks Network Meeting 3rd-7th October 2001. s. 45 – 63.
Strony internetowe:
http://www.petrifiedforest.gr
http://www.lesvosmuseum.gr
http://www.europeangeoparks.org
60
Roadside Geology of... – czyli jak najłatwiej zwiedzać
geoturystyczne atrakcje Ameryki Północnej
Roadside Geology of... – how to easy visit
the geoturist sights of Northern America
Jarosław Majka
Zakład Mineralogii, Petrografii i Geochemii,
Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
W latach siedemdziesiątych XX wieku na rynku amerykańskim ukazał się pierwszy z przewodników geoturytycznych, który zapoczątkował zawierającą obecnie 24 tomy serię
„Roadside Geology of ...”. W tomach tej serii znajdziemy
opisy atrakcji geoturystycznych stanów bądź regionów geograficznych USA i Kandy. Seria „Roadside Geology” napisana jest językiem niezwykle przystępnym, przez profesjonalnych geologów. Tak forma pozwala dotrzeć do szerokiego
grona odbiorców, będących nie koniecznie geologami, a chcących poznać geologię danego regionu USA czy Kanady.
W ramach serii ukazały się dotychczas Roadside Geolgy
of: Alaska, Arizona, Northern and Central California, Southern California, Colorado, Death Valley & Owens Valley,
Great Smoky Mountains, Hawaii, Idaho, Illinois, Indiana,
Louisianna, Maine, Massachustets, Montana, Nebraska, New
Mexico, Central Nevada, Vermont and New Hampshire, New
Mexico, New York, Oregon, Pennsylvania, South Dakota,
Texas, Utah, Virginia, Washington, Wisconsin, Wyoming,
Yellowstone. Każda z książek rozpoczyna się krótkim wprowadzeniem dotyczącym geologii historycznej i regionalnej
opisywanego regionu, a także krótko traktuje o najpospolitszych minerałach i skałach, jakie czytelnik może napotkać
podczas planowanych wycieczek. Czytelnik dowiaduje się
z tych rozdziałów o tym jak rozróżnić od siebie minerały
i skały oraz jakie dzieje geologiczne owe minerały i skały
przechodziły. Wszystko odnoszone jest do załączonych tabeli stratygraficznej i mapy geologicznej, odpowiadających
opisywanemu terenowi. Ponadto czytelnik może dowiedzieć
się o czynnikach geomorfologicznych, kształtujących w historii geologicznej, aktualnie obserwowany krajobraz.
Jako że od lat w Ameryce Północnej najpopularniejszym
środkiem lokomocji jest samochód, przewodniki opowiadają
o geologii i krajobrazie widzianym zza szyb auta czytelnika,
a zdecydowana większość interesujących punktów geoturystycznych znajduje się nie dalej niż 10 minut spacerem od
drogi. Takie zwiedzanie geoturystyczne Ameryki Północnej
zdeterminowane jest nie tylko wrodzoną miłością Amerykanów do poruszania się jedynie przy użyciu aut bądź motocykli. Ważnym aspektem są, bowiem sprawy własności gruntów. Nie zawsze da się podejść do odsłonięć bądź odkrywek
geologicznych umiejscowionych na gruntach prywatnych. W
związku z tym autorzy serii trafnie obrali jako punkty godne
zwiedzenia przekopy dróg oraz odsłonięcia znajdujące się
blisko parkingów. Nie oznacza to oczywiście, iż zalecają
zwiedzać jedynie takie miejsca. Oczywistym jest, iż autorzy
nie pomijają w swych przewodnikach tak spektakularnych
atrakcji geoturystycznych jak Wielki Kanion czy Park Yellowstone. Natomiast, jak sądzę, każdy wie, iż chcąc dokładnie rozpoznać geologię dane regionu, należy odwiedzać
również mniej spektakularne, aczkolwiek zdecydowanie
ciekawe miejsca.
Wszystkie przewodniki zostały wydane w formacie 6 na
9 cali i nie przekraczają 300 stron, co powoduje, iż są faktycznie bardzo poręczne i nie zabierają wiele miejsca w podręcznym bagażu. Przewodniki są obszernie ilustrowane
czytelnymi figurami i czarno-białymi zdjęciami. Brak kolorowych zdjęć uzasadniony jest ceną wydawnictwa nieprzekraczającą ok. 20 dolarów za tom.
61
Roadside Geology of... – czyli jak najłatwiej zwiedzać geoturystyczne atrakcje Ameryki Północnej
Wycieczki geoturystyczne opisane w przewodnikach
stanowią oddzielne rozdziały i oznaczone są numerami dróg
przebiegających przez interesujący czytelnika rejon. Są to
zarówno drogi szybkiego ruchu (interstate), drogi typu krajowego czy też zwykłe drogi lokalne.
Każda z wycieczek zaplanowana jest na jeden dzień, przy
czym warto zauważyć, że plan wycieczki nigdy nie jest przesadzony. Wycieczki generalnie mają charakter tematyczny,
przez co niekiedy pewne odcinki dróg pokrywają się w kilku
zaplanowanych trasach. Do każdej z tras dołączone są zdjęcia,
szkice i uproszczone mapy geologiczne.
Autor miał przyjemność korzystać z przewodnika “Roadside Geology of Vermont and New Hampshire”. Oba stany,
których nazwy zawarte są w tytule, leżą niemalże w całości
na terenie Appallachów. W przewodniku tym w niezwykle
interesujący, a zarazem profesjonalny sposób opisana jest
zawiła historia geologicznych tych gór. Poszczególne trasy
proponowane przez Bradforda B. Van Divera są doskonałymi
jednodniowymi tematycznymi wycieczkami geologicznymi
po okolicy. Po odbyciu już kilku proponowanych przez autora przewodnika tras, czytelnik-turysta zupełnie innym okiem
patrzy na otaczający go krajobraz. Nadmienić należy, iż w tak
obfitujących w atrakcje geoturystyczne krajach jak Stany
Zjednoczone czy Kanada, trudno jest zareklamować Appallachy stanów Vermont i New Hampshire. Autorowi tego temu
jednak udało się to uczynić, o czym swiadczyć może fakt, iż
w przygotowaniu znajduje się kolejna edycja tej pozycji.
Wszystkim udającym się do Ameryki Północnej, z chęcią
przyjemnego poznawania tamtejszej geologii, gorąco polecam
przewodniki z serii “Roadside Geology of...”. 
Summary
Roadside Geology of... how to easy visit the geoturist
sights of Northern America
Jarosław Majka
The „Roadside Geology of...” is the American series of
geoturist guidebooks. It contains 24 different volumes which
describe geoturist sights of the USA or some regions in
Canada. All of the books are written by professional geologists, but mostly for amateurs who would like to learn something more about the geology of the chosen region. Each book
includes short introduction about historical and regional geology, geomorphology of described region and also description
of minerals which occur there. Every chapter of the guidebook
is accompanying by numerous maps, photographs and diagrams. Most of the trips described in guidebooks are one day
car trips. The trip-stops are located just near the road or very
close to parking lots. Relatively low price of the books and
over mentioned advantages do the „Roadside Geology” series
a very useful tool for getting knowledge about the geoturist
sights of Northern America.
62
Akademia Górniczo-Hutnicza
im. Stanisława Staszica w Krakowie
nasze zalety
600 laboratoriów, a wśród nich:
najnowocześniejsze w Polsce
studenckie laboratorium grafiki
komputerowej i sala komputerowa
dla niewidzących
kierunki
nowoczesna gigabitowa sieć
komputerowa i bezprzewodowa sieć WiFi
(zasięg na kampus i miasteczko studenckie)
Cyfronet (jedno z największych
centrów obliczeniowych w Europie)
Centrum Doskonałości E-learning
staże, praktyki i praca dla studentów
współpraca z 60 uczelniami z 45 krajów
(m.in.: USA, Japonii)
współpraca z wieloma firmami
(m.in.: IBM, Valeo, Comarch, Motorola
L.G. Philips, RWE Power AG, Lafarge,
Comex, Delphi, Siemens, KGHM,
Polkomtel SA)
wysokie stypendia i pomoc socjalna
dla studentów
koła naukowe, kluby sportowe,
stowarzyszenia, radio
Miasteczko Studenckie (największy
kampus studencki w Polsce)
automatyka i robotyka
budownictwo
elektronika i telekomunikacja
elektrotechnika
energetyka
fizyka techniczna
geodezja i kartografia
górnictwo i geologia
informatyka
informatyka stosowana
inżynieria biomedyczna
inżynieria materiałowa
inżynieria środowiska
matematyka
mechanika i budowa maszyn
metalurgia
ochrona środowiska
odlewnictwo
socjologia
technologia chemiczna
zarządzanie i inżynieria produkcji
zarządzanie i marketing
Kształcimy w dobrych kierunkach
www.agh.edu.pl
63
Akademia Górniczo-Hutnicza
im. Stanisława Staszica w Krakowie
Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska
Wydział prowadzi rekrutację na studia stacjonarne, niestacjonarne:
I STOPNIA (INŻYNIERSKIE)
II STOPNIA (MAGISTERSKIE)
Studia stacjonarne prowadzone są w Krakowie, studia niestacjonarne w Krakowie oraz w Zamiejscowych
Ośrodkach Dydaktycznych w Limanowej i Bolesławcu. Absolwenci Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony
Środowiska otrzymują dyplomy magistra inżyniera jednej z 17 specjalności prowadzonych obecnie na
Wydziale w ramach studiów stacjonarnych i niestacjonarnych.
STUDIA STACJONARNE
Górnictwo i Geologia
Specjalności: Geofizyka poszukiwawcza, Geoinformatyka, Geologia i prospekcja złóż, Geologia naftowa, Geoturystyka, Gospodarowanie i zarządzanie środowiskiem geologicznym, Hydrogeologia,
Geologia inżynierska, Kamień i kamieniarstwo w architekturze i budownictwie, Mineralogia i geochemia
stosowana
Inżynieria Środowiska
Specjalności: Geofizyka środowiska, Geologia i geochemia środowiska, Ochrona wód i geotechnika
środowiska, Odnawialne źródła energii
Ochrona Środowiska
Specjalność: Ochrona przyrody nieożywionej
Informatyka Stosowana
Specjalności: Modelowanie i systemy informatyczne w geofizyce, Oprogramowania i bazy danych w
geologii
STUDIA NIESTACJONARNE I STOPNIA (INŻYNIERSKIE)
Górnictwo i Geologia
Specjalności: Geologia naftowa, Geologia i prospekcja złóż, Geologia górnicza, Geologia inżynierska,
Geoturystyka
Inżynieria Środowiska
Specjalności: Geofizyka środowiska, Odnawialne źródła energii
Informatyka Stosowana
Specjalności: Oprogramowanie i bazy danych w geologii
STUDIA NIESTACJONARNE II STOPNIA (MAGISTERSKIE)
Górnictwo i geologia
Specjalność: Geologia i prospekcja złóż, Geoturystyka
Inżynieria Środowiska (bez specjalności)
Dziekanat:
al. Mickiewicza 30
30-059 Kraków
Pawilon A-0
tel. (012) 617 23 51
fax (012) 633 29 36
e-mail:
[email protected]
website:
www.geol.agh.edu.pl
Rekrutacja na studia stacjonarne na Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH kwalifikuje uczniów, którzy wybrali na maturze jeden
z przedmiotów: matematyka, fizyka, chemia, informatyka oraz od roku
2007/08 również geografia i biologia.

Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo)

Transkrypt

Podobne dokumenty

KULTY NA ET

AREZZO 2 Bikes Art. 667

Gierliński, G.

Spis treści • Contents South Africa: A geotouristic gourmet piece

Document 6471

Stowarzyszenie Naukowe im. Stanis³awa Staszica

Analiza stanu zachowania drewnianych stropów w Auli

już dostepny - IV Liceum Ogólnokształcące im.Stefanii