Stowarzyszenie Naukowe im. Stanis³awa Staszica
Transkrypt
Stowarzyszenie Naukowe im. Stanis³awa Staszica
cena: 10 zł (w tym VAT 0%) Stowarzyszenie Naukowe im. Stanis³awa Staszica Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska Akademii Górniczo-Hutniczej 1 (8) • 2007 nr 1 (8) • 2007 r. Spis treści • Contents Jakub Jirásek, Jan Hrabálek Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy .................................. 7 Gold Deposits in the Czech Republic – Past, Present and Future Piotr Strzeboński, Tadeusz Słomka Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego . ............................................21 The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskid Mts. Anna Waśkowska-Oliwa, Jan Golonka, Piotr Strzeboński Czarna kreda fliszu morawskiego . ..................................................................................... 29 The Black Cretaceous of the Moravian Flysch Ewa Król, Andrzej Paulo Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa na potrzeby planowania turystyki i zagospodarowania przestrzennego gminy Solec-Zdrój ....................................................37 Nature and landscape valorization of the Solec-Zdrój commune for tourism planning and land-use management Maciej Pawlikowski Skalne formy wietrzenne czy megalityczne rzeźby? Deir ei-Bahari. Górny Egipt . ................................................................................................59 Weathered rocky forms (?) or megalithic sculptures (?) Deir el – Bahari. Upper Egypt (Geoturism) jest czasopismem naukowym Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica, wydawanym wspólnie z Wydziałem Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazującym się jako kwartalnik w kolejnych zeszytach. adres e-mailowy: [email protected] Redaguje zespół w składzie: Tadeusz Słomka (redaktor naczelny), Marek Doktor (sekretarz), Mariusz Szelerewicz (redaktor techniczny), Jan Golonka, Andrzej Joniec, Alicja Kicińska-Świderska, Wojciech Mayer, Paweł Różycki, Elżbieta Słomka Rada Redakcyjna: Tadeusz Burzyński, Janusz Dąbrowski, Henryk Jacek Jezierski, Anna Nowakowska, Krystian Probierz, Pavol Rybar, Tadeusz Słomka, Antoni Tajduś, Janusz Zdebski Adres Redakcji: Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki; al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków Na ten adres należy wysyłać rękopisy, korekty i wszelką korespondencje dotyczącą redagowania pisma. Skład i łamanie: Firma Rysunkowa Szelerewicz, Druk: Drukarnia Leyko Wydano ze środków Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica z pomocą finansową Rektora Akademii Górniczo-Hutniczej i Wydziału Geologii Geofizyki i Ochrony Środowiska © Copyright by Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica, Kraków 2007 PL ISSN 1731-0830 Nakład 1000 egz. www.geoturystyka.pl Geoturystyka 1 (8) 2007: 7-20 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy Gold Deposits in the Czech Republic – Past, Present and Future Jakub Jirásek, Jan Hrabálek Institut geologického inženýrství, Hornicko-geologická fakulta, Vysoká škola báňská – Technická univerzita Ostrava, 17. listopadu 15/2172, Ostrava-Poruba, 708 00, Česká republika [email protected], [email protected] Niemcy Wstęp Polska Złoto jest jednym z pierwiastków typowych dla metalogenii Masywu Czeskiego, głównej jednostki geologicznej na terenie naszego kraju. Na jego obszarze znanych jest przeszło tysiąc wystąpień tego metalu, jednakże zdecydowana większość z nich nie posiada charakteru złożowego. Jako jeden z metali szlachetnych złoto było poszukiwane już od prawieków, a jego wydobycie i wykorzystanie współtworzyło historię Czech. W kopalniach złota dokonano wielu wynalazków technicznych, które popchnęły naprzód rozwój górnictwa światowego i powiązanych z nim dziedzin. Obecnie, jak już wielokrotnie bywało w przeszłości, nastał w Czechach kolejny regres wydobycia tego metalu, prawdopodobne jest jednak, że nie będzie on ostateczny i oczekiwać należy wznowienia eksploatacji na niektórych, szczególnie perspektywicznych złożach. Z kolei pamiątki po eksploatacji złota są ważnym świadectwem umiejętności naszych przodków i osiąganego postępu. Dlatego też bylibyśmy radzi przypomnieć je w tym artykule i zaznajomić polskiego Czytelnika z najważniejszymi wśród nich. Są one zdecydowanie godne uwagi wszystkich, którzy interesują się historią, górnictwem, geologią, mineralogią, czy też ogólnie przyrodą nieożywioną. Hradec Praga Kralove Jílové u Prahy Roudný Kašperské Hory Austria Zlaté Hory Ostrava Brno Słowacja Treść: Republika Czeska jest krainą dość bogatą w wystąpienia i złoża złota, a historia ich wykorzystania sięga już epoki brązu (IX–VIII w. p.n.e.). W średniowieczu do najważniejszych rejonów złotonośnych należały Jílové u Prahy (całkowita produkcja około 10 t złota), Kašperské Hory (4 t) i Zlaté Hory (2,5 t), na przełomie XIX i XX w. dołączył do nich Roudný u Vlašimi (6,8 t). W niniejszym artykule krótko scharakteryzowano historię zagospodarowania tych złóż, ich budowę geologiczną oraz stan obecny. Opisane zostały obiekty związane z górnictwem, które pomimo zakończenia wydobycia wciąż godne są zainteresowania. Żadne ze złóż złota na terenie Czech nie jest obecnie eksploatowane, jednakże znane są ekonomicznie interesujące zasoby, zwłaszcza w złożach Čelina – Mokrsko (około 90 t złota) oraz Kašperské Hory (zapewnie do 100 t złota z towarzyszącymi rudami wolframu). Słowa kluczowe: górnictwo, złoto, Jílové u Prahy, Roudný, Kašperské Hory, Zlaté Hory, masyw czeski Abstract: The Czech Republic represents an area quite rich in occurrences and deposits of gold. The history of their utilisation dates back as early as the Bronze Age (9th - 8th century B.C.). In the Middle Ages, Jílové by Praque (total production of about 10 t of Au), Kašperské Hory (4 t) and Zlaté Hory (2.5 t) belong ed to the most significant gold-bearing districts; at the turn of the 20th century, the deposit of Roudný near Vlašim (6.8 t) appeared. In the article, the history, geological setting and existing conditions of the deposits are briefly characterised. Attention is paid to objects which are attractive from the mining point of view and which, in spite of mining termination, are still worth visiting. At present, there is not any gold deposit being mined in the Czech Republic; however, economically interesting reserves are known especially from the deposits of Čelina – Mokrsko (about 90 t of Au) and Kašperské Hory (perhaps up to 100 t of Au accompanied by tungsten ores). Key words: mining, gold, Jílové near Prague, Roudný, Kašperské Hory, Zlaté Hory, Bohemian Massif Fig. 1. „Hradecká złota ósemka“, znalezisko z Hradec Králové. Młodsza epoka brązu (kultura łużycka). Wielkość 12,5 × 9 cm, waga 77 g. Zbiory Muzeum Wschodnich Czech w Hradec Králové, Oddział Archeologiczny, fot. J. Jirásek, 2006 • The so-called “Hradec Golden Eight”, artefact from Hradec Králové, Late Bronze Age (Lusatian Culture). Size: 12.5 × 9, weight: 77 g. Archaeological Section of the Museum of East Bohemia in Hradec Králové, photo by J. Jirásek, 2006 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy Najważniejsze ośrodki górnictwa Historia eksploatacji Pomimo dużej liczby zbadanych i zagospodarowanych złóż złota tylko z niewielu z nich osiągnięto w przeszłości całkowite wydobycie ponad 1 t metalu. Dokładniej omówione zostaną cztery najważniejsze obiekty pod względem wielkości wydobycia (ich położenie pokazano na Fig. 2). Gwoli ścisłości trzeba dodać, że przez wzgląd na ilość odzyskanego złota (około 16,5 t) największym złożem szeroko rozumianego Masywu Czeskiego jest Złoty Stok, znajdujący się jednak już na terenie Polski. Najstarsze złote przedmioty znalezione na terenie Czech pochodzą z młodszej epoki kamienia – neolitu. Podobnie, jak w przypadku młodszych przedmiotów z epoki brązu (Fig. 1), nie można określić ich pochodzenia. Pierwsze, archeologicznie udokumentowane ślady górnictwa datowane są na IX–VIII stulecie p.n.e. i dotyczą płukania złota z osadów rzeki Otavy w południowych Czechach. Pierwszy okres rozkwitu produkcji nadchodzi w młodszej epoce żelaza (V–I w. p.n.e.) wraz z celtyckim plemieniem Bojów, którzy intensywnie wypłukiwali złoto z osadów rzecznych i potoków niemal na całym obszarze dzisiejszego państwa. Po prawie tysiącletnim spadku zainteresowania złożami złota przychodzi kolejna fala poszukiwań. Ponieważ większość rozsypisk jest już wyczerpana, w XII i XIII w. następuje przejście do eksploatacji złóż pierwotnych. Średniowieczny „boom“ kończy się jednak z początkiem XV stulecia, kiedy pojawiło się szereg problemów, związanych z wyeksploatowaniem najbogatszych, przypowierzchniowych części złóż, czerpaniem wody, a także długim okresem wojen husyckich, w trakcie których dochodziło do rabowania bogatych miast górniczych. Kopalnie w większości opustoszały i pomimo kolejnych, dość licznych prób wznowienia wydobycia, nie osiągano już dawniejszych rezultatów, a większość projektów była po prostu nierentowna. Współczesna historia wydobycia rud złota datuje się od końca XIX w., kiedy to z sukcesem oddano do eksploatacji kopalnię na Roudnym. Z końcem XIX i początkiem XX stulecia ze zmiennym szczęściem wznowiono wydobycie także w innych starych kopalniach. Ostatnim etapem wydobycia była powojenna eksploatacja złoża złota Jílové u Prahy (1958–1968), złoża złota i antymonu Krásná Hora nad Wełtawą (1983–1992) oraz polimetalicznego złoża Zlaté Hory (produkcja złota w latach 1988–1994). Wykonano także kilka obszernych projektów określających prognozy występowania złota na terenie naszego kraju, podsumowanych w monografii Morávka i in. (1992). Według poglądów różnych autorów, na obszarze dzisiejszej Republiki Czeskiej w całym okresie eksploatacji wydobyto od 22 do 56 t złota ze złóż rozsypiskowych oraz 39 t ze złóż pierwotnych, co daje łącznie około 61–95 t metalu (Morávek, 1980). Zróżnicowanie wydobycia w najważniejszych okręgach i okresach przedstawiono w tab. 1. Fig. 2. Lokalizacja najważniejszych, opisanych w tekście złóż złota • Position of most significant gold deposits described in the text Jílové u Prahy Lokalizacja 20 km na południe od Pragi, Środkowoczeski Kraj Historia Rejon jílovski uznać należy za historycznie najważniejszy obszar złotonośny w Czechach. Na powierzchni 35 km 2 znajduje się tutaj 20 km2 lejów (tzw. pingi) i hałd, około 3000 wyrobisk górniczych o zasięgu głębokościowym do 400 m, a także 8 km sztolni odwadniających. Według pośrednich danych tradycja płukania złota sięga prawdopodobnie późnego okresu lateńskiego (VI–V w. p. n.e.). O produkcji monet i klejnotów ze złota świadczą znaleziska archeologiczne na pobliskim oppidium celtyckim Závist u Zbraslavi. Kolejny etap prac należy wiązać z zasiedleniem Jílovego w X–XII stuleciu n.e., choć pierwsze pisemne wzmianki świadczące o płukaniu rud złota pochodzą dopiero z roku 1392. Szczytowy okres eksploatacji górniczej złota przypada właśnie na XIII–XIV wiek, kiedy Czechy były jednym z głównych ośrodków produkcji złota w Europie, a Jílové było już znanym centrum górnictwa. Za nadzwyczajnym rozwojem rejonu stało kilka czynników, takich jak wysoka cena i zużycie złota, anomalne zagęszczenie żył rudnych ze złotem rodzimym Tab. 1. Historyczne wydobycie złota z najważniejszych złóż pierwotnych w Czechach (wg Morávka, 1980, zmodyfikowane) • Historical gold mining statistics in the most significant primary deposits of the Czech Republic (after to Morávek, 1980, modified) złoże/rejon deposit/region Jílové u Prahy Roudný Śląsk ogółem/Silesia total Kašperské Hory Nový Knín i okolice/ Nový Knín and vicinity Krásná Hora nad Vltavou wydobycie/production (t Au) do/until XX w. 10,0 1,0 4,0 4,0 3,0 XX w. 1,1 5,8 0,9 0,1 razem/ total 11,1 6,8 4,9 4,0 3,1 2,5 0,4 2,9 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy (częstokroć widocznym makroskopowo), wychodnie bogatych ciał rudnych na powierzchnię oraz korzystne położenie geograficzne w środkowej części kraju, blisko Pragi. Tutejszym górnictwem od początku zajmowali się przeważnie górnicy i handlowcy niemieccy oraz niemal wszystkie bogate rody praskich patrycjuszy. W roku 1325, z inicjatywy Jana Luksemburskiego, rozpoczęto w praskiej mennicy bicie czeskich złotych dukatów (florenów), które wykorzystywano głównie w płatnościach zagranicznych. Jest wielce prawdopodobne, że z jílovskiego złota wykonano w roku 1346 koronę Św. Wacława, noszoną od tej pory przez królów czeskich. W roku 1350 stało się Jílové miastem królewskim. Z końcem lat 50. XIV w., jeszcze za czasów Karola IV, kończy się wszak okres koniunktury górniczej. Niedobór złota w mennicy doprowadził w latach 90. do zaprzestania bicia dukatów. Przyczynami powstałej sytuacji było wyczerpanie zasobów w rezultacie intensywnej eksploatacji oraz zatopienie w latach 60. XIV w, wskutek naturalnych katastrof, najbardziej produktywnych kopalń w obrębie šlojířskiej strefy żylnej. Prace górnicze na głębokościach 260–400 m były też bardzo trudne pod względem technicznym i ekonomicznym. Produkcja złota w XIV stuleciu jest oceniana na 65–90 kg rocznie, zachowały się także relacje o tzw. bonanzach, zawierających do kilkuset kilogramów złota. W okresie wojen husyckich miasto i okolicę opuścili przede wszystkim niemieccy górnicy i mieszczanie. Kopalnie opustoszały, a rozkwitłe uprzednio królewskie miasto zubożało tak, że w następnych stuleciach miało głównie rolniczorzemieślniczy charakter. Od XV w., pomimo licznych prób, nie udało się podźwignąć kopalń na dawny stopień rozwoju. Prace były kosztowne i zmierzały do odwodnienia kopalń, eksploatowano resztki okruszcowanych partii żył w starych wyrobiskach oraz przeszukiwano stare hałdy. Według niepełnych danych łączną produkcję rejonu w XVI–XIX w. należy ocenić na 250–300 kg złota. Najnowszy okres poszukiwań powierzchniowych i górniczych trwał aż do roku 1968. W latach 1958–68 wyeksploatowano 420 tys. t rudy, w tym 1133 kg złota. Ostatni etap wydobycia i produkcji złota zakończył się w 1968 r., głównie z powodu niskich w tym czasie cen metalu. Cztery lata po zamknięciu kopalni cena złota wzrosła jednak na tyle, że ruch przedsiębiorstwa mógł by być kontynuowany, wliczając w to ukończenie poszukiwań (Litochleb, 1998). Geologia Podstawową jednostką geologiczną rejonu jest tzw. strefa jílovska. Jest to pas skał wulkaniczno-osadowych górnego proterozoiku, dotknięty kilkoma fazami fałdowań i metamorfizmu. Omawiane skały wykazują wiele podobieństw do pasów zieleńcowych w obrębie tarcz archaicznych, które na świecie zawierają duże i znane złoża złota (np. Abitib w Kanadzie, Kalgoorlie w Australii). Ten skomplikowany, zdeformowany licznymi uskokami kompleks skał sąsiaduje z granitoidami plutonu środkowoczeskiego, który intrudował w obszarze na wschód od strefy jílovskiej. Obecnie strefa ta ma długość 70 km, szerokość do 5 km i zawiera kilka ważnych złóż złota. Jílovski rejon rudny jest zlokalizowany w najszerszej części strefy. Okruszcowanie jest związane ze złotonośnymi żyłami kwarcowymi oraz równoległymi do nich strefami. Grubość żył rzadko przekracza 1 m, wahając się zazwyczaj w zakresie 15–50 cm, jednak ich długość dochodzi nawet do 5 km. Średnia zawartość metalu w okruszcowanych częściach żył zmienia się w zakresie 4–10 g/t. W zachodniej części rejonu wydobywano w przeszłości uboższe rudy sztokwerkowe o średniej zawartości złota 2,5–4 g/t. Znane jest także impregnacyjne okruszcowanie w granitach albitowych z niską zawartością złota (rzędu 1–2 g/t). Pod względem mineralogicznym rejon jílovski należy do najbardziej obfitych złóż złota na terenie Czech. Oprócz złota wysokiej czystości (zwykle około 945/1000) i pospolitych siarczków (piryt, pirotyn, arsenopiryt itp.) występuje w złożu (miejscami obficie) cały rząd rzadszych minerałów rudnych, takich jak tetradymit Bi2Te3S, tellurobismutyt Bi2Te3, calaveryt AuTe2, petzyt Ag3AuTe2, hessyt Ag2Te oraz coloradoit HgTe. Tutejsze okazy intensywnie żółtego złota osiągały w przeszłości szczególnych rozmiary i są ozdobą kolekcji mineralogicznych w krajowych i zagranicznych muzeach (Fig. 3). Wśród minerałów nierudnych przeważa kwarc, miejscami występują węglany (Morávek, Litochleb, 2002). Stan współczesny Obfitość pamiątek po wydobyciu złota w okolicy Jílovégo związana jest ze szczególną pozycją pośród innych złóż czeskich. Na pierwszym miejscu należy wymienić Muzeum Regionalne, które specjalizuje się w złocie (http://www. muzeumjilove.cz) i niewątpliwie godne jest zwiedzenia przez wszystkich zainteresowanych historią i geologią. Znajduje się ono przy rynku, w kamienicy Mince (Moneta), gdzie do roku 1420 miał siedzibę urząd górniczy. Później, przez krótki czas, jej właścicielem był znany alchemik Edward Kelley (1555–1597). W muzeum można znaleźć unikalne okazy złota z Jílovégo i innych czeskich kopalń, a także osobiście popróbować płukania złota (tylko w sezonie letnim). Z zabytków Jílovego na uwagę zasługuje ołtarz Panny Marii (1755 r.) w kościele farnym Św. Wojciecha (z postaciami górników), jak również górniczy kościółek Bożego Ciała na dzisiejszym cmentarzu. Fig. 3. Dendrytowy agregat złota w żyłce kwarcowej. Wielkość17×15 mm. Kolekcja w Pawilonie Geologicznym VŠB-TU Ostrava, fot. J. Jirásek, 2006 • Dendritic aggregate of native gold in vein quartz. Size: 17×15 mm. Collections of Geological Museum of VŠB-TU Ostrava, photo by J. Jirásek, 2006 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy Roudný Na przegląd pamiątek w terenie najlepiej udać się ścieżką dydaktyczną „Jílovské zlaté doly“ (Jilovskie kopalnie złota), która zaczyna się i kończy przy kościele Św. Wojciecha, a mierzy 4,5 km. Trasa wiedzie przez dwa najbardziej znane strefy żył – šlojířską i kocourską. Można tu obejrzeć liczne ślady po przedhusyckiej eksploatacji, ale i pozostałości ostatniego etapu górnictwa z lat 1958–1968. W połowie trasy znajduje się odgałęzienie na drugą ścieżkę dydaktyczną, tym razem jednokierunkową (długości także 4,5 km). Wiedzie ona wąską doliną przez Dolní Studene aż do Žampachu i rzeki Sázavy oraz kawałek w górę jej biegu. Na ścieżce znajduje się turystycznie udostępniona sztolnia Św. Josefa (Fig. 4). Poniżej znajduje się Kocourski Wiadukt – zabytek techniki – najwyższy kamienny most w środkowej Europie, wybudowany w latach 1897–1900 i nadal wykorzystywany przez kolej. Z kolei Žampach jest popularną miejscowością turystyczną z przyjemnymi restauracjami, kończy się w nim także kanał wodny długości 1,4 km prowadzący wodę do napędzania urządzenia odwadniającego w Kamennym Přívozie. Lokalizacja 11 km na południowy zachód od miasta Vlašim, Środkowoczeski Kraj Historia W okolicach złoża Roudný prawdopodobnie płukano złoto już za czasów celtyckich. Złotonośne rozsypiska znajdowały się przede wszystkim na rzece Blanicy oraz jej dopływach, a ślady robót są nadal czytelne na przykład w okolicy Smršťova lub Kamberka. W średniowieczu zainteresowanie kopaczy złota przesunęło się na złoża pierwotne w rejonie wierchu Roudný. Z tego okresu (1338 r.) pochodzi też pierwsza pisemna wzmianka dotycząca wydobycia złota na Podblanicku. Wychodnie złotonośnych żył kwarcowych początkowo eksploatowano sposobem odkrywkowym. W ten sposób powstały niektóre pingi na północno-zachodnim stoku Roudnégo oraz większa część tzw. Velkego obvalu (por. niżej) Materiał był następnie przerabiany nad pobliskim potokiem. W późniejszym okresie zostały zgłębione pierwsze szyby, a wydobycie postępowało dalej sposobem głębinowym. Eksploatacja została przerwana najprawdopodobniej w czasie wojen husyckich. Ilości złota odzyskanego w tamtych czasach nie można dokładnie określić – szacunki wskazują na około 1 t. Informacji o dalszym wydobyciu rud w tym miejscu brak aż do XVIII w. Według zapisów praskiej mennicy z prac wydobywczych w latach 1769–1804 odzyskano nieco ponad 21 kg złota. Złoże zostało następnie opuszczone z powodu wyczerpania dostępnych wówczas zasobów rud w zagospodarowanych częściach złoża. Prawie przez cały XIX w. kopalnia była nieczynna. Jednakże z końcem stulecia, dzięki prof. Františkowi Pošepnému – twórcy czeskiej geologii złożowej, perspektywy złożowe zostały ponownie oszacowane. W latach 1896–1901 berlińska firma Stantien & Becke odzyskała z tutejszych rud niecałe 112 kg czystego złota. Po zmianie właścicieli kopalnia i zakład przeróbczy zostały w 1903 r. doinwestowane i zmodernizowane, a w roku 1904 rozpoczęła się intensywna eksploatacja. Początkowo wydobywano około 6 kg złota miesięcznie, później wydobycie wzrosło i wahało się na poziomie około 30 kg (1905 r.). Kopalnia zatrudniała około 400 robotników, a w roku 1930 osiągnęła głębokość 450 m. W okresie przed I Wojną Światową Roudný dostarczał około 4/5 całkowitej produkcji złota w Austro–Węgrzech. Największe wydobycie osiągnięto w roku 1913, kiedy wyniosło ono 325 kg czystego złota. W okresie wojny problem stanowił niedobór siły roboczej oraz izolacja angielskich właścicieli od wydarzeń w kopalniach. Zarazem eksploatowano jedynie bogate partie złoża, a nie inwestowano w dalsze rozpoznanie i rozwój kopalni. Wreszcie, z uwagi na spadek światowych cen złota, Fig. 4. Widok turystycznie udostępnionej sztolni Św. Josefa (Jílové u Prahy), wydrążonej po biegu ukośnie zapadającej żyły złotonośnej. Fot. J. Jirásek, 2006 • View of St. Joseph ‘s adit open to the tourists. The adit was driven along the strike of steeply dipping gold-bearing vein Photo by J. Jirásek, 2006 W ubiegłym roku miała być udostępniona turystycznie także Nová Halířska sztolnia, wyrobisko poszukiwawcze z lat 1949–1950, na wschodnich obrzeżach Jílovégo. Wraz ze sztolnią Św. Josefa, gdzie eksploatacja jest udokumentowana co najmniej od początku XVIII stulecia, stwarza to interesujące możliwości urozmaicenia sobie pobytu v Jílovém poprzez zwiedzenie podziemi. Obiema sztolniami zarządza Muzeum Regionalne w Jílovém. Rozmaitość pamiątek oraz możliwości spędzenia czasu w Jílovém nadal czynią z niego najbardziej interesujący „złoty“ rejon Czech. 10 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy wydobycie stało się nierentowne i zostało na 9 miesięcy przerwane. W połowie lat 20. XX w. właściciele odmówili udzielenia środków potrzebnych na dalsze inwestycje, a w roku 1929 kopalnia została odsprzedana. Nowa spółka nie dysponowała jednak potrzebnym kapitałem inwestycyjnym i pomimo obiecanej pomocy czechosłowackiego rządu eksploatacja zakończyła się w roku 1930. Próby nowego rozpoznania geologicznego i wznowienia wydobycia w latach 1934, 1939, 1941–1945 oraz 1946–1956 nie zakończyły się sukcesem. W trakcie prac poszukiwawczych prowadzonych od roku 1976 odkryto nową strefę rudną z zasobami około 1 mln t rudy o średniej zawartości złota 6 g/t. Znaleziono także żyły barytu grubości do 0,8 m z zawartością srebra do 10 g/t. W latach 90. XX w. odrzucony został ostatni wniosek o koncesję na poszukiwania na Roudném, przede wszystkim z powodu możliwości naruszenia środowiska naturalnego w przypadku ewentualnej eksploatacji (Zemek, 2001). złoża jest przestrzennie ograniczona czterema stromymi dyslokacjami: spągową, stropową, pavlínską oraz michalską. Nadają one ciału rudnemu kształt nieregularnego, trójbocznego ostrosłupa. Ciało sięga prawdopodobnie do dużej głębokości, ale udokumentowane jest do 510 m. Zapada ukośnie pod kątem 45–50º ku północnemu zachodowi, jego długość wynosi 50–130 m, a miąższość 2–8 m (maksymalnie 20 m). Ciało rudne jest utworzone przez jedną żyłę główną oraz setki drobnych żyłek, które odgałęziają się od głównej struktury tworząc sztokwerk. Masa żylna jest masywna i drobnokrystaliczna albo też brekcjowata (gruboziarniste okruchy bywają scementowane drobnokrystaliczną masą rudną). Złotonośność sztokwerku jest bardzo zmienna. Partie bogate w złoto często zalegają w pobliżu struktur nieciągłych. Najbogatsze próbki wykazywały często zawartości złota rzędu nawet kilku tysięcy g/t (najwyższa stwierdzona zawartość w pojedynczej próbce to 10334,2 g/t), najczęściej średnia zawartość metalu wahała się jednak w zakresie 4–28 g/t. Od strony mineralogicznej złoże jest raczej ubogie. Głównym minerałem żył rudnych jest szary kwarc, któremu towarzyszą drobnokrystaliczny arsenopiryt, piryt i złoto. Złoto ma stosunkowo niską czystość (652–667/1000), brakuje tellurków, a ilość siarczków jest bardzo niewielka. Z minerałów płonych występują najczęściej dolomit, baryt i fluoryt. Poglądy na genezę okruszcowania są zróżnicowane. Część autorów wiązała jego utworzenie z powstaniem ortognejsów Geologia Pod względem geologicznym obszar Roudnégo należy do Moldanubikum. Przeważającą skałą w złożu oraz jego najbliższym otoczeniu są paragnejsy biotytowe, iniekowane żyłami aplitów i pegmatytów. Podrzędnie pojawiają się także kwarcyty, skarny i amfibolity. Złoże Roudný stanowi nieregularny, bogato rozgałęziony sztokwerk, który przechodzi w impregnacje. Główna część Fig. 5. Plan sytuacyjny Roudného (Zemek, 2001, uproszczony). A: szyb Václav, B – laboratorium, C – budynek zarządu, D – hotel górniczy, E – stawy osadowe, F – sztolnia Mořic, G – pinga Zemanka, H – szybiki na Labskiej hůrce, I – sztolnia Barbora, J – szyb nr 5, K – szyb Aleška, L – szyb Jindřiška, M – kolonia górnicza, N – pingi w Krblinách, O – szyb Karel, P – Wielki Obwał • Sketch-map of Roudný (Zemek, 2001, simplified). A: Václav shaft, B – laboratory, C – HQ office, D – miner’s hotel, E – tailing ponds, F – Mořic adit, G – Zemanka surface depression, H – small shafts on Labská hůrka, I – Barbora adit, J – No. 5 shaft, K – Aleška shaft, L – Jindřiška shaft, M – mining camp, N – surface depressions “V Krblinách”, O – Karel shaft, P – waste dump 11 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy lub waryscyjskim magmatyzmem granitoidowym. Według nowszych poglądów mineralizacja złoża Roudný nie jest związana z magmatyzmem, a z metalogeniczną aktywnością tzw. blanickéj bruzdy. Okruszcowanie jest bowiem zlokalizowane w sąsiedztwie struktur uskokowych związanych z tą jednostką (Zemek 2001). Stan współczesny Na historycznym złożu złota Roudný można odnaleźć liczne pozostałości po eksploatacji (Fig. 5). W rejonie dawnego szybu Václav znajdują się zrekonstruowane budynki dawnego zarządu oraz hotelu górniczego, które dziś służą jako zakład opieki społecznej. Na południowy wschód od tych placówek rozpościerają się trzy tarasowo uporządkowane osadniki zawierające odpady po przeróbce rudy metodą cjankową, obecnie zarastające lasem. Na północny wschód i wschód od szybu Václav zlokalizowany jest obszar zwany Propadliny (Zapadliska) z licznymi pingami, małymi hałdami, zapadniętymi sztolniami i zawalonymi szybikami. Są to pozostałości średniowiecznej oraz nowszej eksploatacji. W centrum zapadlisk znajduje się znacznych rozmiarów odkrywka, określana jako Velký obval (Wielki Obwał), powstała w wyniku wyeksploatowania przypowierzchniowych partii złoża. Ma on rozmiary około 150 × 60 m i głębokość do 30 m. W jego ścianach widoczne są wyloty wyrobisk podziemnych. Na skrzyżowaniu dróg na Roudném można zobaczyć pozostałości szybów Aleška i Jindřiška oraz dawną willę zarządcy kopalni złota. W prawo od drogi (w kierunku miejscowości Libouň) znajdują się budynki dawnej kolonii górniczej, a za nimi, w lesie, popłuczkowe kopce (tzw. sejpy) i hałdy z doby najstarszej eksploatacji na Roudném. Interesującą pamiątką dla zainteresowanych nauką o górnictwie są hesseńskie tygliki do obróbki amalgamatu, pochodzące z laboratorium przy dawnym szybie Václav, których można szukać pod jego pozostałościami. Mineralodzy mogą pokusić się natomiast o znaleziska drobnych agregatów złota rodzimego (0,X mm) w kwarcu z hałdy szybu Aleška. W okolicy znajdują się także inne pozostałości po eksploatacji, dobrze opisane w pracy Zemka (2001). łych wychodni złotonośnych żył kwarcowych, co dokumentują bardzo liczne, płytkie wcinki w północnych stokach wzdłuż Zlatégo potoku. W późniejszym okresie drążono miejscami także niskie sztolnie. Największy rozkwit tutejszego górnictwa datuje się do XIII–XIV stulecia, po czym, podobnie jak w innych rejonach, prace prawie tu ustały. Pewne ożywienie wydobycia nastąpiło w okresie od XVI do XVIII w., jednak prace nie były systematyczne, a zyski – raczej niewielkie. W roku 1731 Kašperské Hory tracą swoje przywileje oraz tytuł wolnego, królewskiego miasta górniczego. Nowa aktywność gospodarcza w latach 1803–1846 oraz 1916–1923 przyniosła kilka nowoczesnych inwestycji górniczych, ale dochody nadal były małe. Ostatnim etapem tutejszego górnictwa było rozpoznanie geologiczne prowadzone na szeroką skalę od 1982 r. Ujawniło ono dość znaczne zasoby złota z towarzyszącym okruszcowaniem wolframowym (Punčochář vide Morávek et al., 1992). To stosunkowo bogate okruszcowanie nie było w przeszłości znane i eksploatowane, najprawdopodobniej wskutek niezrozumieniu stosunków geologicznych w omawianym rejonie (bogatsze rudy tworzą okwarcowane strefy typu warstwowego, natomiast w przeszłości poszukiwania i eksploatacja były zorientowane głównie na słabiej okruszcowane, strome żyły kwarcowe). Po reorganizacji poszukiwań geologicznych w naszym kraju koncesję na rozpoznanie uzyskała firma TVX Bohemia Důlní a.s., która kontynuowała przede wszystkim drążenie sztolni Naděje (Nadzieja), dawniej Mír (Pokój), pod Suchým vrchem (Fig. 6). Pomimo bardzo optymistycznych rezultatów, poszukiwania wstrzymano jednak w roku 1998, jeszcze przed ich dokończeniem (por. dalej). Geologia Rejon rudonośny znajduje się w strefie przejściowej między „pstrą“ a „monotonną“ grupą Moldanubikum. Obszar jest zbudowany z kompleksu biotytowych paragnejsów, lokalnie zmigmatytyzowanych. W paragnejsach występują liczne strefy kwarcytów, gnejsów grafitowych oraz erlanów. Najprawdopodobniej jest to seria wulkanogeniczno-osadowa, która przeszła kilkustopniowy metamorfizm. Kašperské Hory Lokalizacja 10 km na południe od miasta Sušice, Pilzneński Kraj Historia Górnicza osada Kašperské Hory powstała mniej więcej pod koniec XIII stulecia, ale udokumentowane ślady płukania osadów z okolicznych cieków wodnych (dorzecze Otavy) pochodzą już z epoki żelaza. W czasach Jana Luksemburskiego (1296–1346) górnictwo w Kašperskich Horách było znacznie rozwinięte – z materiałów archiwalnych pochodzą dane o działalności 300–350 kruszarek oraz młynów do kruszenia złotonośnej rudy. Najwcześniej w okolicy Kašperskich Hor rozwinęła się odkrywkowa eksploatacja zwietrza- Fig. 6. Portal sztolni Naděje, ostatniej inwestycji górniczej w Kašperskich Horách (dolina Zlatégo potoku). Fot. J. Jirásek, 2006 • Entrance to Naděje adit in Zlatý potok (Golden Creek) valley, last mine working in the district. Photo by J. Jirásek, 2006 12 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy Okruszcowanie złoto-wolframowe tworzy strefy o kierunku E-W. Najważniejsza z nich, ciągnąca się od Suchégo vrchu do Rejštejnu, ma szerokość od 200 do 800 m oraz długość około 4 km. Mineralizacja złotonośna związana jest z żyłami kwarcowymi oraz strefami okwarcowania w paragnejsach. Są one najczęściej typu zgodnego (równoległe do foliacji) lub też lekko dyskordantne. Grubość żył zmienia się od kilku centymetrów do 5 m, zwykle nie przekracza jednak 30 cm. Żyły tworzą równolegle strefy o grubości od kilku do kilkudziesięciu metrów. W odróżnieniu od złóż Jílové i Roudný, kwarc jest w większości metamorfogenicznego pochodzenia. Przeciętne zawartości złota w strefach żył kwarcowych wahają się w zakresie 1–23 g/t, natomiast dla bloków obliczeniowych wynoszą 3,5–8 g/t. Mineralizacja wolframowa występuje w formie scheelitu CaWO4 w żyłach kwarcowych, nie wiąże się jednak ze złotem w sposób bezpośredni. Pod względem mineralogicznym złoże jest mało zróżnicowane. Oprócz kwarcu większość minerałów, w tym złoto (czystości 954–970/1000), obecna jest głównie w formie mikroskopowej. W minionych czasach były też opisywane minerały bizmutu i telluru (Punčochář vide Morávek et al., 1992). Stan współczesny W samym mieście, a także w jego najbliższej okolicy, można zobaczyć szereg pamiątek po wydobyciu złota. Zlokalizowane przy rynku Muzeum Šumavy posiada małą ale interesującą ekspozycję dotyczącą historii wydobycia oraz budowy geologicznej okolicy. Wystawiona jest w nim także tzw. Wielka Monstrancja przeniesiona z miejscowego kościoła Św. Markéty, pochodząca z lat 1660–1680. Nad podobiznami patronek tutejszych kopalń, Św. Anny i Św. Markéty, umieszczone są w niej blaszki złota z tutejszych kopalń. Bezpośrednio na rynku przy kościele Św. Markéty, na dziedzińcu hotelu Tosch oraz w innych punktach okolicy można zobaczyć mnóstwo kamieni do kruszenia rudy w „złotorudnych“ młynach z XIII i XIV w (Fig. 7). Niektóre z nich mają na powierzchni miskowate zagłębienia, po roztrzaskaniu młyńskie kamienie były bowiem używane do odzysku złota metodą amalgamacji. Resztki młyńskich kamieni znaleźć można po dziś dzień w Zlatym potoku oraz rzeczce Losenicy, aż po wieś Rejštejn, gdzie omawiane młyny były zbudowane. Do poznania tutejszej okolicy idealnie nadaje się 5 pętli spacerowych (ścieżek dydaktycznych), które zaczynają się i kończą na rynku. Jeśli udacie się „Cestou zlatokopů“ (Drogą kopaczy złota), dostaniecie się w południowe okolice Kašperskich Hor, do centrum średniowiecznego, a także nowożytnego górnictwa. Ścieżka jest dobrze oznakowana i nie za bardzo wymagająca, a liczy niecałe 8 km. Przy drodze w górę Zlatégo potoku będziecie mijać sejpy po płukaniu złotonośnych nanosów oraz liczne stare wyrobiska górnicze na zboczu doliny. W sztolni Kristina od roku 1961 funkcjonuje stacja sejsmologiczna Instytutu Geofizyki Akademii Nauk ČR. W pobliżu można odszukać także wylot ostatniego wyrobiska poszukiwawczego w okolicy – sztolni Naděje, opuszczonej w roku 1998. Nad nią, na Suchém vrchu znajduje się zapadnięte ujście sztolni Bedřich oraz mnóstwo hałd po średniowiecznej eksploatacji głównej strefy rudnej. Skromniejsze pozostałości górnictwa znajdują się na zachód od wierchu Ždánov, u zbiegu Zlatégo potoku i Losenicy, a także w kilku innych miejscach w okolicy miasta. Zlaté Hory Lokalizacja 14 km na wschód od Jeseníku, 7 km na południe od Głuchołaz (Polska), Ołomuniecki Kraj Historia O początkach górnictwa w Zlatých Horách nie zachowały się żadne informacje. Można je wiązać z obecnością Celtów w okresie młodszej epoki żelaza, a także płukaniem złota w okresie Państwa Wielkomorawskiego. Pierwsza pisemna wzmianka o Zlatých Horách pochodzi dopiero z roku 1263, a w tym okresie został dla ochrony osady górniczej założony zamek Edelštejn (niem. Edelstein). XIII stulecie było czasem wielkiego rozkwitu górnictwa. Do końca wieku została przepłukana większość osadów rzecznych w okolicy Zlatých Hor, a eksploatacja osadów stokowych doprowadziła dawnych górników do pierwotnych rud w okolicy Panny Marii Pomocnej oraz na Starohoří (niem. Altenberg). Niepokoje na przełomie XIV i XV w. stłumiły rozwijającą się aktywność górniczą. W XV w. dochodzi do renesansu płukania osadów oraz eksploatacji żył kwarcowych w okolicy Marii Pomocnej oraz rud z rejonu starohorskiego. W roku 1467 Zlaté Hory wraz z kopalniami stają się majątkiem biskupstwa wrocławskiego. Na przełomie XV/XVI w. wydobycie złota koncentruje się na głębszej części rozsypisk położonych na północnym skraju miasta Zlaté Hory, w kierunku na Głuchołazy. Tzw. miękkie górnictwo było podobne do podziemnego wydobycia na złożach pierwotnych, ale wyrobiska górnicze były drążone Fig. 7. Kamień młyński z XIII–XV stulecia do mielenia złotonośnego kwarcu. Kašperské Hory, przy kościele Św. Markéty, fot. J. Jirásek, 2006 • Millstone from the XIIIth - XVth centuries used for gold-bearing quartz milling. Near St. Markéta’s Church, at the square in Kašperské Hory. Photo by J. Jirásek, 2006 13 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy w nieskonsolidowanych pospółkach. W latach 1590 i 1591 na kopalni Měkký cech (Miękki Cech) znaleziono dwa wielkie złote samorodki (o wadze 1,387 oraz 1,783 kg). Po wtargnięciu wody do tejże kopalni w roku 1609 górnictwo na „miękkich“ kopalniach zakończyło się. Całkowita produkcja złota ze złóż wtórnych oceniana jest na ponad 1 t. Na Starohoří dochodzi do ponownego uruchomienia eksploatacji w roku 1577. Działalność wznowiła „dziedziczna“ sztolnia, wyrobiska osiągnęły głębokość około 260 m pod powierzchnią terenu, a wydobywana ruda zawierała 33 g/t Au, 19 g/t Ag oraz 3 % Pb. W XVI w. oprócz złota i srebra zaczęto odzyskiwać także miedź i ołów. W latach 1625–1650 pojawił się negatywny wpływ wojny trzydziestoletniej, licznych zaraz, a także procesów o czary, w związku z czym doszło do upadku górnictwa. Dalsze próby ponownego otwarcia kopalń nie odniosły sukcesu, a górnictwo, zamiast na złoto, skierowało się raczej na surowce towarzyszące (witriol, barwniki, piasek). Znaczącą zmianę tej sytuacji zainicjowały dopiero powojenne poszukiwania przeprowadzone w latach 1949–1960. Ujawniły one polimetaliczną mineralizację siarczkową nowego typu (ubogie okruszcowanie o wielkich zasobach) oraz monometaliczne rudy miedziowe z przewagą chalkopirytu w południowej części rejonu (złoże Zlaté Hory – Hornické skály). Dzięki łatwej wzbogacalności rud rozpoczęto ich wydobycie w roku 1965. W 1988 r. rozpoczęła się produkcja polimetalicznych koncentratów siarczkowych z zawartością złota i srebra ze złóż Zlaté Hory – východ (Wschód) i Zlaté Hory – západ (Zachód). Po ogłoszeniu w 1990 r. przez władze Republiki Czeskiej programu likwidacji górnictwa rud działalność wydobywczą zaczęto ograniczać, a koniec wydobycia rud, w tym i złota, w omawianym rejonie datuje się na 17 grudnia 1993 r. W ostatnim z omawianych okresów wydobyto ogółem ponad 1 t złota (Večeřa, 1998). Geologia Za klasyczny rejon złożowy Zlaté Hory uznaje się obszar o powierzchni około 25 km2, którego środkiem jest Příčná hora, ograniczony na wschodzie doliną Prudnika (niem. Miserich), na południu drogą Heřmanovice – Horní Údolí, na zachodzie górnym biegiem Olešnicy (na odcinku Horní i Dolní Údolí) oraz na północy drogą Ondřejovice – Zlaté Hory. Zlatohorski rejon rudny znajduje się w północno-wschodniej części Silezikum. Główna struktura złożowa stanowi część dewońskiego, epimetamorficznego kompleksu wulkaniczno-osadowego i jest usytuowana na przecięciu dwóch regionalnych stref ścinania (vrbneńskiej i opavickiej). Kompleks wulkaniczno-osadowy tworzy w miejscu struktury złożowej skomplikowane, tektonicznie rozczłonkowane antyklinorium o charakterze dyslokacyjno-łuskowym. Z powodu swych ścisłych związków przestrzennych z mineralizacją złożową podstawowe znaczenie mają tu kwaśne metawulkanity (metatufy i metatufity kwarcowo-keratofirowe). Mineralizacja rudna tworzy głównie ciała rud siarczkowych o nieostrych granicach, z wyraźną przewagą pirytu, podczas gdy minerały użyteczne (chalkopiryt, chalkozyn, sfaleryt, galena, złoto rodzime) tworzą towarzyszącą część okruszcowania. W rejonie zlatohorskim udokumentowano dwa główne typy ciał rudnych, które różnią się morfologią i pozycją wobec skał goszczących. Pierwszym typem są soczewkowe ciała zgodne z foliacją skał otaczających, zlokalizowane w strefach kontaktowych różnych odmian skał, zawierające warstewkowe albo impregnacyjne okruszcowanie polimetaliczne (głównie cynkowo-ołowiowe). Drugim typem są strome ciała niezgodne z przebiegiem foliacji, utworzone z chalkopirytowo-pirotynowych rud miedzi. Z tektonicznie predysponowanymi strukturami wewnątrz strefy z mineralizacją rozproszoną związane są przestrzennie dodatkowe ciała rudne z kompleksową mineralizacją Cu-Zn-(Au,Ag,Pb). Niektóre spośród nich są wtórnie wzbogacone w złoto, zwłaszcza w obrębie strefy cementacji, w bezpośrednim sąsiedztwie przecięcia z dyslokacjami (zawartości złota do 10 g/t; por. Fig. 8). Za źródło procesu okruszcowania uważa się wulkanizm dewoński. Późniejsza ewolucja tektoniczna i metamorficzna spowodowała mobilizację roztworów rudnych, a następnie ich redepozycję w napotkanych strukturach geologicznych. W zlatohorskim rejonie rudnym zbadano, jak dotąd, pięć obszarów złożowych. Dwa z nich, Zlaté Hory – jih (Południe) oraz Zlaté Hory – Hornické skály są złożami miedzi, natomiast pozostałe trzy – złożami rud polimetalicznych. Najważniejszym jest złoże Zlaté Hory – západ, którego wartość wynika przede wszystkim z obecności złota w części centralnej, gdzie okruszcowanie złoto-polimetaliczne tworzy bogate ciało rudne o charakterze słupowym, tzw. złoty komin. Jeśli chodzi o wystąpienia rozsypiskowych koncentracji złota na północnym przedpolu zlatohorskiego rejonu rudnego, to są one rozmieszczone bardzo chaotycznie (Praca zbiorowa, 1998; Grygárek, 2006). Stan współczesny Najlepszym sposobem zaznajomienia się z pozostałościami górnictwa w okolicach Zlatých Hor jest udanie się górniczą ścieżką dydaktyczną. Tworzy ona wymagającą stosunkowo dużego wysiłku pętlę długości około 16 km (z przewyższeniem ponad 500 m), która zaczyna się i kończy na rynku przy Muzeum Miejskim. Można przejść ją całą lub też jej wariant skrócony. Trasa prowadzi wzdłuż różnych pozostałości dawnej eksploatacji rud złota, miedzi oraz polimetali. Obejrzeć można m.in. spore wyrobiska w okolicy nowo wybudowanego, pielgrzymkowego kościoła Panny Marii Pomocnej oraz wielkie pingi na wychodniach stref bogatego okruszcowania złotem na Táborských skalách i przy wylocie sztolni Hackelsberk. Od ruin zamku Edelštejn droga zbiega z powrotem ku Zlatým Horám, w których bezpośrednim sąsiedztwie odnaleźć można pozostałości tzw. „miękkiego” górnictwa, czyli podziemnej eksploatacji aluwiów złotonośnych. Nowością jest skansen górniczy „Zlatorudné mlýny“ (Złotorudne młyny), który znajduje się na obszarze „miękkich“ kopalń, w kierunku ze Zlatých Hor na Ondřejovice. Są tam wybudowane repliki średniowiecznych młynów wodnych do przeróbki rudy oraz krótka ścieżka dydaktyczna „Údolí ztracených štol“ (Dolina zagubionych sztolni), wiodąca przez miejsca związane z wydobyciem złota z aluwiów Olešnicy. Opuszczone przestrzenie wybranych wyrobisk górniczych na złożu Zlaté Hory – jih wykorzystuje się od roku 1995 do speleoterapii, służącej leczeniu chronicznego zapalenia górnych dróg oddechowych u dzieci. 14 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy Fig. 8. Agregat złota o wysokiej czystości (do 990/1000) w kwarcu ze „złotego komina“ (Zlaté Hory) – przykład okruszcowania wtórnie wzbogaconego w strefie hipergenicznej. Kolekcja w Pawilonie Geologicznym VŠB-TU Ostrava, foto J. Jirásek, 2006 • Aggregate of highpurity native gold (fineness up to 990) in quartz from a so-called Gold Pipe – an example of supergene enrichment. Geological Museum of VŠB-TU Ostrava, photo by J. Jirásek, 2006 Perspektywy złożowe spółki górniczej TVX Gold Inc. Wykazały one jeszcze większe zasoby złota (nawet rzędu 100 ton), co stawia złoże na minimalnym poziomie europejskim. Prace poszukiwacze wzbudziły jednak sprzeciw miejscowej społeczności oraz organizacji ekologicznych. Z uwagi na szkodliwe oddziaływania ewentualnej eksploatacji, zwłaszcza wpływ na przyrodę w obszarze chronionego krajobrazu (obecnie parku narodowym Šumava), a w szczególności histerię związaną z możliwością ługowania cyjankowego, doszło do przedwczesnego zakończenia poszukiwań. Stało się to niestety ze szkodą dla geologicznego poznania całego rejonu, a także ewentualnych rozważań o dalszej eksploatacji. Kolejnym, godnym uwagi obszarem perspektywicznym jest rejon złotonośny Psí hory, odkryty w trakcie prac poszukiwawczych na początku lat 80. lat ubiegłego wieku w obrębie strefy jílovskiej. Jest to także obszar dawnego górnictwa, jednak średniowieczni hawiarze nie interesowali się zbytnio tym miejscem z uwagi na niską jakość rud. W omawianym rejonie wydzielono kilka złóż, z których największe znaczenie mają Čelina i Mokrsko. Forma okruszcowania jest dość nietypowa – złoto jest tu związane z bardzo gęstym systemem równoległych żył i żyłek kwarcowych w strefach szerokości 100-200 m oraz długości kilkuset metrów. Zawartość metalu Do tej pory opisano jedynie miejsca o znaczeniu historycznym, na zakończenie kilka słów na temat stanu aktualnego i ewentualnych perspektyw. Na obszarze Republiki Czeskiej zewidencjonowanych jest obecnie 20 złóż złota, żadne z nich nie jest jednak eksploatowane. Udokumentowane zasoby bilansowe wynoszą łącznie 48 740 kg metalu, natomiast całkowite zasoby geologiczne 240 677 kg (Starý et al., 2005). Co najmniej trzy złoża są wciąż obiektem zainteresowania górnictwa, ponieważ w obecnych warunkach gospodarczych możliwa jest ich ekonomicznie uzasadniona eksploatacja. Najważniejszy obecnie jest rejon Kašperských hor. Bezpośrednio przed 1989 r. były tu stwierdzone dość znaczne zasoby stosunkowo bogatych rud złota. Wynoszą one w przybliżeniu 30 t czystego metalu przy średniej zawartości złota 3,5 g/t, niemniej niektóre bloki obliczeniowe osiągały do 11,5 g/t. Okruszcowanie złotonośne jest w dodatku stowarzyszone z ekonomicznie interesującą koncentracją rud wolframu, szacowaną na 16 tys. t metalu przy średniej zawartości 0,3–1,2 %. W latach 1993-1998 dalsze poszukiwania prowadziła tu spółka TVX Bohemia Důlní a.s., firma-córka kanadyjskiej 15 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy jest stosunkowo niska (1,5-2,8 g/t), za to bardzo stała w kierunku horyzontalnym i tylko bardzo nieznacznie zmniejszająca się wraz z głębokością. Łączne zasoby sąsiadujących ze sobą złóż Čelina i Mokrsko wynoszą ponad 90 t złota przy średniej zawartości metalu 2,2 g/t. Zagospodarowanie tego szczególnego nagromadzenia złota wydaje się możliwe w drodze eksploatacji odkrywkowej. Do realizacji projektu z początku lat 90. XX w. nie doszło po wykonaniu oceny wpływu na środowisko naturalne, głównie z uwagi na zwiększenie zapylenia i hałasu w strefie rekreacyjnej aglomeracji praskiej oraz potencjalne ucieczki szkodliwych substancji do pobliskiej Wełtawy. Problematyczna jest zwłaszcza zwiększona zawartość arsenopirytu, który towarzyszy rudom złotonośnym i jako niepożądana domieszka trafiałby na hałdy zakładu przeróbczego. Trzecim obiektem, którym górnictwo nadal przejawia zainteresowanie, jest złoże Zlaté Hory – západ. Chodzi o część rejonu zlatohorskiego z okruszcowaniem polimetalicznym (Zn-Pb-Cu-Au), które było eksploatowane aż do ostatecznego zakończenia wydobycia w 1993 r. W tym przypadku są to głównie pozostałości tzw. złotego komina – stromej strefy deformacyjnej wtórnie wzbogaconej w złoto. Bogatsza część tego okruszcowania tworzy blok o zasobach 22 tys. t rudy i zawartości złota 9,2 g/t, wyznaczony zgodnie z kierunkiem eksploatacji (Grygárek, 2006). Po ukazaniu się w roku 1990 programu likwidacji górnictwa rud działalność górnicza na tym złożu została przedwcześnie zakończona, toteż mniejsza, ale ekonomicznie interesująca i dobrze roz- poznana część bogatego okruszcowania złotem nie została do końca wyeksploatowana. Już dwukrotnie ostatnimi czasy interesowało się nią jedno z czeskich przedsiębiorstw górniczych, jednak pomimo zgody miasta projekt nie został zatwierdzony przez ministerstwo. Kwestia dalszego wydobycia złota w Republice Czeskiej ma obecnie bardziej polityczny niż techniczny i ekonomiczny charakter. Dotychczasowy sprzeciw władz wobec eksploatacji oraz prawny zakaz ługowania cyjankowego mogą w niedalekiej przyszłości zostać przewartościowane. Zakończenie Złoto w naszym kraju jest przedmiotem zainteresowania profesjonalistów i amatorów już od długiego czasu. Artykuł ten ma na celu zwrócić uwagę na najważniejsze geologiczne i górnicze obszary Republiki Czeskiej, ściśle związane z jego wydobyciem. W miejscach tych trudno wzbogacić się materialne, niemiej oprócz pięknych przeżyć i śladów przebogatej historii, można też odnaleźć drobinki złota, wypłukując je w potokach albo przeszukując hałdy w okolicy starych kopalń. W trakcie tych czynności życzymy Wam wiele szczęścia. Podziękowania Artykuł jest rezultatem prac finansowanych z wewnętrznego grantu Wydziału Górniczo-Geologicznego Wyższej Szkoły Górniczej – Technicznego Uniwersytetu w Ostravie. Za wsparcie chcielibyśmy podziękować. Przekład: Jarosław Badera. Summary Bronze Age objects (Fig. 1), their source remains unknown. First, acheologically dated relics of gold mining come from IXth-VIIIth centuries B.C. and are related to gold panning from placers of the Otava River in southern Bohemia. The first period of gold boom took place in the Younger Iron Age (Vth-Ist centuries B.C.) when Celtic tribe named “Boje” panned gold from alluvial sediments in almost whole area of recent Republic. After about 1,000-years-long break, the next gold rush emerged in XIIth and XIIIth centuries. As most placer deposits have already been worked out, the miners turned attention to primary deposits. The Medieval boom terminated at the beginning of the XVth century due to exhaustion of richest, near-surface parts of deposits, water drainage problem and long-lasting Hussite wars during which rich mining centers were numerously robbed. Most of mines were abandoned and quite numerous attempts of production restoration in succeeding centuries were unsuccessful as earlier production levels could not be achieved. Hence, the majority of mines remained uneconomic. Modern gold mining dates back to the end of XIXth century when the mine at Roudne came into full operation. At the break of XIXth and XXth centuries production was initiated at some old mines, although with various results. The last period has commenced after World War II when new deposits have started production: Jílové u Prahy (1958-1968), gold and antimony deposit Krásná Hora upon Veltava River (1983-1992) and polymetallic deposit Zlaté Hory (in operation Gold Deposits in the Czech Republic – Past, Present and Future Jakub Jirásek, Jan Hrabálek Intorduction Gold belongs to characteristic elements in metallogeny of the Bohemian Massif. It this area over 1,000 gold occurrences of have been discovered up to date, although most are uneconomic. As a precious metal gold has been intensively explored since early ages. Its mining and utilization were the important elements of Czech history. In gold mines numerous technical improvements were invented, which contributed significantly to the overall progress of mining engineering and related industries. Recently, gold mining in Czech Rebublic is affected by recession, as it had happened many times in the past. However, it is possible that mining activity can be resumed at some particularly promissing deposits. On the other side, remnants of gold mining industry are important proofs of skills and knowledge of our ancestors and of technical progress made in the past. The authors aim to remind these problems to the public and to aquaint Polish readers with the most important facts. History of mining operations The oldest gold artefacts found in the territory of Czech Republic originate from the Neolith. Similarly to younger, 16 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy in the years 1988-1994). Moreover, several large prognoses of gold occurrence in Bohemia were completed (see summary in Morávek et al. 1992). According to various authors, in the area of recent Czech Republic from 22 to 56 t of gold have been extracted from placers and additional 39 t from primary deposits since the beginning of mining operations, which gives the total figure 61-95 t of metal (Morávek, 1980). Production statistics in leading minning centers and in various periods are presented in Table 1. tion of 420,000 t of ore containing 1,133 t of Au in the years 1958-68. In 1968 mines were closed due to low prices at world market. However, four years later gold price rised to such level that both exploration and production might have been continued (Litochleb, 1998). Geology The principal geological unit in the area is the Jílové Zone – a 70-kilometers-long and 5-kilometers-wide, complicated, multiply folded, metamorphosed and tectonized volcanicsedimentary suite of Upper Proterozoic age. The Jílové mining district occupies the widest part of this zone. Rocks encountered in the zone reveal similarities to greenstone belts, well known from Archean schields (e.g. Abitibi in Canada or Kalgoorlie in Australia), which host large gold deposits. The zone borders the granitoids of Central Bohemia pluton. Native gold mineralization occurs in quartz lodes and parallel zones. Thickness of lodes does not exceed 1 m (usually 15-50 cm) but some lodes can be up to 5 km long. Average grade varies from 4 to 10 ppm Au. In the western part of the district low-grade stockwork ores were mined of grade 2.5-4 ppm Au and in albitic granites gold impregnations were known of grade 1-2 ppm Au. Gold from the Jílové district was famous of its high purity (950/1000). Apart from native gold, other ore minerals occurred: pyrite, pyrrhotite, arsenopyrite together with a long list of rare phases: tetradymite Bi2Te3S, tellurobismuthite Bi2Te3, calaverite AuTe2, petzite Ag3AuTe2, hessite Ag2Te and coloradoite HgTe. Specimens of intensively yellow native gold commonly reached significant size and were appreciated in many domestic and foreign collections (Fig. 3). Gangue minerals are mostly quartz with locally encountered carbonates (Morávek, Litochleb, 2002). Most important mining districts Despite the large number of discovered and developed deposits, only small number of camps produced totally more than 1 t of metal. Below, four deposits will be described in details. Their localization is shown in Fig. 2. It should be emphasized that, considering the total production (about 16.5 t Au) the largest deposits in the area of Bohemian Massif (understood as geological structure) was Złoty Stok in Poland. Jílové u Prahy Localization 20 km south from Prague, Central Bohemia History From historical point of view, the Jílové u Prahy must be regarded as the most important gold mining district in Bohemia. Over the total area of 35 km2 there are 3,000 mine workings descending down to 400 m depth, about 8 km of draining adits and 20 km 2 of surface workings and waste dumps. Gold mining has probably commenced in the Late Latenian Age (VIth-Vth c. B.C.), as documented by artefacts found in Celtic oppidium at Závist u Zbraslavi. The peak of gold production took place in XIIth-XIVth centuries when Bohemia has already been the leading gold producer in Europe. The gold boom resulted from coincidence of many factors: high demand and resulting high prices of gold, abnormal number of rich lodes discovered, some containing even macroscopically visible native gold (there are historical remarks about “bonanzas” accumulating even several hundreds of kilograms of metal), shallow depth of orebodies and favourable localization of mining district close to the capital city – Prague. Mines were owned and run by German miners and merchants as well as by rich patrician families from Prague. It is possible that famous crown of St. Vaclav, one of Czech crown jewels, was made of gold mined in the Jílové district. However, in the late 1350-ties gold boom in the district was over due to reserves exhaustion, flooding of richest mine as well as technical and economic problems of operations at greater depths (260-400 m). During the Hussites wars German miners and merchants left dangerous land, mines were abandoned and, finally, the rich mining town has evolved into poor agricultural and craft center. Intensive restoration attempts in the XVth c. remained unsuccessful as drainage of flooded mines was expensive. Therefore, mining operation were limited mostly to extraction of the relics of lodes in old workings and to reprocessing of waste dumps. The modern period of exploration and mining operations has started until 1968. Production statistics prove the extrac- Recent developments Visitors will find many remnants left after gold mining in the Jílové district. The most important is the Regional Museum (http://www.muzeumjilove.cz), which specializes in gold history and geology. Collection includes unique specimens from both the Jílové and other gold mining districts in Bohemia. In summer visitors can even try the gold panning. Museum is located at the main square, in a historical building where local Mining Board has resided since 1420. Another attraction is the „Jílové gold mines” educational trail. The trail is about 4.5 km long and leads through the areas of best-known gold lodes where relics of mining operations can be examined, dated back from Medieval ages to modern epoch (1958-68). In the middle of the trails a one-way sidekick, also about 4.5 km long, heads through a narrow valley towards the St. Joseph adit, where mining operations have been known since the beginning of the XVIIIth century, and to the Kocour viaduct – the highest stone bridge in Central Europe. Built in the years 1897-1900, the bridge is still in use by the railway. Finally, Žampach village located in the vicinity is worthseeing. This is a popular tourist center with many nice restaurants. In 2006 another adit – the Nová Halířska was planned to be opened to the visitors. This exploration working was cut in 17 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy 1949-1950 in the eastern peripheries of Jílové. Together with the St. Joseph adit, it provides new opportunities and variants for visiting the Jílové mining district, also underground. Ore mineralogy is rather simple. The main gangue is grey quartz with some dolomite, barite and fluorite, the main ore minerals are: arsenopyrite, pyrite and native gold. Sulphides are rare and tellurides are absent. The gold assay is low – 652667/1000. Ore genesis is controversial. Some autors related the ore to the formation of orthogneisses or to Variscan granitoids. The new concepts link the deposit to the activity of the socalled “Blanice furrow”, as orebody accompanies dislocations related to this structure (Zemek 2001). Recent developments In the Roudný area numerous relics of past operations are visible (Fig. 5). Close to the Václav shaft reconstructed buildings of headquarter and miner’s hotel are located. South from the buildings there are three remediated heap-leach ponds left after cyanide extraction. Northeast and east from the Václav shaft the relics of Medieval and more recent operations can be seen: depressions, small dumps, collapsed adist and shafts. In the center of this area there is the Velký obval (“Big Hollow”) – a 150×60 m collapse structure, up to 30 m deep, formed at the site of shallow mining. Close to road crossing in Roudný visitors can observe the remnants of two shafts and the house of mine manager. Close to the road there appear the ruins of mining camp and dumps originating from the oldest period of exploitation. Mineralogists can still collect samples of vein quartz with fine native gold crystals at the waste dump close to the Aleška shaft. Interesting artefacts are melting pots used in gold amalgamation, originating from the old laboratory at the Václav shaft. Remnants of mining operations are described in details by Zemka (2001). Roudný Localization 11 km southwest from Vlašim, Central Bohemia History Gold placers have been panned in this area probably as early as in Celtic times. Deposits were located mostly along the Blanica River bed and its tributaries. Traces of mining activity are still visible in the vicinity of Smršťov and Kamberk villages. In the Medieval ages the extraction of primary deposits has started, as documented by first written remark (1338) on mining operations in Podblanicke. Gold veins were mined in open pits located at the northwestern slope of Roudný hill and in so-called “Velki obval”. Ore was washed on site, in the nearby stream. Subsequently, first shafts were sunk, which gave rise to underground operations. Mining was halted probably during the Hussites wars. Production in that period is estimated as about 1 t Au. In next centuries mines were probably closed except for small-scale operations held in the years 1769-1804 when some 20 kg Au were obtained. At the beginning of the XIXth century Prof. František Pošepny – father of modern geology of mineral deposits in Bohemia – reappraisal the gold reserves and production has started again. Top output was obtained in 1913 (325 kg of Au). During the World War I only the richest lodes were mined and no exploration works were undertaken. This activity has lasted until 1930 when mining operations ceased. Further exploration and exploitation attempts remained unsuccessful. In 1976 new orebody was discovered, of reserves about 1 mln t of ore grading 6 ppm Au with accompanying barite veins containing up to 10 ppm Ag. The concession application submitted in 1990ties was rejected due to environmental constrains. Geology The Roudné area is a part of the Moldanubicum. The most common rocks are biotitic paragneisses cut by aplite and pegmatite veins, accompanied by quartzites, skarns and amphibolites. The Roudný deposit is an irregular, branched stockwork which grades into impregnations. The main part of orebody is contoured by four almost vertical faults, hence, its geometry resembles irregular trilateral pyramid, 50-130 m long, 2-8 (locally to 20) m thick and dipping at 45-50º towards northwest. Ore is assessed down to 510 m depth but the orebody probably continues much deeper. Ore is hosted in one main lode and hundreds of small veinlets, forming the stockwork. Ore is massive or brecciated (matrix breccia) and fine-crystalline. Distribution of ore mineralization is very irregular but high-grade ore commonly accompanies dislocations. The highest-grade samples contained several thousands ppm of metal (highest asset was 10,334 ppm Au) but usually the grade varies from 4 to 28 ppm. Kašperské Hory Localization 10 km south from Sušice town, Plzen District History The Kašperské Hory mining camps was founded about the end of the XIIIth century but gold panning was proved in the Otava River catchment area as early as in the Iron Age. The peak of mining operations took place in the XIIIth-XIVth centuries when about 300-350 ore crushers and mills were active and Kašperské Hory were granted the title of “Free, Royal Mining Town”. Then mining has ceased. Some minor activity was noticed between XVIth and XVIIIth centuries. New investments were made in the years 1803-1846 and 1916-1923 but the results were rather limited. Since 1982 large-scale exploration has been carried on, which resulted in assessment of significant gold reserves accompanied by tungsten mineralization (Punčochář vide Morávek et al., 1992). This relatively high-grade mineralization has not been known to the early miners due to misunderstanding of geological structure of the area, as high-grade ore forms silicified, layered zones whereas old exploration and mining operations were focused on lower-grade, steep quartz veins. Despite concession granting and quite optimistic exploration results, particularly around the Naděje adit (Fig. 6), all works were halted in 1998 although final exploration results have not been known. 18 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy Geology The Kašperské Hory ore district is located within the Moldanubicum and hosted in biotitic, locally migmatitized paragneisses, which enclose common zones of quartzites, graphitic gneisses and erlans. These are presumably volcanicsedimentary suite subjected to multistage metamorphism. Gold and tungsten mineralizations form an east-west trending zones. The most important zone extends along about 4 km and is 200-800 m wide. Ore minerals are hosted in quartz veins and silicified zones cutting the paragneisses. Veins are from several cm to 5 m thick and usually occur in parallel zones, from several to several tens of meters wide. On the contrary to Jílové and Roudný districts, quartz in the Kašperské Hory is of metamorphic origin. Average grade of quartz veins varies from 1 to 23 ppm (3.5-8 ppm in ore reserves calculation blocks). Ore mineralogy is rather simple. Apart from quartz and microscopic-size native gold (954-970/1000 asset), traces of bismuth minerals and tellurides were described in older literature (Punčochář vide Morávek et al., 1992). Tungsten mineralization includes scheelite and is genetically unrelated to gold. Recent developments Remnants of gold mining are visibile in the town and in its vicinity. The Šumava Museum located at the main market offers small but interesting exhibition focused on geology of the area and on gold mining history. One of precious exhibits is the Holy Monstrance made in the years 1660-1680, into which gold flakes are mounted, derived from local mines. In many sites in the town and in the vicinity numerous millstones are seen, used for ore milling in the XIIIth and XIVth centuries (Fig. 7). There are 5 educational trails available for tourists. The longest (8 km), named „Cesta zlatokopů“ (“Trail of gold diggers”) leads upstream the „Zlaty Potok” (Golden Creek) to area of the Medieval and recent mining activities. There are numerous remains of mining operations left after washing the alluvia and several old adits. In the Kristina adit the seismic station of the Institute of Geophysics, Czech Academy of Science has been located in 1961. In the vicinity there is an entrance to the newest adit – the „Naděje”, closed in 1998 as well as other workings and waste dumps originating from Medieval ages. Remnants of gold mining can be visited in many other sites aroud the Kašperské Hory. In the XVth century another period of intensive mining activity has commenced. Gold was extracted from both the placers and the primary quartz veins. Deeper parts of unconsolidated alluvial sediments and primary deposits were penetrated with underground workings (so-called “softmining”). In the years 1590 and 1591 two huge gold nuggets were found in placers at the underground Měkký cech Mine (one weighted 1.387, another – 1.783 kg). In 1609 this mine was flooded, which terminated underground mining of the placers. Total production from secondary deposits is estimated as about 1 t Au. In the XVIth century mining operations at primary deposits reached the depth of about 260 m below surface. Apart from gold, also silver and lead were extracted from primary ores, which graded 33 ppm Au, 19 ppm Ag and 3% Pb, in average. Since the XVIIth century gold mining in Zlaté Hory has ceased. Mineral exploration undertaken in the years 1949-1960 led to the discovery of huge reserves of low-grade, polymetallic sulphide mineralization as well as copper ores in the southern part of the district (the Zlaté Hory-Hornické skály deposit). Mining operations have started in 1965. In 1988 production has commenced of polymetallic concentrates containing gold and silver from the new Zlaté Hory-východ and Zlaté Horyzápad deposits. Since 1990 mining operations has declined and in 1993 ore mining in the district was finished. In that last period about 1 t Au was extracted (Večeřa, 1998). Geology The Zlaté Hory mining district (about 25 km 2) is located in the northeastern part of the Silezicum. The main ore-bearing structure is hosted in Devonian epimetamorphic, volcanosedimentary complex and is confined to the crossing of two regional shearing zones. The volcanic-sedimentary complex forms a complicated, faulted anticlinorium. Ore is hosted in acid metavolcanics (quartz-keratophyric metatuffs and metatuffites). Ore bodies form two disctinct types: (i) lensoidal bodies, concordant with the foliation of enclosing metamorphics, located along the contacts of various host-rocks and containing bedded or disseminated, mostly Pb-Zn mineralization, (ii) high-angle bodies, discordant with the foliation and containing Cu with pyrrhotite. Additionally, the tectonicallycontrolled structures located in the zone of disseminated mineralization host bodies with complex, Cu-Zn-(Au,Ag,Pb) mineralization. Some of these zones are secondary enriched in gold, particularly in the cementation zone where concentrations up to 10 ppm Au were found (Fig. 8). Ore mineralogy is simple and includes prevailing pyrite and pyrrhotite with chalcopyrite, chalcocite, sphalerite, galena and native gold. Ore-forming processes are related to Devonian volcanism. Later mobilization of ore solutions and redeposition of metals were caused by tectonism and metamorphism. In the Zlaté Hory mining district five ore deposits were discovered: Two are copper deposits, three other are polymetallic ones. The most impotant is the Zlaté Hory-západ locality where Au-polymetallic mineralization occurs as pipe-like body – so-called “Golden Pipe”. The placer deposits located in the northern foreland of the Zlaté Hory district Zlaté Hory Localization 14 km east from Jeseník, 7 km south from Głuchołazy (in Poland), Olomouc District History There are no data on the beginning of gold mining in Zlaté Hory but it is hypothetically ascribed to Celts during the Iron Age or to the Great Moravian Empire. First written remark originates from 1263. The XIIIth century was the period of gold boom. First, the placers were worked out, then slope sediments (deluvia) were mined, which led the Medieval miners to primary lodes. The mining center was protected by especially built Edelštejn Castle. 19 Złoża złota w Czechach – przeszłość, teraźniejszość, perspektywy are randomly distributed (Joint paper, 1998; Grygárek, 2006). to the detriment of geological recognition of the area and future mining operations. Another perspective area is the Psí hory site, discovered in the 1980ties within the Jílové district. It was omited by Medieval miners due to low grade of ores. In new deposits gold occurs in a zone of dense, parallel quartz veins and veinlets, several hundreds of meters long and 100-200 m wide. Grade of ore is relatively low (1.5-2.8 ppm) but horizontally and vertically stable. Total reserves exceed 90 t Au at average ore grade 2.2 ppm. Deposit can be developed with the open pit method. Unfortunately, the environmental impact assessment made in early 1990ties precluded the development of this site. The third interesting object is still the Zlaté Hory-západ deposit where polymetallic, Zn-Pb-Cu-Au mineralization was mined before 1993. The remnants of the “Golden Pipe” (vertical deformation zone secondary enriched in gold) still contain 22,000 t of ore grading 9.2 ppm (Grygárek, 2006). Mining operations were ceased before the economically viable and developed part of the orebody was entirely mined out. Development project has not been approved by the ministry. The future gold mining in Czech Republic is currently more political that technical and economic problem. However, recent opposition of central authorities against exploitation as well as the legal ban for cyanide leaching of ore can be changed in the future. Recent developments The best way to recognize the relics of ore mining in the Zlaté Hory district is to follow the educational trail. It is quite difficult, 16-km-long round trip, which leads to various remnants of gold mining distributed in the vicinity of St. Marys church, at the outcrops of high-grade ore zone at the Táborske skaly and at the entrance to the Hackelsberg adit. Also, the relics of placer deposits mined with underground method can be seen in the vicinity of the town. A new tourist object is a mining skansen „Zlatorudné mlýny“ (“Gold ore mills”) located in the area of underground placer exploitation. The skansen hosts the replicas of Medieval ore watermills as well as there is a short trail named the „Údolí ztracených štol“ (‘The valley of lost adits”), which follows the sites of mining operations in alluvial sediments. The abandoned adits in the area of the Zlaté Hory-jih deposit have been used since 1995 for speleotherapy. New pespectives Above, only the historical mining districts were presented, hence, the present state of knowledge and the perspectives will be commented on below. In the area of Czech Republic 20 gold deposits were assessed but none of them is currently worked. The proved reserves amount totally 48,740 kg Au whereas geological reserves are 240,677 kg Au (Starý et al., 2005). At least three deposits are still of economic value. The most important target is the Kašperské Hory district where relatively large reserves were assessed before 1989 – about 30 t Au at average grade 3.5 ppm (although some reserves calculation blocks revealed up to 11.5 ppm Au, in average). Gold is accompanied by about 16,000 t of tungsten ore grading 0.3-1.2% W. Exploration carried on by Czech branch of Canadian-based TVX Gold Inc. demonstrated even larger reserves (about 100 t Au), which is the minimum value accepted in Europe. However, protests were raised by local communities and ecological organizations. Due to environmental impact on the protected lanscape area (recently the Šumava National Park) and histeric opposition against cyanide leaching, exploration projects were halted Summary In Czech Republic gold has been the subject of interest of both professionals and amateurs since a long time. The paper attempted to turn attention of the Reader to specific areas in the Republic, interesting from geological and mining-engineering points of view. The described sites are not the places where fortunes can be raised but, despite the experience and recognition of gold history, visitors can still find native gold particles in alluvial sediments or in old dumps. So, good luck to you all! Acknowledgements The paper resulted from the university grant financed by the Mining-engineering and Geological Faculty of the Higher Mining School – Technical University in Ostrava. Literatura (References) Morávek, P. & Litochleb, J., 2002. Jílovské zlaté doly. RD Jeseník, Regionální muzeum, Jílové u Prahy, 187 pp. Punčochář, M. et al., 1989. Český masív – ověřování prognóz Au. Dílčí úkol: Kašperské Hory – Suchý vrch. MS, Geofond, Praha. Starý, J. et al., 2005. Surovinové zdroje České republiky. Nerostné suroviny (stav 2004). Ministerstvo životního prostředí, Praha, 216 pp. Večeřa, J., 1998. Zlaté Hory - historie. Minerál, 6: 163-167. Zemek, V., 2001. Zlatodůl Roudný u Vlašimi. Pod Blaníkem, 5. samostatná příloha. Podblanické ekocentrum Českého svazu ochránců přírody a Muzeum okresu Benešov, 108 pp. Čarek, J., 1985. Městské znaky v českých zemích. Academia, Praha, 604 pp. Grygárek, J., 2006. Za hornictvím zlatohorského revíru. Klub přátel Hornického muzea OKD, Ostrava, 90 pp. Praca zbiorowa, 1998. RD Jeseník 1958-1998. RD Jeseník, Jeseník, 213 pp. Litochleb, J., 1998. Jílové u Prahy – historicky nejvýznamnější ložisko zlata v Čechách. Bulletin mineralogicko-petrografického oddělení Národního muzea v Praze, 6: 49-56. Morávek, P., 1980. Produkce zlata v historii Českých zemí. Rozpravy Národního technického muzea v Praze, sv. 78, Studie z dějin hornictví, 12: 75-92. Morávek, P. et al., 1992. Zlato v Českém masívu. Vydavatelství Českého geologického ústavu, Praha, 248 pp. 20 Geoturystyka 1 (8) 2007: 21-28 Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskid Mts. Piotr Strzeboński, Tadeusz Słomka Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; e-mail: [email protected], [email protected], Katowice Warszawa Wrażenia estetyczne turystów podziwiających piękno przyrody nieożywionej można z powodzeniem wzbogacić o wiedzę na temat procesów geologicznych i ich efektów. Kluczem edukacyjnego powodzenia jest przedstawienie w zrozumiały sposób genezy obiektów geologicznych. Rozbudzanie zainteresowań geologicznych wśród turystów poprzez propagowanie geoturystyki (Słomka, Kicińska-Świderska 2004, Strzeboński 2005a, www.geoturystyka.pl) to najlepszy sposób na upowszechnianie wiedzy specjalistycznej z zakresu nauk o Ziemi. Jednym z cennych obszarów o wysokich walorach poznawczych zarówno dla turystyki jak i różnorodnych dyscyplin naukowych (w tym geologii) jest strefa źródłowa „królowej” polskich rzek – Wisły (Głodek i in. 1967, Baumgart-Kotarba i in. 1969, Alexandrowicz 1976, 1997, Osmańczyk 1985, Ziętara, Lis 1986, Alexandrowicz i in. 1992, 2000). Obszar ten jako strefa zasilania rzeki Wisły jest także ważny z punktu widzenia hydrograficznego (Dynowski 1961, Waksmundzki 1968). Ze względu na położoną nieopodal Wisłę, będącą dobrze zagospodarowanym i łatwo dostępnym górskim ośrodkiem turystycznym bardzo licznie odwiedzanym przez turystów oraz lokalizację wzdłuż szlaku turystycznego na Baranią Górę, Kaskady Rodła u źródeł Wisły (Hajduk-Nijakowska 1987, Krop 1987, Szewczyk 1987) bardzo dobrze nadają się do wypromowania ich jako obiektu geoturystycznego. Kaskady Rodła zlokalizowane są w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich w Beskidzie Śląskim (Kondracki 2000), na wysokości ok. 700 m n.p.m. w źródłowej części doliny Białej Wisełki, na NW stokach Baraniej Góry (1200 m n.p.m.). Około 3 km na E od Kaskad położona jest miejscowość Wisła Czarne Fojtula (Fig. 1). Z geologicznego punktu widzenia opisywany obiekt położony jest w Karpatach Zewnętrznych (fliszowych) na pograniczu warstw godulskich i istebniańskich jednostki śląskiej (Burtan 1972). Kaskady Rodła położone są w granicach Rezerwatu „Wisła”, założonego na terenie Parku Krajobrazowego Beskidu Śląskiego. Kraków Pszczyna Cieszyn Kraków Wstęp Olkusz Bielsko-Biała Myślenice Żywiec Nowy Targ Treść: Praca poświęcona jest grupie malowniczych wodospadów nazwanych „Kaskadami Rodła u źródeł Wisły”. Posiadają one wysokie walory poznawcze dla nauki, dydaktyki oraz turystyki, stanowiąc jeden z cenniejszych obiektów geoturystycznych Beskidów Zachodnich. Zespół schodowych progów wodospadowych tworzących naturalne kaskady Białej Wisełki powstał na stopniach skalnych, wymodelowanych głównie dzięki erozji rzecznej. W obrębie grupy kaskad Białej Wisełki zlokalizowana jest bardzo ważna dla geologii regionalnej Karpat górnokredowa granica litostratygraficzna. Rozdziela ona warstwy godulskie górne od warstw istebniańskich dolnych serii śląskiej Karpat fliszowych. Granica ta dokumentuje zmianę charakteru podmorskiej sedymentacji silikoklastycznej spływów grawitacyjnych w basenie śląskim. Słowa kluczowe: Geoturystyka, wodospady, Kaskady Rodła, Park Krajobrazowy Beskidu Śląskiego, Rezerwat Przyrody Wisła, Karpaty fliszowe, sedymentacja Abstract: The paper describes picturesque waterfalls called “The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River”. The waterfalls present high scientific, educational and touristic valours, being one of the most valuable geotouristic sites in the Western Beskidy Mts. The system of rock steps forming the cascades of the Biała Wisełka Creek was shaped by erosional processes. In the area of the cascades the Upper Cretaceous lithostratigraphic boundary can be observed between the Upper Godula and the Lower Istebna beds of the Silesian Unit. This boundary is of crucial importance for the Flysch Carpathians as it documents the change in character of siliciclastic sedimentation of gravity flows in the Silesian Basin. Key words: Geotourism, waterfalls, the Rodło Cascades, Park of the Silesian Beskid Mts., The Vistula River Nature Reserve, Flysch Carpathians, sedimentation Geneza obiektu Najistotniejsze znaczenie dla kształtowania rzeźby schodowych kaskad ma rozwijająca się erozja wód płynących: denna, boczna oraz wsteczna w powiązaniu z budową geologiczną obszaru – wykształceniem litofacjalnym i ułożeniem warstw skalnych podłoża (Głodek i in. 1967, Alexandrowicz 1976, Ziętara, Lis 1986, Alexandrowicz i in. 2000). Korona progu wodospadowego tworzy się prawie zawsze na warstwie skalnej zalegającej horyzontalnie lub obsekwentnie (pod prąd względem biegu potoku). Ławica taka posiada 21 Kaskady Rodła Zarys budowy geologicznej 18o59’16” o y Kaskady Białej Wisełki, w zależności głównie od budowy geologicznej podłoża, wykształcone są generalnie w dwojaki sposób. Wodospady położone w dolnym biegu potoku, na przykład zespół kaskad VIII i IX (Fig. 1), założone są na progach skalnych posiadających drobno schodkowy relief (Fig. 4 i 5), charakterystyczny dla wychodni tak zwanych warstw godulskich górnych (górna kreda – santon, Słomka 1995) natomiast wyżej usytuowane kaskady rozwinięte na tak zwanych warstwach istebniańskich dolnych (górna kreda – kampan, Unrug 1963, Neścieruk, Szydło 2003) np. sekcja XXV i XXVI (Fig. 1) reprezentują już odmienny styl morfologii progów wodospadowych (Fig. 6-9). Flisz warstw godulskich górnych w rejonie kaskad Białej Wisełki wykształcony jest w postaci rytmicznie przekładających się ławic piaskowców i łupków mułowcowych (Słomka 1995) o niezmiennej w skali odsłonięcia miąższości warstw, wynoszącej średnio kilka do kilkunastu cm (Fig. 4 i 5). Opisywane piaskowce godulskie zwykle posiadają normalną gradację uziarnienia (grubsze ziarna w spągowej części ławicy, a drobniejsze w stropie), związaną z grawitacyjną depozycją materiału klastycznego z prądów zawiesinowych. Obserwowane są także ławice piaskowców laminowanych płasko-równolegle oraz laminowanych przekątnie typu riplemarkowego, co wskazuje na trakcyjne przerabianie osadów dennych przez prądy. Często na powierzchniach spągowych ławic piaskowców można zaobserwować wypukłe nierówności zwane popularnie hieroglifami. Są to odlewy śladów pozostawionych w wyniku życiowej działalności organizmów albo powstałych na przykład wskutek erozyjnej działalności prądów żłobiących powierzchnię nie skonsolidowanego dna morskiego. Asymetryczny profil niektórych hieroglifów prądowych pozwala określić kierunek paleotransportu materiału okruchowego w dawnym basenie sedymentacyjnym, a tym samym daje możliwość ustalenia położenia obszaru źródłowego, który ten materiał dostarczał. Analiza paleotransportu ma duże znaczenie w odtwarzaniu paleogeografii dawnych mórz i lądów, często nie istniejących we współczesnych czasach (Słomka 1995). Omawiane utwory warstw godulskich stanowią przykład uporządkowanej, turbidytowej sedymentacji silikoklastycznej rozwijającej się w obrębie systemu depozycyjnego stożka podmorskiego (Fig. 10, Reading i Richards 1994, Słomka 1995). Obserwowane warstwy istebniańskie budują w większości masywnie wykształcone (nie uziarnione frakcjonalnie i nie laminowane) piaskowce i zlepieńce zwykle występujące bez przeławiceń łupkowych oraz debryty kohezyjne będące mieszanką mułu i materiału piaskowo-żwirowego, z domieszką uwęglonego detrytusu roślinnego, nadającego skale czarne zabarwienie (Fig. 6-9, Unrug 1963, Leśniak, Słomka 2000, Strzeboński 2005b). Słabo widoczne uławicenie utworów warstw istebniańskich ma charakter nieregularny, amalgamacyjny, a warstwy często ulegają erozyjnemu i/lub sedymentacyjnemu wyklinowywaniu i zwykle pozbawione są hieroglifów. Jest to przykład odmiennej, chaotycznej sedymentacji podmorskiej rozwijającej się w obrębie tak zwanego fartuchowego systemu depozycyj- o zt czn R 1 22 2 KR 3 se VIII IX a XXV Wi 22 4 KR V XX 5 6 VI 7 XX 8 9 50 0 Barania Góra (1220 m n.p.m.) 2 km Biała łk 49o37’27” Wisła Czarne Fojtula 3 km N 250 [m] Fig. 1. Szkic sytuacyjno-geologiczny Kaskad Rodła (wg: Burtan 1972, zmienione). Objaśnienia: 1 – numer porządkowy kaskad przy ścieżce dydaktycznej, 2 – tablica informacyjna – „Kaskady Rodła” (punkt 22 ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej), 3 – tablica pamiątkowa z brązu – „Kaskady Rodła u źródeł Wisły”, 4 – kaskady założone na warstwach godulskich górnych, 5 – kaskady na warstwach istebniańskich dolnych, 6 – niebieski szlak turystyczny na Baranią Górę, 7 – warstwy godulskie górne (kreda górna – santon), 8 – warstwy istebniańskie dolne (kreda górna - kampan), 9 – mostek • Combined topographic and geological sketch map of the Rodło Cascades area (modified after Burtan 1972): 1 – number of cascade at educational trail, 2 – information bilboard (The Rodło Cascades, stop No. 22 of educational trail), 3 – brass commemorative plaque “The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River”, 4 – cascades developed on the Upper Godula Beds, 5 – cascades developed on the Lower Istebna Beds, 6 – blue tourist trail heading to the Barania Góra peak, 7 – Upper Godula Beds (Upper Cretaceous, Santonian), 8 – Lower Istebna Beds (Upper Cretaceous, Campanian), 9 – bridge zwykle największą miąższość (Fig. 2) i odporność na erozję na danym odcinku profilu podłużnego potoku. Eworsja u podnóża stopni skalnych, szczególnie intensywna podczas wezbrań powodziowych, prowadzi do wykształcenia kotłów eworsyjnych (Fig. 2) i postępowania erozji wstecznej (Ptaszek 2005). Warstwy skalne nachylone konsekwentnie do biegu potoku tworzą formy zwane płytami ześlizgowymi, natomiast w przypadku płynięcia potoku równolegle do lini biegu warstw skalnych podłoża powstają rynny. Niekiedy występuje układ pośredniego położenia, tak że mamy do czynienia zarówno z płytą ześlizgową jak i rynną (Fig. 3). Skały odsłaniające się w szeregu naturalnych progów wodospadowych reprezentują flisz karpacki. Są to utwory wieku górnokredowego nagromadzone pierwotnie ponad 80 milionów lat temu w północnym obrzeżeniu Oceanu Tetydy, rozpościerającym się pomiędzy kontynentami Afrykańskim i Euroazjatyckim. W wyniku kolizji płyt tych kontynentów skały fliszowe zostały sfałdowane, oderwane od macierzystego podłoża basenów karpackich i wypiętrzone w postaci łańcucha górskiego Karpat. 22 Kaskady Rodła nego w postaci silikoklastycznego fartucha (Fig. 11, por. Reading i Richards 1994, Słomka 1995, Strzeboński 2005b). Odmienność charakteru sedymentacji zaznacza się przejściem od uporządkowanych, turbidytowych systemów depozycyjnych warstw godulskich górnych, budujących stożki podmorskie z rozwiniętymi kanałami, lobami depozycyjnymi i ich obrzeżeniem (Fig. 10, Słomka 1995) do systemów chaotycznej sedymentacji fartuchowej warstw istebniańskich z rozwiniętymi silikoklastycznymi fartuchami (Fig. 11) (Strzeboński 2005b). Taka znacząca zmiana jakościowa depozycji, odzwierciedla przede wszystkim wzrost aktywności tektonicznej obszarów źródłowych (dźwiganie), zasilających basen śląski materiałem klastycznym. W przypadku najwyższej części warstw godulskich górnych aktywność miała w większości charakter systematyczny, przejawiający się „ciągłym i równomiernym” dostarczaniem materiału klastycznego przez prądy zawiesinowe, co sprzyjało rozwojowi i stabilizacji traktów kanałowych i lobów depozycyjnych stożków podmorskich. Natomiast w czasie początkowej fazy depozycji warstw istebniańskich dolnych aktywność miała głównie charakter skokowy o dużym natężeniu, powodując zarówno dostarczanie grubo okruchowego materiału, jak i wzrost masowej, lawinowo-osuwiskowej redepozycji osadów gromadzących się w nieregularnych pokrywach fartuchowych na skłonie o zwiększonym gradiencie nachylenia. Wspomniana aktywność tektoniczna obszaru alimentacyjno-basenowego związana była z reżimem kompresyjnym, wynikającym z kolizji mikropłyt Tetydy z płytą Europejską (Słomka 1995, Oszczypko 1999, 2004, Nemčok i in. 2001, Poprawa i in. 2002, 2006, Golonka i in. 2003, Poprawa, Malata 2006). Rolę w kształtowaniu zmiany charakteru depozycji mogły odegrać także ruchy eustatyczne (globalne wahania poziomu wód oceanicznych), jakkolwiek są one trudne do oszacowania ze względu na wyżej wspomniane tektoniczne zaangażowanie regionu i związane z nim względne (lokalne) wahania poziomu morza. Tendencje regresywne (obniżanie poziomu wód) w takich przypadkach przyczyniłyby się jednak do wydatnego zwiększenia masowej dostawy materiału okruchowego do basenu. Pośredni wpływ na sedymentację mógł mieć także klimat i związane z nim wezbrania powodziowe, powodujące wynoszenie znacznych ilości materiału klastycznego z obszarów źródłowych. Również wstrząsy sejsmiczne i fale morskie mogły nadawać impulsy przyczyniające się w efekcie do masowej redepozycji osadów (Strzeboński 2005b). Opisywana zmiana charakteru sedymentacji udokumentowana jest przejściem od depozycji z prądów zawiesinowych do sedymentacji z niekohezyjnych spływów ziarnowych i kohezyjnych spływów rumoszowych. Z prądów zawiesinowych powstawały regularne, rytmicznie powtarzające się warstwy piaskowców z pokrywającymi je łupkami głównie mułowcowymi – litofacje mułowców z piaskowcami (MS) i piaskowców z mułowcami (SM) warstw godulskich (Słomka 1995). Ze spływów ziarnowych natomiast tworzyły się nieregularne warstwy piaskowcowo-zlepieńcowe zwykle bez przeławiceń łupkowych – litofacje piaskowców (S), piaskowców zlepieńcowatych (SC), zlepieńców piaszczy- K KE Fig. 2. Korona progu wodospadowego (K) z kotłem eworsyjnym (KE) u podnóża, warstwy godulskie górne, potok Biała Wisełka • Crest of a fall (K) with plunge pool (KE) at the foot of the step, Upper Godula Beds, Biała Wisełka Creek R PZ Fig. 3. Płyta ześlizgowa (PZ) z rynną (R), warstwy godulskie górne, potok Biała Wisełka • Slide slab (PZ) with gullie (R), Upper Godula Beds, Biała Wisełka Creek Fig. 4. Jedna z kaskad Białej Wisełki („VIII”), warstwy godulskie górne • No. VIII cascade of the Biała Wisełka Creek, Upper Godula Beds stych (CS) i zlepieńców (C) należące już do warstw istebniańskich, wraz z litofacją debrytów kohezyjnych (CD) zawierającą niekiedy egzotyki (okruchy skał budujących nie istniejące obecnie, wewnątrzbasenowe obszary źródłowe), która powstawała ze spływów kohezyjnych (Unrug 1963, Strzeboński 2005b, Słomka 1995, 2001). 23 Kaskady Rodła Fig. 6. „Dolny” wodospad Kaskad Rodła („XXV”), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka • The Lower Fall (No. XXV) of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, Biała Wisełka Creek danie w dniu 19.09.1987 roku nazwy własnej wodospadom Białej Wisełki – „Kaskady Rodła u źródeł Wisły” (np. Hajduk-Nijakowska 1987, Krop 1987, Szewczyk 1987). Jest ona ukoronowaniem patriotycznych starań środowisk z kręgu Towarzystwa Miłośników Wisły o dobro dziedzictwa historycznego i kulturowego Ziemi Śląskiej. Postawienie nie konkurencyjnej lecz uzupełniającej tablicy „KASKADY RODŁA u źródeł Wisły – obiekt geoturystyczny” (Fig. 12) przyczyniło by się z pewnością do wzbogacenia sposobu postrzegania piękna i tajemniczości eksponowanej przyrody nieożywionej. Informacje na temat Kaskad Rodła można także odnaleźć na wielu stronach internetowych, świadczących o ich dużej popularności (np: www.geoturystyka.pl; www.wisla.pl). Fig. 5. Schematyczny przekrój podłużny przez przykładową grupę kaskad Białej Wisełki („VIII” i „IX”), warstwy godulskie górne. Objaśnienia:1. mułowce (łupki mułowcowe), 2. piaskowce • Schematic longitudinal section through a group of cascades (No. VIII and IX) of the Biała Wisełka Creek, Upper Godula Beds: 1 – mudstones (mudstone shales), 2 - sandstones Waloryzacja obiektu i jego aktualny stan zagospodarowania Kaskady Rodła są elementem ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej (Fig. 1, punkt 22) prowadzącej niebieskim szlakiem, doliną Białej Wisełki na szczyt Baraniej Góry. Na dystansie ok. 370 m, od ujścia potoku Roztocznego (Fig. 1) występuje szczególna obfitość ponad 25 naturalnych kaskad o wysokości od ok. 0,5 do blisko 5 m (Fig. 4-9). Kaskady Rodła stanowią kulminację tych stopni wodospadowych (Fig. 1 – XXV i XXVI) i są jednymi z największych i najwyższych kaskad Białej Wisełki. Aktualnie obiekt nie jest w pełni zagospodarowany, dostarcza przede wszystkim wrażeń estetycznych. Odczuwalny jest wyraźny brak zwięzłego opisu genetycznego obiektu, który można by w przystępny sposób przedstawić osobom pragnącym pogłębić swoją wiedzę z zakresu nauk o Ziemi. W punkcie dwudziestym drugim tej trasy (Fig. 1), na drewnianej tablicy w pobliżu Kaskad widnieje informacja ze wzmianką głównie o charakterze historycznym: „Kaskady Rodła – Zespół progów wodnych Białej Wisełki nazwany tak przez Towarzystwo Miłośników Wisły w 1984 r. Znak rodła to symbol Związku Polaków w Niemczech wprowadzony w 1933 r. Jest to symbol zjednoczenia ziem polskich od Bałtyku po Karpaty. Klamrą spinającą ziemie jest rzeka Wisła z miastem Krakowem jako pradawną stolicą Polski”. Kilkanaście metrów powyżej w prawym orograficznie brzegu doliny, na granicy warstw godulskich z warstwami istebniańskimi, umieszczona jest tablica z brązu upamiętniająca na- Podsumowanie Ukształtowanie kaskad Białej Wisełki jest wyłącznie dziełem naturalnych procesów rzeźbotwórczych. Morfologia form erozyjnej działalności potoków związana jest bezpośrednio z litologią skał podłoża i ułożeniem warstw skalnych względem kierunku przepływu potoku. Często także na powstawanie i kształt rzeźby tych form, jak również miejsce płynięcia samego potoku mają wpływ nieciągłości i spękania natury tektonicznej, będące strefami zmniejszonej odporności na erozję. Kaskady Rodła położone są w strefie „stratotypowej” zarówno pod względem wykształcenia litofacjalnego warstw godulskich górnych i warstw istebniańskich dolnych jak i ich środowisk sedymentacyjnych. Kaskady jako formy geomorfologiczne wzbogacają lokalny krajobraz przyczyniając się do jego wyrazistego urozmaicenia. Ze względu na unikatową w skali regionu wartość poznawczą całej ścieżki geoturystycznej Białej Wisełki, w powiązaniu z walorami wypoczynkowymi regionu, obiekt ten zasługuje na miano atrakcji geoturystycznej Beskidu Śląskiego. Ta wyjątkowa w skali regionu „perełka” przyrody nieożywionej, z całym jej bogactwem atrakcji turystycznych, florystycznych i faunistycznych stanowi doskonały produkt turystyczny, pozostawiający na zwiedzających niezapomniane wrażenia. 24 Kaskady Rodła Fig. 7. „Górny” wodospad Kaskad Rodła („XXVI”), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka • The Upper Fall (No. XXVI) of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, Biała Wisełka Creek Mayerowi za tekst angielski. Praca wykonana w ramach badań statutowych Zakładu Geologii Podstawowej i Ochrony Środowiska, Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH w Krakowie, temat nr 11.11.140.447. Autorzy dziękują Janowi Kropowi – prezesowi Towarzystwa Miłośników Wisły za udostępnienie materiałów historycznych dotyczących nadania nazwy kaskadom Białej Wisełki, dr. inż. Markowi Doktorowi i anonimowemu recenzentowi za konstruktywne uwagi oraz dr. inż. Wojciechowi Summary heading to the top of the Barania Góra Mt. Along the distance of some 370 meters, starting from the confluence of the Roztoczny Creek and the Biała Wisełka River (Fig. 1), there are over 25 natural waterfalls, from 0.5 to nearly 5 meters tall (Figs 4-9). The Rodło Cascades are a culmination of this waterfall system (Fig. 1 – XXV and XXVI) and belong to the largest and the tallest waterfalls of the Biała Wisełka Creek. The most important factors controlling the genesis of steplike cascades are the bottom, headward and lateral erosional processes, closely related to lithofacies and to geological structures observed in the stream bedrock (Głodek at al. 1967, Alexandrowicz 1976, Ziętara & Lis 1986, Alexandrowicz et al. 2000). Common factors controlling the relief of erosional forms and the position of stream bed are tectonic discontinuities resulting in lower resistivity of rocks to erosion. The crest of waterfall is almost always the edge of horizontal or obsequent layer. Such layer is usually thick and hard, and resistive to erosion along the longitudinal profile of the stream (Fig. 2). Hydraulic erosion at the base of rock steps, particularly intensive during flood flows leads to the formation of potholes and facilitates the headward erosion (e.g. Fig. 9, see also Ptaszek 2005). Beds arranged consequently to the stream flow form slide slabs whereas gullies originate where the stream flows parallelly to the strike of The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskid Mts. Piotr Strzeboński, Tadeusz Słomka The paper describes the scenic waterfalls known as “The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River” (HajdukNijakowska 1987, Krop 1987, Szewczyk 1987). The cascades of the Biała Wisełka Creek present high scientific, educational and touristic values, and belong to the most valuable geotouristic sites in the Western Beskidy Mts. The Rodło Cascades are localized in the Western Outer Carpathians, in the Silesian Beskid Mts. (Kondracki 2000), at the altitude of about 700 m a.s.l., in the headwater part of the Biała Wisełka River valley, which cuts into the northwestern slopes of the Barania Góra Mt. (1,200 m a.s.l.). About 3 kilometers east of the cascades the Wisła Czarne Fojtula village is located (Fig. 1). From geological point of view the site is located in the Outer (Flysch) Carpathians and is positioned at the boundary between the Godula and the Istebna beds of the Silesian Unit (Burtan 1972, 1973, Burtan et al. 1937, Żytko et al. 1989). The Rodło Cascades are an element of educational nature trail (No. 22 stop, Fig. 1), which follows the blue tourist trail 25 Kaskady Rodła Fig. 8. Schematyczny przekrój podłużny przez „dolny” wodospad Kaskad Rodła („XXV”), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka. Objaśnienia: 1 – mułowce (łupki mułowcowe), 2 – piaskowce, 3 – piaskowce zlepieńcowate, 4 – zlepieńce piaszczyste, 5 – debryty kohezyjne • Schematic longitudinal section through the Lower Fall (No. XXV) of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, Biała Wisełka Creek: 1 – mudstones (mudstone shales), 2 – sandstones, 3 – conglomeratic sandstones, 4 – sandy conglomerates, 5 – cohesive debrites Fig. 9. Schematyczny przekrój podłużny przez „górny” wodospad Kaskad Rodła („XXVI”), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka. Objaśnienia: 1 – mułowce (łupki mułowcowe), 2 – piaskowce, 3 – piaskowce zlepieńcowate, 4 – zlepieńce, 5 – debryty kohezyjne • Schematic longitudinal section through the Upper Fall (No. XXVI) of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, the Biała Wisełka Creek: 1 – mudstones (mudstone shales), 2 – sandstones, 3 – conglomeratic sandstones, 4 – conglomerates, 5 – cohesive debrites Kn Sz Kr Lf O Kr Sk Ld O Ld O Sz Ld Kr Kc Ke Re O Sk O Ke Re Ke Lf Lf Lf Lf Rb Rb 1 1 Fig. 10. Schematyczny model stożka podmorskiego (wg Reading, Richards 1994, zmienione). Punktowo zasilany piaskowo-mułowym materiałem klastycznym, uporządkowany system depozycyjny. Objaśnienia: 1 – stożek, Sz – szelf, Sk – skłon, Rb – równia basenowa, O – osuwiska, Kn – kanion, Kc – kanał centralny, Kr – kanały rozprowadzające, Ld – loby depozycyjne • Model of submarine fan (modified after Reading & Richards 1994) – regular, point-sourced depositional system fed with clastic, sand-mud fractions. Explanations: 1 – fan, Sz – shelf, Sk- slope, Rb – basin plain, O – submarine slides, Kn –canyon, Kc – central channel, Kr – distribution channels, Ld – depositional lobes Fig. 11. Schematyczny model fartucha podmorskiego (wg Reading, Richards 1994, zmienione). Liniowo zasilany piaskowo-żwirowym materiałem klastycznym, chaotyczny system depozycyjny. Objaśnienia: 1 – fartuch, Ke – kanały (rynny) erozyjne, Re – rozmycia erozyjne, Lf – loby fartuchowe, , pozostałe obj. jak na Fig. 10 • Model of submarine apron (modified after Reading & Richards 1994) – chaotic, line-sourced depositional system fed with clastic, sandgravel fractions. Explanations: 1 – apron, Ke – erosional channels, Re – wash-outs, Lf – apron lobes, remaining symbols as in Fig. 10 26 Kaskady Rodła KASKADY RODŁA o 18 59’16” to Wisła Czarne Fojtula 3 km N c oz Piotr Strzeboński y zn R Bia ła W is u źródeł Wisły VIII e łk obiekt geoturystyczny IX 49o37’27” KR Numer porządkowy kaskad Turystyczna tablica informacyjna Tablica pamiątkowa z brązu - “Kaskady Rodła u zródeł Wisły” 22 KR Kaskady na warstwach istebniańskich dolnych V XX Kaskady na warstwach godulskich górnych Niebieski szlak turystyczny na Baranią Górę VI XX Warstwy istebniańskie dolne 50 Warstwy godulskie górne 0 250 [m] Barania Góra (1220 m n.p.m.) 2 km a XXV 22 „Kaskady Rodła” stanowią grupę wodospadów w Białej Wisełce (Fig. 1) założonych na naturalnych stopniach skalnych (Fig. 2 - 4). U podnóża progów wodospadowych rozwinięte są kotły eworsyjne czyli erozyjne przegłębienia w dnie potoku, często wykorzystywane jako punkty czerpania wody. Najistotniejsze znaczenie dla kształtowania rzeźby schodowych kaskad ma rozwijająca się erozja wód płynących: erozja denna, boczna oraz wsteczna w powiązaniu z SZKIC SYTUACYJNO GEOLOGICZNY Fig. 1 JEDNA Z KASKAD BIAŁEJ WISEŁKI (”VIII”, Fig. 1 i 5) Fig. 2 budową geologiczną obszaru - rodzajem skał oraz ich ułożeniem względem przepływającego potoku (Fig. 5 - 7). Fig. 3 “DOLNY” WODOSPAD KASKAD RODŁA (”XXV”, Fig. 1 i 6) “GÓRNY” WODOSPAD KASKAD RODŁA (”XXVI”, FIG. 1 i 7) Fig. 4 Odsłaniające się w progach wodospadów skały reprezentują tak zwany flisz karpacki. Są to utwory wieku górnokredowego nagromadzone pierwotnie ponad 80 milionów lat temu w Oceanie Tetydy, rozpościerającym się pomiędzy kontynentami Afrykańskim i Euroazjatyckim. Następnie w wyniku kolizji tych kontynentów skały fliszowe zostały sfałdowane, oderwane od macierzystego podłoża, i wypiętrzone w postaci łańcucha górskiego Karpat. Schematyczny przekrój podłużny przez grupę kaskad Białej SE Wisełki (”VIII” i “IX”) - warstwy godulskie górne (Fig. 1 i 2) Schematyczny przekrój podłużny przez kaskadę Białej SE NW Wisełki (”XXV”) - warstwy istebniańskie dolne (Fig. 1 i 3) Schematyczny przekrój podłużny przez kaskadę Białej SE NW Wisełki (”XXVI”) - warstwy istebniańskie dolne (Fig. 1 i 4) MUŁOWCE Litologia: PIASKOWCE XXV MUŁOWCE (ŁUPKI MUŁOWCOWE) PIASKOWCE ZLEPIEŃCOWATE XXVI ZLEPIEŃCE PIASZCZYSTE ZLEPIEŃCE DEBRYTY KOHEZYJNE DEBRYTY KOHEZYJNE 0 VIII 250 [cm] 250 [cm] 250 [cm] IX PIASKOWCE PIASKOWCE ZLEPIEŃCOWATE PIASKOWCE NW MUŁOWCE 250 [cm] 0 0 0 250 [cm] 0 Fig. 5 0 Fig. 6 250 [cm] Fig. 7 Obserwowany flisz wykształcony jest w dwojaki sposób: niżej położony zespół kaskad założony jest na progach skalnych tak zwanych warstw godulskich i posiada charakterystyczny drobno schodkowy relief (Fig. 2 i 5) natomiast wyżej usytuowana sekcja kaskad o zupełnie innej morfologii (Fig. 3 i 4 oraz 6 i 7) rozwinięta jest na tak zwanych warstwach istebniańskich. Flisz godulski w tym rejonie wykształcony jest w postaci regularnych warstw rytmicznie przeławicających się piaskowców i łupków mułowcowych (Fig. 2 i 5). Utwory takie stanowią przykład typowej, „uporządkowanej” sedymentacji rozwijającej się w obrębie stożka podmorskiego (Fig. 8). Warstwy istebniańskie natomiast budują nieregularne ławice piaskowców i zlepieńców, bez lub ze stosunkowo niewielką ilością przeławiceń łupkowych, ze słabo widocznym warstwowaniem oraz debryty kohezyjne - osady czarnego “błota” skalnego (Fig. 3 i 4 oraz 6 i 7). Jest to przykład odmiennej, „chaotycznej” sedymentacji podmorskiej rozwijającej się w obrębie tak zwanego fartucha (fartuchowego systemu depozycyjnego, Fig. 9). MODEL STOŻKA PODMORSKIEGO MODEL FARTUCHA PODMORSKIEGO (wg Reading i Richards, 1994; zmienione) (wg Reading i Richards, 1994; zmienione) (punktowo zasilany piaskowo-mułowym materiałem okruchowym system sedymentacji) Legenda: Kn O Sz Ld Kr Kc Sk (liniowo zasilany piaskowo-żwirowym materiałem okruchowym, “chaotyczny” system sedymentacji) Kr Kr Ld O Ld Rb O Ke Sz - szelf Sk - skłon Rb - równia basenowa (dno morskie) O - osuwiska Kn - kanion (dolina podmorska) Kc - kanał centralny - zasilający Kr - kanały rozprowadzające materiał okruchowy Ld - loby depozycyjne (stożkowe ciała piaszczyste) - stożek Fig. 8 O Sz Lf O Sk Re Ke Lf Legenda: Ke Re Lf Lf Lf Rb Sz - szelf Sk - skłon Rb - równia basenowa O - osuwiska Ke - kanały (rynny) erozyjne Re - rozmycia erozyjne Lf - loby fartuchowe (nieregularne pokrywy materiału okruchowego) - fartuch Fig. 9 Więcej informacji dostępnych jest w artykule: Strzeboński P. i Słomka T., 2007. Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego. GEOTURYSTYKA, 1(8), 2007, Stow. Nauk. Im. St. Staszica, Wydz. Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, AGH, Kraków oraz na www.geoturystyka.pl More information is available in article (op. cit): The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskyd Mts. GEOTOURISM, 1(8), 2007, Faculty of Geology, Geophisics and Environmental Protection, University of Science and Technology - AGH, Cracow Fig. 12. Propozycja tablicy informacyjnej obiektu geoturystycznego – „Kaskady Rodła u źródeł Wisły” • Proposed information bilboard of geotouristic site “The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River” 27 Kaskady Rodła beds in the stream bottom. Occassionally, the intermediate forms can be noticed, as in Fig. 3 where both the slide slab and the gullie can be seen. The Godula Beds flysch is a set of regular, rhythmically alternating layers of sandstones and muddy shales (Fig. 4 and 5, Słomka 1995). Such succession is a perfect example of typical, turbiditic, siliciclastic sedimentation of the submarine fan depositional system (Fig. 10, Reading, Richards 1994, Słomka 1995). On the contrary, the Istebna Beds comprise massive sandstones and conglomerates (usually devoid of shale interbeds) as well as cohesive debrites (Figs 6-9, see Unrug 1963, Leśniak & Słomka 2000, Strzeboński 2005b). Poorely visible bedding is irregular and amalgamative whereas particular beds commonly show erosional and/or depositional pinch-outs. This is an example of chaotic, siliciclastic sedimentation in the submarine apron depositional system (Fig. 11, Reading & Richards, Słomka 1995, Strzeboński 2005b). Differences in sedimentary environments are reflected in transition from regular, turbiditic systems of the Upper Godula Beds with well-developed channels and depositional lobes of submarine fans (Słomka 1995) to chaotic apron deposition of the Lower Istebna Beds with well-developed, siliciclastic aprons (Strzeboński 2005b). Such transition was an effect of increasing tectonic activity in alimentary areas from which clastic material was supplied to the Silesian Basin. The source of tectonic activity was the progressing compressional regime resulting from the collision of crustal plates in the area of the Thetys Ocean (Słomka 1995, Oszczypko 1999, 2004, Nemčok et al. 2001, Poprawa et al. 2002, 2006, Golonka et al. 2003, Poprawa, Malata 2006). The bilboard entitled “The RODŁO CASCADES at the springs of the Vistula River – geotouristic site” (Fig. 12) would provide supplementary information on geological aspects of the site and would not interfere with the existing information. Undoubtedly, such information would contribute to better understanding of beauty and mysteries of abiotic nature. Osmańczyk E., J. 1985. Wisła i Kraków to Rodło. Inst. Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa. 217 pp. Oszczypko N.,1999. From remnant ocean basin to collision-related foreland basin – a tentative history of the Outer Western Carpathians. Geol. Carpath., 50, 161-163. Oszczypko N.,2004. The structural position and tectonosedimentary evolution of the Polish Outer Carpathians. Przegląd Geologiczny, 52: 780-791. Poprawa P., Malata T. & Oszczypko N., 2002. Ewolucja tektoniczna basenów sedymentacyjnych polskiej części Karpat zewnętrznych w świetle analizy subsydencji. Przegląd Geologiczny, 50: 1092-1108. Poprawa P., Malata T., 2006. Model późnojurajsko-wczesnomioceńskiej ewolucji tektonicznej zachodnich Karpat zewnętrznych. Przegląd Geologiczny, 54: 1066-1080. Poprawa P., Malata T., Oszczypko N., Słomka T., Golonka J.& Krobicki M., 2006. Analiza tempa depozycji materiału detrytycznego w basenach sedymentacyjnych Karpat zewnętrznych jako wskaźnik aktywności tektonicznej ich obszarów źródłowych. Przegląd Geologiczny, 54: 878-887. Ptaszek A., 2005. Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne. Geoturystyka, 1(2): 25-31. Reading H.G, & Richards M., 1994. Turbidite systems in deep-water basin margins classified by grain size and feeder system. Bull. Am. Assoc. Petrol., 78: 792-822. Słomka T.,1995. Głębokomorska sedymentacja silikoklastyczna warstw godulskich Karpat. Prace Geologiczne. PAN, 139, Kraków: 1-132. Słomka T., 2001. Osady wczesnokredowych spływów rumoszowych w warstwach cieszyńskich rejonu Żywca. Kwartalnik AGH, Geologia, 27: 89-110. Słomka T., Kicińska-Świderska A., 2004. Geoturystyka – podstawowe pojęcia, Geoturystyka, 1: 2-5. Strzeboński P., 2005a. The Rodło Cascades: a geotouristic pearl-gem of the Silesian Beskid Mts. In: Doktor M., Waśkowska – Oliwa, A. (eds). Geotourism – New dimensions In XXI century tourism and chances for future development. 2 nd International Conference Geotour 2005, 22 – 24 September, Kraków, Poland: 109 – 111. Strzeboński P., 2005b. Debryty kohezyjne warstw istebniańskich (górny senon – paleocen) na zachód od Skawy. Kwartalnik AGH Geologia 31: 201-224, Kraków. Szewczyk W. 1987. Wodospady Białej Wisełki doczekały się szczególnej nobilitacji. Nadano im imię własne ... Kaskady Rodła. In: W. Szewczyk (ed). Poglądy , IX 1987. Unrug R. 1963. Istebna Beds – a fluxoturbidity formation in the Carpathian Flysch, Ann. Soc. Geol. Pol., 33: 49-92. Waksmundzki K., 1968. Z badań hydrograficznych w dorzeczu górnej Wisły. Zesz. Nauk. U. J. Prace Geogr., 21: 39-77. Ziętara T & Lis Joanna, 1986. Part of geological structure in evolution of waterfalls rapids in the Flysch Carpathians.Folia Geografica 18, Ser. Geogr.-Phisica, XVIII: 31-50. Literatura (References) Alexandrowicz Z., 1976. Wodospady Białej i Czarnej Wisełki. Ochrona Przyrody 41, 323-354. Alexandrowicz Z., Kuśmierz A., Urban J., Otęska-Budzyn J., 1992. Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. Państwowy Instytut Geologiczny s. 140, mapa 1:750000, Warszawa. Alexandrowicz Z., 1997. Ochrona wodospadów w Karpatach Polskich. Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 53, 4, PAN, Kraków, 39-57. Alexandrowicz Z., Urban J & Margielewski, 2000. Chronione obszary i Obiekty. In: Poprawa D. (ed). Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach, Warszawa: 71 – 87. Baumgart-Kotarba M., Gil E. & Kotarba A., 1969. Rola struktury w ewolucji rzeźby obszarów źródłowych Wisły i Olzy. Stud. Geomorph. Carp.-Balcan., 3, Kraków Burtan J., 1972. Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Wisła (1028), 1: 50000. Wyd. Geol., Warszawa. Dynowski J., 1961. Z badań hydrograficznych zlewni Białej i Czarnej Wisełki. Czasopismo Geograficzne, XXXII: 31-56. Głodek J., Kęsik A., Kolago C., Mojski J. E. & Starkel L., 1967. Z biegiem Wisły. Przewodnik geologiczno-krajoznawczy. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 489 pp. Golonka J., Krobicki M., Oszczypko N., Ślączka A. & Słomka T., 2003. Geodynamic evolution and paleogeography of the Polish Carpathians and adjacent are as during Neo-Cimmerian and preceding events (latest Triassic-earliest Cretaceous). In: McCann T. & Saintot A. (eds), Tracing Tectonic Deformation Using the Sedimentary Record. Geological Society, Spec. Pub., London, 208, 138-158. Hajduk-Nijakowska J. 1987. Rodło i źródła Wisły. W: Trybuna Opolska, 136, 12 czerwiec 1987. Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. 441 pp. Krobicki M. & Słomka T., 1999. Berriasian submarine mass movements as results of tectonic activity in the Carpathians basins. Geol. Carpath., 50: 42-44. Krop J. 1987. Oblicze Ziemi Ojczystej. Uroczystości nadania wodospadom Białej Wisełki nazwy: “Kaskady Rodła u źródeł Wisły”. Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Towarzystwo Miłośników Wisły, Opolskie Towarzystwo Kulturalno-Oświatowe, Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze – Odział Wisła, 19 wrzesień 1987 r., Wisła. Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza, Cieszyn. Leśniak T., Słomka T., 2000. Środowisko sedymentacji warstw istebniańskich dolnych (górny senon) rejonu Dobczyc. Kwartalnik. AGH, Geologia, 26: 51-65. Nescieruk P. & Szydło A., 2003. Pozycja warstw istebniańskich w Beskidzie Morawsko-Śląskim. Spraw. z Pos. Państw. Inst. Geol., 60: 67-68. 28 Geoturystyka 1 (8) 2007: 29-36 Czarna kreda fliszu morawskiego The Black Cretaceous of the Moravian Flysch Anna Waśkowska-Oliwa, Jan Golonka, Piotr Strzeboński Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków e-mail: [email protected]; jan_ [email protected]; [email protected] Wstęp Polska Pardubice „Czarna kreda” reprezentuje osad powstały ponad sto milionów lat temu na dnie zbiornika śląskiego Karpat zewnętrznych, który wtedy stanowił część wielkiego Oceanu Tetydy. Nazwa „czarna kreda” jest zwrotem nieformalnym. Stosowana jest powszechnie przez geologów karpackich w slangu terenowym, dla określenia utworów wieku kredowego o zabarwieniu od ciemnopopielatego do czarnego. Osady „czarnej kredy” włączane są do wydzielenia zwanego warstwami wierzowskimi (wierzowickimi). Ich profil typowy (stratotyp) znajduje się na terenie Republiki Czeskiej, na Morawach, we wsi Veřovice (po polsku Wierzowice), u podnóża Radhostu (1129 m n.p.m.) – jednego z najbardziej znanych i odwiedzanych szczytów Beskidu Morawskiego (Fig. 1). Nazwa „łupki wierzowskie” została po raz pierwszy użyta w 1861 roku przez Ludwiga Hoheneggera, którego uważa się dziś za autora tego wydzielenia. Autor ten opisywał i klasyfikował utwory fliszowe Karpat zewnętrznych na terenie ówczesnego Śląska Cieszyńskiego oraz przyległej części Moraw i Galicji. Utwory warstw wierzowskich to także doskonałe podłoże dla rozwijających się procesów rzeźbotwórczych. Powstające w nich malownicze wąwozy są atrakcyjne nie tylko dla geologów, ale również dla turystów chcących podziwiać piękno przyrody nieożywionej i pragnących poszerzać swoją wiedzę z zakresu nauk o Ziemi. Ostrawa Novy Jičín Prostejov Valašské Meziríčí Brno Słowacja Treść: Obszarem stratotypowym dolnokredowych warstw wierzowskich jednostki śląskiej Karpat fliszowych są Morawy w Republice Czeskiej. Profile tych warstw są efektowne i ciekawe, zapisują historię geologiczną wczesnych stadiów rozwoju słabo przewietrzanego basenu śląskiego. Pośród czarnych mułowców występują ławice i soczewy piaskowcowo-mułowcowe, soczewki septariowe, koncentracje siarczków żelaza oraz skamieniałości mezozoicznych głowonogów. Wskutek silnej erozji dennej na terenie występowania wychodni warstw wierzowskich rozwijają się głęboko wcięte doliny i wąwozy z licznymi kaskadami i szypotami w dnie. Słowa kluczowe: Karpaty, Morawy, jednostka śląska, warstwy wierzowskie, dolna kreda, wąwozy, anoksja Abstract: The Moravia Region in the Czech Republic is the stratotype area for the Lower Cretaceous Verovice Beds of the Carpathian Flysch Silesian Unit. The most comprehensive profiles of these beds occur there, with black mudstones as the prevailing lithological variety. The Verovice Beds successions are impressive and interesting as these contain numerous geological features, reflecting anoxic sedimentary conditions. The deeply incised valleys, ravines and gorges with numerous cascading waterfalls and rapids are the result of the strong bottom erosion in the area of their occurrence. Key words: Carpathians, Moravia, Silesian Unit, Verovice Beds, Lower Cretaceous, gorges, anoxia Fig. 1. Lokalizacja reprezentatywnych i dobrze odsłoniętych profili warstw wierzowskich na Morawach (okolice Frenstatu) • Location of the most representative and well exposed profiles of the Verovice Beds in the Moravia (the Frenstat area) Fry̌dlańt Nový Jičín Kopřivnice av h Tic Veřovice Jicin ka Skalka ka se 917,8 Os e vic Smrk Szlaki turystyczne Drogi tra enka 1045,9 Celad ice tn os Lubina Velka Stolova Radhost Valašské Meziríčí Rozn owsk a Be cva LEGENDA: Ostravice dh Velky Javornik Čeladna 964,4 Frenštát pód Radhoštém Ra Ja y Hodslavice ck ni 1276,3 Linie kolejowe Rzeki 1129,2 Szczyty Rožnow Warstwy wierzowskie 0 29 10 km Miasta Czarna kreda fliszu morawskiego Fig. 3. Warstwy wierzowskie w profilu Verovice, fot. A. Waśkowska-Oliwa • The Verovice Beds in the Verovice profile; phot. A. Waśkowska-Oliwa Fig. 2. Warstwy wierzowskie w profilu stratotypowym, fot. A. Waśkowska-Oliwa • The Verovice Beds in the stratotype profile; phot. A. Waśkowska-Oliwa Wykształcenie „czarnej kredy” Osady typowe dla „czarnej kredy” to mułowce, relatywnie mocno skrzemionkowane, występujące w warstwach kilkucentymetrowej miąższości, łupiących się na grube płyty (Fig. 2). Warstwy te posiadają strukturę masywną, bądź też zaznacza się w nich laminacja równoległa lub falista. Charakterystyczny jest ich styl wietrzenia, w trakcie którego pokrywają się rdzawym, żelazistym nalotem, a ławice rozpadają się wówczas na drobne, cienkopłytkowe fragmenty (Fig. 3). Najpełniej wykształcone profile warstw wierzowskich występują na Morawach. Oprócz lokalizacji stratotypowej znajduje się wiele innych, dobrze odsłoniętych profili reprezentatywnych dla tego wydzielenia (Fig. 1). Zmienność litologiczna w profilu jest stosunkowo niewielka – dominują tu czarne osady mułowcowe, jedynie w części stropowej zaczynają się pojawiać osady mułowcowe o barwie ciemnoszarej, niekiedy zielonkawej, w których widoczne są liczne bioturbacje, zaznaczone ciemnymi, często nieregularnymi plamami na powierzchniach stropowych i wewnątrz ławic. Osady te najpierw tworzą pojedyncze wtrącenia pomiędzy klasycznie wykształcone czarne łupki wierzowskie, potem występują już w kompleksach, aż w końcu zastępują całkowicie typowy osad wierzowski. W profilach znaczą się jako barwny osad, zwany w slangu geologicznym „pasiakiem”, „przekładańcem” lub „zeberką” (Fig. 4), włączany już do wydzielenia wyżej ległego – warstw lgockich. Dolna gra- Fig. 4. Łupki warstw lgockich (profil Malenovice), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Shales of the Lgota Beds (the Malenovice profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa nica warstw wierzowskich z podległymi warstwami grodziskimi jest ostro zarysowana, następuje zanik warstw piaskowcowych oraz zmiana zabarwienia osadu łupkowego z szarego na czarny. Warstwy wierzowskie jako wskaźnik oceanicznych warunków redukcyjnych Sedymentacja warstw wierzowskich odbywała się we wczesnej kredzie. Był to interwał szczególny w historii Ziemi, gdyż wtedy poziom oceanu światowego osiągnął swoje maksimum i był najwyższy w fanerozoiku – czyli przez ostatnie 500 milionów lat. W wielu profilach znaczy się wyraźny cykl transgresywny, w którym morza i oceany wkraczają na ląd. Na Ziemi nie było wówczas lodowców, panował klimat ciepły, zrównoważony, na ogół wilgotny. We wczesnej kredzie notuje też się najwyższe temperatury w fanerozoiku (Golonka, 2002). Na ogromnych obszarach kuli ziemskiej panowały warunki redukcyjne, co odzwierciedla angielska 30 Czarna kreda fliszu morawskiego nazwa tego okresu-wydarzenia – Oceanic Anoxic Event (OAE) (Bralower i in., 2002). Morze wstępujące na kontynenty oraz obfite opady atmosferyczne powodowały dopływ dużych ilości substancji odżywczych do mórz i oceanów, co przyczyniło się do utworzenia osadów bogatych w substancję organiczną. Do osadów takich zalicza się m. in. warstwy wierzowskie powstałe w zbiorniku śląskim. Wysoka produktywność organiczna w basenie karpackim spowodowana była przez prądy wznoszące i warunki ograniczające dopływ świeżych wód z oceanu światowego do wąskich basenów ryftowych (Golonka, Krobicki, 2001). Zachowanie materiału organicznego w środowisku sedymentacji możliwe było dzięki istnieniu depocentrów o aktywnej subsydencji, utrzymywaniem się warunków beztlenowych przy ograniczonej cyrkulacji wód basenów ryftowych. Natomiast brak rozcieńczania substancji organicznej wywołany był niskim tempem sedymentacji w warunkach słabego dopływu substancji terygenicznej z lądu (Golonka i in., 2001a). Ilość substancji organicznej w osadzie mierzona jest całkowitą zawartością węgla organicznego (ang. Total Organic Karbon – TOC), a zawartość TOC w warstwach wierzowskich jest wysoka i wynosi 3-3,5% (Kratochvílová i in., 2003). Pod koniec wczesnej kredy (w albie) oraz na początku późnej kredy nastąpiły zmiany w geometrii basenu karpackiego – rozszerzał się on, osiągając swą maksymalną szerokość (Golonka i in., 2001b). Równocześnie w albie pojawiły się pierwsze deformacje kompresyjne w strefach wewnętrznych obszaru alpejsko-karpackiego. Podniesienie się poziomu wód oceanu światowego przyczyniło się do połączenia basenów karpackich z płytkim morzem szelfowym platformy europejskiej. Dominować zaczęły warunki utleniające morza relatywnie dobrze przewietrzanego i czarne łupki stopniowo zastępowane były przez łupki zielone i czerwone, zwane popularnie pstrymi. Fig. 5. Brama wąwozu w skarpie pradoliny (Celadna), fot. A. Waśkowska-Oliwa • The gate to the Celadna Gorge; phot. A. Waśkowska-Oliwa Warstwy wierzowskie jako element rzeźbotwórczy Profile warstw wierzowskich znajdują się w miejscach łatwo dostępnych, w dolinach potoków, u podnóży wzniesień Beskidu Morawskiego. Z racji tego, że zbudowane są prawie wyłącznie z osadów mułowcowych, wychodnie tych warstw wiążą się z ciekawą, a zarazem malowniczą rzeźbą. Słaba odporność na działanie czynników erozyjnych powoduje, że doliny potoków, zwłaszcza tych o większym spadku, wcinają się głęboko w podłoże tworząc kaniony. Ich skarpy są ostro nachylone, mają zwykle kilka, a nierzadko kilkanaście metrów wysokości. Do miejsc o szczególnym uroku należą krótkie wąwozy, które rozcinają strome zbocza będące kopalnymi brzegami dolin górskich rzek np. Celadenka czy Ostravice (Fig. 1). Brzegi takich wąwozów zbudowane z warstw wierzowskich są ostro zarysowane, zwykle bardzo strome i wysokie. Odwadniane są one przez niewielkie cieki okresowe, czynne w okresie wiosennym i jesiennym oraz wznawiane sporadycznie w czasie wzmożonych opadów. Odprowadzenie wody do rzeki odbywa się drogą najkrótszą, czyli po linii prostopadłej do koryta, a tym samym po linii największego spadku terenu. Takie wa- Fig. 6. Progi wodospadowe – stropowa część warstw wierzowskich, profil Ticha, fot. A. Waśkowska-Oliwa • Waterfall rapids in the upper part of the Verovice Beds, the Ticha profile; phot. A. Waśkowska-Oliwa runki geologiczno-hydrologiczne sprzyjają tworzeniu się wąwozów, występujących w zespołach o równoległym przebiegu. Formy te są niewielkie, bardzo głębokie i krótkie – o długości równej długości skarpy doliny rzecznej, w przekroju poprzecznym V-kształtne. Skarpy wąwozów w bramie wynoszą po kilkanaście metrów wysokości, zbocza są stromo nachylone, ku górze kloszowo rozchylone (Fig. 5). W planie są zygzakowate, w części górnej rozwidlają się, naśladując kształtem 31 Czarna kreda fliszu morawskiego gdyż marsz po stopniach kaskad przypomina wędrówkę po schodach. Brzegi wąwozów są pozbawione roślinności drzewiastej. Drzewa porastają powierzchnie pozawąwozowe, zwykle jest to starodrzew bukowy o rozłożystych koronach, który skutecznie ocienia wąwozy dodając im uroku. W związku z tym w otoczeniu wąwozów można spotkać liczne rośliny cieniolubne, w których dominuje bluszcz pospolity Hedera helix. Można też podziwiać tutaj storczyki. Tuż za bramą wąwozową, na wypłaszczeniu dna dolinnego tworzy się w morfologii klasyczny stożek napływowy zbudowany z klastów warstw wierzowskich. Stale płynąca woda, rzeźbiąc koryto w osadach łupkowych formuje malownicze doliny, które obfitują w różne interesujące elementy morfologiczne. Do elementów stałych należą liczne progi i schodkowe kaskady w dnie oraz szypoty (Fig. 8). Popularną formą są małe wodospady, o wysokości progu od 0.5 – 2 m, z kotłami eworsyjnymi (wypreparowanymi przez pionowe prądy wirowe), nierzadko przekraczającymi głębokością kotła wysokość progu wodospadu (Fig. 6, 7). Często też dochodzi do powstania dość dużych mis eworsyjnych (wskutek specyficznych, poziomych wirów wodnych) bez wykształcenia wyraźnych progów powierzchniowych lub z bardzo niewielkimi progami w stosunku do powierzchni i głębokości mis. Wtedy kotły eworsyjne są znacznie większych rozmiarów, mają powierzchnię kilku do kilkudziesięciu m2 i zmienną głębokość. Tego typu formy powstają w miejscach gwałtownych poszerzeń koryta. Misy te są wykorzystywane jako naturalne kąpieliska. Ilość kaskad dennych wzrasta w profilach warstw wierzowskich ku ich stratygraficznemu stropowi. Spowodowane jest to nieznaczną zmianą litologii, czyli najpierw obecnością rzadkich, twardych wtrąceń piaskowcowych lub piaskowcowo-łupkowych wśród czarnych łupków, a następnie gradacyjnym przybywaniem warstw relatywnie miękkich, zbioturbowanych mułowców o jaśniejszych barwach. Na tych odcinkach wzrasta też nachylenie terenu, co ma wpływ na potencjał erozyjny rzeki. Wyżejległe warstwy lgockie, w typowym wykształceniu, stanowią cienkoławicowy flisz o zbliżonym udziale piaskowców i łupków i ich występowanie w morfologii znaczy się wyraźnym zestromieniem terenu. Fig. 7. Naturalne kąpielisko w kotle eworsyjnym, profil Verovice, fot. A. Waśkowska-Oliwa • Natural swimming pool in the plunge pool, theVerovice profile; phot. A. Waśkowska-Oliwa Czy „czarna kreda” to tylko monotonne mułowce? W miarę wydawałoby się jednolity profil łupków wierzowskich, składający się z czarnych mułowców, przy bliższym oglądzie okazuje się zawierać rozmaite elementy litologiczne. Wśród łupków wierzowskich spotykane są rzadkie przeławicenia skał grubiejklastycznych. Występują one w formie ławic piaskowcowych, piaskowcowo-mułowcowych, mocno skrzemionkowanych lub też tworzą soczewy (Fig. 9). Częstość oraz miąższość tego typu wkładek wzrasta ku górze profilu. Soczewki mają różne miąższości, od kilku cm do ponad metra oraz długość od kilkunastu cm do kilku, nawet kilkunastu metrów. Geometria ich jest także znacznie zróżnicowana, spotykane są formy o zarysie owalnym, bochenkowatym, o typie płaskur, jak również mocno wydłużone ciała o płaskim stropie i wypukłym ku dołowi spągu, z wyraźnym Fig. 8. Kaskady schodkowe (profil Kunice). fot. A. WaśkowskaOliwa • Stepping cascades (the Kunice profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa. strefę źródłową typowej rzeki górskiej. Dno wąwozu jest wąskie, szerokości rzędu 1 m, nierówne, o zmiennym spadku. Wąwozy kończą się w koronie skarpy doliny rzecznej, co znaczy się wyraźnym spadkiem wysokości brzegów prowadzącym aż do całkowitego wypłaszczenia. Ponad koroną skarpy dolinnej potoki zmieniają kierunek przebiegu, meandrują. Zwykle w skarpach wąwozów znajdują się ciągłe odsłonięcia skał fliszowych, a w dnie liczne kaskady o niewielkiej amplitudzie – od kilku, kilkunastu cm do około metra wysokości. Poruszanie się takim wąwozem jest wygodne, 32 Czarna kreda fliszu morawskiego Fig. 9. Centralna część typowej soczewki płaskurowatej (profil Ticha), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Central part of the typical, flat lense in the Verovice Beds, continuing aside as a thin layer (the Ticha profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa Fig. 11. Soczewka septariowa (profil Pindula), fot. A. WaśkowskaOliwa • Septarian lense (the Pindula profile); phot. A. WaśkowskaOliwa. Fig. 12. Konkrecja siarczkowa (profil Ostrawice), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Pyrite concretion; (the Ostravice profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa z materiału frakcji iłowo-pyłowej, czasem grubszej, a ta, jeśli się pojawia, koncentruje się w części centralnej soczewy. Część z ciał soczewowych przypominających konkrecje często wzbogacona jest w minerały z grupy węglanów. Soczewki takie posiadają też wyraźną korę występującą w formie koncentrycznego pierścienia o barwie ciemniejszej w stosunku do części sercowej, która na świeżym przełamie jest szara, a na powierzchniach zwietrzałych pomarańczowa, z powłokami limonitowymi. Wewnątrz takich soczewek występują pionowe, równolegle rozłożone szczeliny, na ogół częściowo wypełnione minerałami węglanowymi, w kształcie wrzecionowate, rozszerzające się w centralnej części (Fig. 11). Soczewki te to typ septarii, charakterystycznych dla konkrecji ilasto-żelazistych. Osady warstw wierzowskich wzbogacone są w siarczki – głównie w piryt i markasyt. Forma ich występowania jest różna, zwykle są to pojedyncze kryształy lub mocno wydłużone, zanikające lateralnie, płaskurowate soczewki o mosiężnym zabarwieniu, występujące wewnątrz ławiczek mułowcowych lub piaskowcowych. Siarczki pojawiają się też jako konkrecje wydłużone lub kuliste (Fig. 12, 13), o budowie promienistej lub o charakterze framboidów ziarnistych – form zbudowanych z połączonych ze sobą, małych kryształków, Fig. 10. Soczewka bochenkowata (profil Pindula), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Loaf-shaped lense (the Pindula profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa spęcznieniem w części centralnej (Fig. 9, 10, 11). Wydaje się również, że część warstewek obserwowanych w profilu, na krótkim dystansie i tylko w jednym przekroju, może stanowić soczewowate elementy nie kontynuujące się lateralnie. Zwykle w przeciwległych końcach warstw obserwuje się redukcję miąższości, co może sugerować możliwość ich całkowitego wyklinowywania. Ciała soczewowe pojawiają się jako pojedyncze, izolowane elementy wśród osadu łupkowego, lub grupowo, w obrębie jednego poziomu wykazującego ciągłość lateralną w skali odsłonięcia, przypominając budiny. Pomiary dłuższych osi ciał soczewowych, zwłaszcza tych występujących grupowo, w różnych lokalizacjach wykazują wielokrotnie powtarzający się kierunek wynoszący 200º-20º. Wynik ten pokrywa się z kierunek paleotransportu materiału okruchowego, wyznaczonym na podstawie jamek wirowych i zadziorów uderzeniowych. W warstwach wierzowskich Beskidu Morawskiego kierunek ten wynosi z 200° na 20°. Soczewy są elementem wyróżniającym się na tle czarnych łupków wierzowskich. Zwykle, jako twardsze, wyraźnie preparują się w morfologii otoczenia łupkowego. Zbudowane są na ogół 33 Czarna kreda fliszu morawskiego czały rozwój życia organicznego w strefie przydennej. W tym czasie basen śląski nie był jednak zbiornikiem martwym, dość bujne życie organiczne rozwijało się w przypowierzchniowych, przewietrzanych partiach wód, czego dowodem są skamieniałości mezozoicznych głowonogów zachowane w osadzie mułowcowym (Fig. 14). W literaturze karpackiej można spotkać liczne doniesienia o makrofaunie z warstw wierzowskich (np. Hohenegger,1861; Uhlig, 1901; Skupien, Vašíček, 2002; Kratochvílová i in., 2003), najpowszechniejszą skamieniałością są węglanowe aptychy (Gąsiorowski, 1962). Znalezienie całego amonita jest jednak rarytasem, gdyż niewiele szczątków organicznych miało możność zachowania się w mocno redukcyjnych warunkach sedymentacji czarnych mułów wierzowskich. I mimo, że skamieniałości jest tutaj niewiele, warstwy wierzowskie (obok warstw lgockich) uchodzą za „bogate” w makrofaunę, która w innych wydzieleniach fliszowych prawie nie występuje. Znaleziska te mają wartość nie tylko w aspekcie kolekcjonerskim, ale są to istotne (bo jedne z niewielu) skamieniałości, na podstawie których można wydatować czas sedymentacji „czarnej kredy” (kreda dolna, barrem-apt). Drugą obok głowonogów, wiodącą grupą skamieniałości, która daje pozytywne wyniki biostratygraficzne w obrębie warstw wierzowskich są dinocysty (Skupien, 1997; Skupien, 1999). Wychodniom warstw wierzowskich towarzyszą wystąpienia współczesnej ochry karpackiej, posiadającej zabarwienie żółto-pomarańczowe (Fig. 15). Ma ona związek z lokalnymi wysiękami żelazistych wód gruntowych. Jej nagromadzenia przypominają kożuch glonowy, posiadający galaretowatą konsystencję i utrzymujący się w wodzie w zawieszeniu. W rzeczywistości ochra taka stanowi autogeniczny żel tlenkowych połączeń żelaza (Kolarczyk, Ratajczak, 2002). Ochry znane są jako najpopularniejsze naturalne pigmenty żelazowe, posiadające bardzo zróżnicowaną gamę barw – od żółtych poprzez kolory pomarańczowo-czerwone do brunatnych. Ochra pomarańczowo-czerwona znana jest także pod nazwą „siena”. Świdziński (1972) ochry karpackie o rudym zabarwieniu nazwał wprost „rudawkami”. Zabarwienie żółte pochodzi od dominującego w składzie goethytu, czerwonawe od rozproszonego hematytu, a brunatne od domieszek związków manganu (Bolewski, Manecki, 1993). Geneza ochry wiąże się ze strefą wietrzenia, w warunkach której dochodzi do utleniania siarczków żelaza, a jony Fe, jako najbardziej ruchliwe składniki strefy hipergenicznej, są wymywane i transportowane poprzez wysięki i źródła wód ze strefy eluwialnej na powierzchnię. Dodatkowo, do tworzenia mobilnych związków Fe w strefie wietrzeniowej przyczynia się substancja organiczna zawarta w skałach macierzystych warstw wierzowskich. Następnie dochodzi do hydrolizy i wytrącenia uwodnionych, bezpostaciowych połączeń koloidalnych, głównie Fe, ale także Si i Al (Kolarczyk, Ratajczak, 2002). Odwiedzając wychodnie warstw wierzowskich warto także zwrócić uwagę na bogactwo form tektonicznych. W wychodniach doskonale czytelne są elementy tektoniki nieciągłej, w formie uskoków o różnej amplitudzie, czy kilkumetrowej miąższości stref ścięć tektonicznych. Bez trudu rozpoznać można wygłady i lustra tektoniczne z zadziorami pozwalającymi odczytać kierunek transportu tektonicznego. Popularne Fig. 13. Kulista konkrecja pirytowa (profil Ostrawvice), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Spheroidal pyrite concretion (Ostravice profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa Fig. 14. Amonit (profil Ostrawice), fot. A. Waśkowska-Oliwa • Ammonite (the Ostravice profile); phot. A. Waśkowska-Oliwa skupionych w niewielkie globule. Konkrecje siarczkowe mają rozmaitą geometrię i rozmiary, wahające się od milimetra do ponad 10 cm. Zwykle wokół macierzystej ławicy łupkowej można znaleźć duże nagromadzenie konkrecji, które ze względu na wysoką gęstość, po wypreparowaniu z osadu pozostają w jego sąsiedztwie. Konkrecje takie powstają w trakcie diagenezy osadu bogatego w koloidalny siarczek żelaza, który z biegiem czasu przeobraża się w piryt. Bardzo podobne konkrecje opisywane są z osadów współczesnych – czarnych, sapropelowych mułów Morza Czarnego, ze strefy bogatej w siarkowodór. Siarkowodór ten jest produktem organogenicznym, powstałym przy udziale bakterii wykorzystujących w procesie metabolizmu zawarte w wodzie morskiej siarczany oraz materię organiczną (Calvert, Karlin, 1991). W trakcie sedymentacji warstw wierzowskich przy dnie basenu panowały warunki beztlenowe, które mocno ograni34 Czarna kreda fliszu morawskiego Podsumowanie Miejsca i rejony stratotypowe są nie tylko istotne ze względów historycznych, ale ważne przede wszystkim ze względów poznawczych, gdyż to tu powinny znajdować się wzorcowe profile dla rozpatrywanych wydzieleń. To kryterium spełnione jest w przypadku warstw wierzowskich, które korelujemy pomiędzy Morawami, a obszarem Polski, gdzie są one szeroko rozprzestrzenione w jednostkach: śląskiej, podśląskiej i skolskiej. Warstwy wierzowskie to obecnie jedyny świadek wydarzeń, jakie miały miejsce we wczesnej kredzie. W osadzie zarejestrowany jest jeden z etapów rozwoju basenu śląskiego Karpat fliszowych, który znaczył się specyficznymi warunkami paleoekologicznymi. Badania naukowe wskazują jednoznacznie, że był to zbiornik w którym dominowały warunki anoksyczne. Zapis tej sytuacji jest doskonale czytelny makroskopowo w profilach warstw wierzowskich chociażby przez barwę osadu, wzbogacenie w siarczki, stan zachowania skamieniałości, zapach i wysięki bitumin. Obok aspektu poznawczego warto też zwrócić uwagę na ciekawe, a zarazem atrakcyjne formy geomorfologiczne, których wykształcenie związane jest nierozerwalnie z charakterem osadu. Jedynym ograniczeniem jest stale zmniejszająca się liczba odkrywek, bo brzegi rzek i potoków są stale pieczołowicie zabezpieczane betonowymi lub kamiennymi umocnieniami. Obecnie najlepszych odsłonięć należy poszukiwać w terenie niezabudowanym, poza obrębem większych aglomeracji. Fig. 15. Wysięki ochry, fot. A. Waśkowska-Oliwa • Ochra accumulations; phot. A. Waśkowska-Oliwa są też formy fałdowe o rozmaitej geometrii. Deformacje te powstały w trakcie mioceńskich fałdowań alpejskich, które doprowadziły do wypiętrzenia się osadów mórz karpackich w formie łańcuchów górskich (Picha i in., 2006). Warstwy łupków wierzowskich jako utwory mniej kompetentne, niż przeważające we fliszu karpackim pakiety piaskowcowo-łupkowe ulegały łatwiej fałdowaniu w skali mezostrukturalnej. W ostatecznej fazie fałdowań karpackich weszły w skład płaszczowiny śląskiej, budującej Beskid Śląski i Beskidy Morawskie w Polsce i Republice Czeskiej. Praca ta powstała dzięki finansowemu wsparciu Grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego 4T12B 002 30. Summary The Black Cretaceous of the Moravian Flysch zoic sea-level and the upwelling contributed to the excessive nutrient supply. The Carpathian basins were producing a large amount of organic matter, preserved due to sedimentary conditions and to limited supply of terrigeneous material. Organic-rich deposits are widespread in the Silesian Basin. Average Total Organic Carbon – TOC is 3-3, 5 wt % in the Verovice Beds. Further development of the Carpathian basins led to the widening of connection with the World Ocean, which changed depositional conditions from anoxic to well-oxygenated. Black shales were replaced by red, green, and variegated ones. Numerous, valuable profiles of the Verovice Beds are exposed in the eastern part of the Moravia region (Fig. 3). Black mudstones dominate everywhere. In the upper part of the profiles transitional to the Lgota Beds black, grey and green, layered-cake like deposit (Fig. 4). The lower boundary with the underlying Hradiste Beds is sharp. Profiles of the Verovice Beds are located in the easily accessible sites, at the foothills of Moravian Beskid Mountains. The outcrops often form interesting and scenic land relief. Streams and small rivers cut deeply into the incompetent mudstones forming very profound gorges, more then a dozen meters deep, with steep scarps (Fig. 5). These gorges are Anna Waśkowska-Oliwa, Jan Golonka, Piotr Strzeboński The “Black Cretaceous” represents sediments formed one hundred million years ago at the bottom of the Silesian Basin in the Outer Flysch Carpathian Sea, which belonged to the Tethys Ocean. This informal name reflects features of this rock sequence: black color and Cretaceous age. Black or dark-gray mudstones occurring as a few-cm-thick layers, represent the typical Black Cretaceous deposits, exposed in the Moravia region of the Czech Republic (Fig. 1). Weathered mudstones are covered with iron coats (Fig.2). The Verovice Beds belong to typical Black Cretaceous deposits. Their stratotype is located in Veřovice village, under scenic Radhost Mountain (1,129 m a.s.l.) - one of the most popular tourist sites in the Moravian Beskidy Mts. (Fig. 3). The Verovice Beds are tectonically deformed as a part of the Silesian Nappe. These were deposited during the Early Cretaceous, under the Oceanic Anoxic Event (OAE) conditions. Transgressions related to the highest Phanero35 Czarna kreda fliszu morawskiego located in the mountain slopes of Celadenka or Ostravice rivers. The bottoms of V-shaped gorges are narrow (sometimes only 1m) and above scarps are quite flat. The rapids, from a dozen of centimeters to 1 m high, are frequently carved in the flysch rocks at the gorges bottoms (Figs. 6-8). Wandering along the stream bed remindes climbing gentle steps. The flatland outside gorges is covered with ancient forests, dominated by magnificently shaped beeches. These give a lot of shadow providing good conditions for ivy Hedera helix and orchids growth. Interesting lithological elements occur within the Black Cretaceous flysch deposits. From time to time coarse-clastic, competent sandstones form lenses within less competent shales and mudstones (Fig. 9). These lenses are flat or loafshaped (Figs 10, 11). The material in such sandstone bodies allows unraveling the direction of turbidite currents, which supplied clastic material to the Silesian Basin during the Early Cretaceous. These currents transported sand and clay material from the southwestern shores of the basin towards its center. The strike of the flysch beds (200 0 - 20 0) is roughly parallel to the transport direction. The outer cortex of the lenses contains iron and after weathering it becomes orange with well visible, limonitic laminae and coatings. Septarian concretions rich in siderite occur from time to time within the lenses (Fig. 11). Sediments of the Verovice Beds are often rich in sulfides – mainly pyrite and marcasite, which form bodies of various shapes, mainly elongated, brass-colored, flat, irregular lenses within mudstone and sandstone layers. These also occur as elongated or spheroidal concretions (Figs. 12, 13) a few millimeters to 10 centimeters wide, displaying radial structure or as framboids –small, globular accumulations of idiomorphic pyrite crystals. These concretions originated during diagenesis of sediment rich in colloidal FeS, which turned with time into pyrite concretions. Similar concretions are known from the recent sapropelitic muds of the Black Sea. The bacterial activity provided abundance of sulfur. The anoxic condition prevailing during deposition of the Verovice Beds limited the development of organic life in the bottom zone of the Silesian Basin. Howewer, in subsurface zone abundant life developed as documented by fossils of nektonic organisms, for example ammonites (Fig. 14). Other organisms are dinocysts - microfossils useful in age determination. The yellow-orange ochre accummulations accompany the Verovice Beds outcrops (Fig. 15). Ochres are connected with iron - rich ground waters. The red-orange ochre is known as “sienna”; whereas goethite gives yellow colours, hematite red ones and manganese brown ones. Ochre was used by our ancestors from 3000 years BC to paint their bodies and products. The Verovice beds host also, a variety of tectonic deformations. We can easily identify faults and folds of different geometry. These deformations results from the Miocene Alpine tectonic movements, which formed the Silesian Unit as part of the Carpathian Mountains. This work was supported by Ministry of Science and Higher Education grant No. 4T12B 002 30. Literatura (References) Kratochvílová L., Dolejšova M., Skupien P., Vašiček, Z., 2003. Organic carbon contents in the uppermost part of the Hradiste Formation and in the Verovice Formation (Late Aptian, Outer Western Carpathians, Czech Republic. Transactions of the VSB- Technical University Ostrava Mining and Geological Series Monograph 8: 53-64. Picha F., Stránik Z., Krejči, O., 2006. Geology and hydrocarbon resources of the Outer Western Carpathians and their foreland, Czech Republic. In: Golonka J. & Picha,F. (eds.) The Carpathians and their foreland: Geology and hydrocarbon resources: American Association of Petroleum Geologists, Memoir 84: 49-173. Skupien P. 1997. Inventory of Barremiam – Albian dinoflagellate cysts of the Silesian Unit in the Outer Western Carpathians (Czech Republic). Sborník věd. prací VŠB - TU, Ř. horn. – geol., spec. Číslo: 34-42. Skupien P., 1999. Dinoflagellate cysts distribution of Albian – Cenomanian sections from the Outer Western Carpathians. Bull. Czech.Geol. Surv. 74: 1-10. Skupien P., Vašíček Z., 2002. Barremian and Aptian integrated biostratigraphy (ammonites and non-calcareous dinocysts), paleoenvironment and paleoclimate in the deposits of the Silesian nappe in the Czech Republic’s territory (Outer Western Carpathians). Geologica Carpathica, 53: 1-11. Świdziński H., 1972. Geologia i wody mineralne Krynicy. Prace Geologiczne PAN, 70: 1-63. Uhlig V., 1901. Uber die Cephalopodenfauna der Teschener und Grodischter Schichten. Denkschr. Akad. Wiss., 72: 87pp. Vašíček Z., Michalík J., Reháková, D. 1994. Early Cretaceous stratigraphy, paleogeography and life in the Western Carpathians. Beringeria 10, 170 pp. Vašíček Z., 1995. Lower Cretaceous ammonite biostratigraphy in the Western Carpathians (The Czech and Slovac Republics). Géologie alpine, Mém. H.S. 20: 169-189. Bolewski A., Manecki A., 1993. Mineralogia Szczegółowa. Wyd. PAE, Warszawa. 663 pp. Bralower T.J., Kelly C.D., Lecke R.M., 2002. Biotic effect of abrupt Paleocene and Cretaceous climate events. In: Bralower, T.J. et. al. (eds). Proceedings of the Ocean Drilling Program, Initial Report: 29-34. Calvert S. E., Karlin R. E. 1991. Relationships between sulphur, organic carbon, and iron in the modern sediments of the Black Sea. Geochimica et Cosmochimica Acta, 55: 2483-2490. Gąsiorowski M., 1962. Aptychi from the Dogger, Malm, and Neocomian in the Western Carpathians, and their stratigraphical value. Studia Geologica Polonica, 10: 1-144. Golonka J., Krobicki M., 2001. Upwelling regime in the Carpathian Tethys: a Jurassic-Cretaceous palaeogeographic and paleoclimatic perspective. Geological Quarterly, 45: 15-32. Golonka J., 2002. Plate-tectonic maps of the Phanerozoic. In: Kiessling W., Flügel E., Golonka, J. (Eds.): Phanerozoic reef patterns. Society for Sedimentary Geology, Special Publication, 72: 21-75. Golonka J., Krobicki M., Kiessling W., Bocharova N.J., Edrich M., Ford D., Pauken R., Wildharber J., 2001a: Małopolska Oil Province versus world provinces in the Late Jurassic-Early Cretaceous. Przeglad Geologiczny, 49: 408-411. Golonka J., Krobicki M., Oszczypko N., Ślączka A., 2001b. Mesozoic-Cenozoic paleogeography of the Małopolska Oil Province versus evolution of the circum -Carpathian region. Przeglad Geologiczny, 49: 396-400. Hohenegger L., 1861. Die geognostischen Verhaltnisse der Nordkarpathen in Schlesien und den angrenzenden Teilen von Mahren uns Galizien als Erlauterung zu der geognostischen Karte der Nordkarpathen: Gotha: 50 pp. Kolarczyk J., Ratajczak T., 2002. Ochra karpacka z Czerwonek Hermanowskich koło Tyczyna, Wyd. Inst. Gosp. Sur. Min. i Ener. PAN, Kraków. 120 pp. 36 Geoturystyka 1 (8) 2007: 37-58 Waloryzacja przyrodniczo‑krajobrazowa na potrzeby planowania turystyki i zagospodarowania przestrzennego gminy Solec-Zdrój Nature and landscape valorization of the Solec-Zdrój commune for tourism planning and land-use management Ewa Król, Andrzej Paulo Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; e-mail: [email protected], [email protected], Wstęp Gmina Solec-Zdrój leży w województwie świętokrzyskim, w południowej części powiatu Busko-Zdrój. Liczy 5167 Warszawa mieszkańców i zajmuje powierzchnię 85 km 2. Główne jej Słupia funkcje – rolnicze i uzdrowiskowe – wynikają z uwarunkoSolec Zdrój wań naturalnych, z których najistotniejsze stanowią: znaczne Kraków Wiślica zasoby wód mineralnych oraz lokalne warunki przyrodniczoklimatyczne. Wraz ze wzrostem znaczenia funkcji turystycznej obszarów wiejskich rysuje się perspektywa rozwoju agro-, eko- i geoturystyki, które mogą stanowić funkcje uzupełniające. Celem Streszczenie: Waloryzację środowiska przyniniejszego artykułu jest wskazanie mikroobszarów perspektywicznych dla rodniczego wykonano metodą sumującej tego rodzaju działalności oraz określenie atrakcyjności inwestycyjnej w gmibonitacji punktowej. Oceniano położenie, nie. Przeprowadzono waloryzację geologiczną, pokrycia i zagospodarowania warunki przyrodniczo-krajobrazowe, geoterenu, wyznaczono strefy potencjalnej aktywności turystycznej i ograniczeń różnorodność oraz rodzaj i stan zainwestoinwestycyjnych oraz zaproponowano zasady kształtowania harmonijnego wania terenu. Na podstawie przeprowadzonej krajobrazu kulturowego. waloryzacji wyznaczono tereny atrakcyjne Busko Zdrój dla rozwoju agro-, eko- i geoturystyki oraz turystyki uzdrowiskowej. Wyznaczono strefy funkcjonalno-przestrzenne. Przedstawiono zasady zagospodarowania terenu, kształtowania krajobrazu i propozycję konkretnej trasy geoturystycznej w obrębie Niecki Soleckiej i środkowej części Garbu Pińczowskiego. Wolica Uwarunkowania geologiczne i fizjograficzne Pod względem fizyczno-geograficznym (Kondracki, 2000) gmina SolecZdrój zlokalizowana jest w południowej części Niecki Nidziańskiej, w obrę- Słowa kluczowe: Solec-Zdrój, Niecka Solecka, agroturystyka, ekoturystyka, geoturystyka, turystyka uzdrowiskowa Summary: The natural environment has been valorized in microareas using the method of totalling point valuation. The factors considered included localization, nature and landscape conditions, geodiversity as well as the type and level of investment. Valorisation resulted in specifying areas attractive for development of agro-, eco-, and geo-tourism as well as spa- oriented tourism. Functional and spatial zones were determined. Principles of land-use development, landscape shaping, and a proposal of geotouristic trail around the Solec Basin and along margin of the Pinczow Rise were presented. Key words: Solec-Zdrój, Solec Basin, agrotourism, ecotourism, therapeutic tourism, geotourism, agriculture landscape Fig. 1. Mapa geologiczna (na podstawie Jurkiewicz & Woliński 1976, Kulikowska 1975) • Geological map (after Jurkiewicz & Woliński 1976, Kulikowska 1975, modified) 37 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój bie mezoregionów: Niecka Solecka oraz Garb Pińczowski. Część południowo-wschodnia sięga na obszar Niziny Nadwiślańskiej (Fig. 1). Rzeźba terenu gminy Solec-Zdrój jest urozmaicona. Garb Pińczowski, który przedłuża się do okolicy Wójczy, w części północnej gminy osiąga wysokość 250-300 m n.p.m. W Magierowie wzgórza nie przekraczają wysokości 270 m n.p.m., a w pobliżu Piestrzca garb wypłaszcza się na wysokości około 200 m n.p.m. Niecka Solecka jest niziną o płaskim dnie położonym na wysokości około 160-170 m n.p.m. Na tym tle zarysowuje się kilka wypełnionych aluwiami, równoległych do siebie dolin, o przebiegu NW-SE. Wyjątkowo dolina Strumienia, ciągnąca się od Magierowa przez Zborów do ujścia Rzoski, wykazuje przebieg N-S. W południowej części gminy słabo zaznacza się w morfologii garb badrzychowickoświniarski (Walczowski, 1976). Zasoby wód mineralnych i kopalin stałych, różnorodne gleby, krajobraz, warunki hydrogeologiczne i geologicznoinżynierskie w gminie Solec Zdrój, wszystkie te czynniki decydujące o rozwoju ekonomicznym i potencjale turystycznym są związane z budową geologiczną regionu. Region był zlodowacony dwukrotnie przed około 600 000 i 500 000 lat, w czasie zlodowaceń południowo-polskich (San 1 i San 2), a być może również przed 700 000 lat podczas zlodowacenia Nidy. Późniejsza erozja i denudacja usunęły większość osadów glacjalnych i interglacjalnych, pozostawiając pola piasków i żwirów rezydualnych z głazami pochodzenia skandynawskiego oraz deluwiów. Osady plejstoceńskie składają się z glin morenowych, fluwioglacjalnych piasków i żwirów, lessów i piasków wydmowych. Dwa ostatnie wymienione osady eoliczne są związane z warunkami peryglacjalnymi w późnym plejstocenie. Teren polodowcowy tworzy równinę denudacyjną rozciętą płytkimi, nieckowatymi dolinami Rzoski i jej dopływów, uchodzących na południe i południowy wschód do Wisły. Miąższość utworów czwartorzędu w Niecce Soleckiej i na Garbie Pińczowskim sięga zaledwie kilku metrów. Przeciwnie, szeroka i płaska Nizinia Nadwiślańska, która rozpościera się na SE od gminy SolecZdrój jest pokryta holoceńskimi namułami. Miąższość wypełnienia aluwialnego wynosi tu około 20 metrów. Różnorodność osadów czwartorzędowych, pomimo cienkiej i nieciągłej ich pokrywy, zajmującej niespełna 60% powierzchni gminy Solec-Zdrój, miała decydujący wpływ na rozwój zróżnicowanych gleb: czarnych ziem, bielic i pseudobielic, gleb murszowo-mineralnych, murszowatych i torfowych. Spomiędzy nich wyłaniają się rędziny próchniczne na podłożu mezozoicznych i trzeciorzędowych skał węglanowych i ciężkie gleby brunatne oraz czarne ziemie na podłożu iłów trzeciorzędowych. Każdy z tych typów gleb ma inną przydatność i bonitację rolniczą, niektóre kwalifikują się tylko pod użytki zielone. Czwartorzędowe piaski tarasów rzecznych i relikty osadów fluwioglacjalnych, miejscami przewiane i tworzące wydmy, mają ograniczone znaczenie praktyczne jako kruszywo budowlane. Były one eksploatowane na potrzeby lokalne koło Kikowa, Piestrzca i Wełnina. Większe wydmy zachowały się koło Badrzychowic i między Piaskiem Małym a Zborowem. Mała miąższość i skromny zasięg warstw piaszczysto-żwirowych wpływa na ograniczo- ne zasoby wód gruntowych. Lessy były wykorzystywane lokalnie jako surowiec ceramiczny. Inne litosomy czwartorzędowe nie mają praktycznego znaczenia. Pokrywa czwartorzędowa maskuje do pewnego stopnia starsze formacje. Niżej ległe piętra strukturalne są dość dobrze rozpoznane dzięki wierceniom wykonanym w poszukiwaniu ropy naftowej i wód mineralnych. Są to kolejno piętro mioceńskie, mezozoiczne, paleozoiczne i prekambryjskie podłoże krystaliczne, oddzielone przez niezgodności stratygraficzne (Walczowski, 1976). Kompleks mioceński ma grubość około 200 m, wzrastającą lokalnie do 300 m ponad strefą uskokową Radzanowa i redukującą się do 0-50 m ponad alpejskim zrębem PińczówWójcza, który rozdziela dwie mioceńskie niecki – Solecką i Połaniecką (Fig. 1, 2). Na południe od Solca-Zdroju stwierdzono garb morfologiczny Badrzychowice-Świniary o prawdopodobnym założeniu zrębowym (Flis, 1956; Walczowski, 1976). Kompleks mioceński składa się z dolnego, soczewkowatego zespołu piasków, wapieni litotamniowych i gipsów oraz górnego, grubego i ciągłego zespołu iłów krakowieckich. W terenie podłoże ilaste zaznacza się monotonną równiną Niecki Soleckiej, natomiast dolny zespół mioceńskich piasków, wapieni i gipsów odsłania się na powierzchni przy krawędzi zrębu tektonicznego. W gipsach i wapieniach rozwinęły się zjawiska krasowe: lejowate zagłębienia na miejscu rozpuszczanych skał i nad zawalającymi się jaskiniami, ślepe doliny i ponory, czyli miejsca, gdzie potok niknie w szczelinach masywu skalnego, oraz wywierzyska – obfite źródła, w których wody z kanałów krasowych wypływają na powierzchnię. W tych miejscach, gdzie wody mioceńskie i mezozoiczne kontaktują się i mieszają, są one silnie zmineralizowane: zawierają chlorki i siarczany. Na północny zachód od Solca-Zdroju, w Owczarach, kras rozwinięty jest najsilniej i obfituje w gipsowe ostańce krasowe, pola krasowe i inne typowe formy, natomiast w omawianej gminie zarejestrowano ponory w wapieniach trzeciorzędowych na południe od Sułkowic, ślepą dolinę z ponorem koło Kikowa oraz szereg lejów krasowosuffozyjnych reprodukowanych koło Piestrzca w pokrywie lessowej i w iłach krakowieckich, na północ od Piotrówki w iłach krakowieckich, a koło Piasku Małego w piaskach plejstoceńskich. Część tych lejów maskowana jest torfowiskami. Walczowski (1976) zwraca uwagę na współczesną aktywność krasu na tym obszarze. Wydajne źródła wody pitnej znane są w Magierowie i Wójeczce, a źródła wód słonych, często z siarkowodorem, w Solcu-Zdroju, Piasku Małym (Międzysole), Kikowie i Piestrzcu, a w sąsiedztwie omawianej gminy w Owczarach, Skotnikach, Baranowie (Duża Sól) i Gadawie. Na bagnistych łąkach koło Piotrówki z parujących, zmineralizowanych wód gruntowych powstają wykwity ałunów, a grunty mają tu charakter toksyczny, czyniąc niemożliwym wzrost roślin. Gipsy w wyniku metasomatozy są lokalnie zmienione w wapienie pogipsowe (Rutkowski, 1986; Peryt, 1998 red.), które zawierały siarkę rodzimą. Procesowi przeobrażenia gipsów towarzyszyło krasowienie i uwalnianie siarkowodoru. Wody zawierające H2S tworzą główne bogactwo geologiczne omawianego regionu. Mineralizacja tych wód wiąże się 38 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Fig. 2. Przekroje geologiczne przez Nieckę Solecką i Garb Pińczowski • Geological cross-sections through the Solec Trough and the Pińczów Rise z rozwojem procesów rozpuszczania siarczanów i soli, rozpadu materii organicznej oraz redukcji siarczanów i wymiany jonowej (Zuber, Grabczak 1985; Zuber i in., 1996). Wapienie litotamniowe, zwane też kamieniem pińczowskim, były eksploatowane w Kikowie i Magierowie a wykorzystywane do lokalnego budownictwa. Iły krakowieckie były eksploatowane do produkcji cegły w Zielonkach. Pełnią one rolę warstwy izolującej ważne poziomy wodonośne miocenu i mezozoiku od wód powierzchniowych, które są bardzo podatne na zanieczyszczenia. Gruba warstwa iłów krakowieckich w Niecce Soleckiej umożliwia bezpieczne urządzenie na tym obszarze składowiska odpadów komunalnych. Kompleks mezozoiczny składa się z górnokredowych wapieni, margli, opok, zlepieńców z fosforytami, piaskowców, górnojurajskich wapieni (Fig. 2) oraz podrzędnie triasowych piaskowców, wapieni i dolomitów oraz iłowców (Walczowski, 1976). Wapienie jurajskie były eksploatowane w okolicy Kikowa i Skotnik. Odmiany bloczne są stosowane do fundamentów, a kamień łamany w budownictwie drogowym. Zarówno niższy kompleks mioceński jak i kredowo-jurajski tworzą ważne poziomy wodonośne, pozostające w kontakcie hydraulicznym. Niewielkie ilości ropy naftowej uzyskano w Żółczy (5 km na E od Solca-Zdroju), a pobliskie struktury tektoniczne były rozwiercane, niestety bez powiększenia zasobów. Kompleksy paleozoiczny i prekambryjski leżą na dużych głębokościach, odpowiednio ponad 1400-1600 m i ponad 2800 m (Walczowski, 1976). Nie mają one praktycznego znaczenia. Warunki geologiczno-inżynierskie w gminie Solec-Zdrój są zróżnicowane. Dobre warunki do posadowienia budowli występują z reguły na wychodniach zwięzłych skał osadowych mezozoiku, czyli na Garbie Pińczowskim, oraz na niektórych gruntach sypkich (piaskach rzecznych, wodnolodowcowych i eolicznych) i spoistych (iły trzeciorzędowe, gliny morenowe). Jednakże w okolicy Piestrzca i między Rzegocinem a Piotrówką występują wyraźne oznaki rozwoju zapadlisk krasowych nad gipsami. Na skłonie Garbu Pińczowskiego, w porowatych skałach, jakimi są wapienie litotamniowe, leżących na nieprzepuszczalnym podłożu margli kredowych, rozwijają się procesy suffozyjno-krasowe, powodujące cofanie krawędzi stoku i osiadanie, a u podnóża okresowe podtapianie terenu. W piaskach polodowcowych w okolicach Piasku Małego i dalej na zachód zaobserwowano (Walczowski, 1976) osiadanie suffozyjne. W piaskach międzywydmowych w Żukowie i Ostrowcach tworzą się wysięki i zabagnienia. Część cienkich pokryw piaszczystych i gliniastych na rozległym obszarze występowania iłów krakowieckich pełni rolę gąbki, która po nasyceniu wodą uplastycznia iły i pogarsza ich wytrzymałość. Tereny o takich cechach zakwalifikowano do warunków niekorzystnych, wymagających zbadania w konkretnym miejscu (Gałaś, Paulo, 2001). Zdecydowanie niekorzystne warunki geologiczno‑inżynierskie panują na dnie dolin rzecznych, w których zwierciadło wody gruntowej występuje płycej niż na głęboko39 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Fig. 3. Ochrona przyrody, atrakcje i zagospodarowanie turystyczne w gminie Solec-Zdrój • Nature protection, geotouristic attractions and tourist management in the Solec-Zdrój commune ści 2 m. W depresjach nie prowadzących już stałego cieku powierzchniowego, jak w okolicy Badrzychowic, Żukowa i innych, utworzyły się namuły torfiaste i torfy, które nie nadają się do posadowienia budowli. Pokrywy lessowe, rozwinięte w północno-wschodniej części gminy, cechują z natury zmienne warunki geologiczno-inżynierskie, zagrożenie suffozją i zapadaniem terenu na powierzchni. Większość pokryw lessowych stała się podłożem urodzajnych gleb, podlegających ochronie prawnej i nie kwalifikowanych do zabudowy. 40 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Ochrona przyrody Cały obszar gminy Solec-Zdrój objęty jest ochroną prawną. Znajdują się tu fragmenty Szanieckiego Parku Krajobrazowego (SzPK), Szanieckiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (SzOChK) oraz Solecko-Pacanowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (S-POChK), a także punktowe formy ochrony indywidualnej: dwa pomniki przyrody nieożywionej oraz dwa użytki ekologiczne (Fig. 3). Poza ochroną konserwatorską na mocy ustawy o ochronie przyrody (Ustawa 2004) ochronie podlegają również gleby wysokich klas bonitacyjnych (Ustawa 1995), lasy pełniące funkcje uzdrowiskowo-klimatyczne (Ustawa 2005) oraz obiekty dziedzictwa kulturowego (Ustawa 2003). Proponuje się (Studium 2002) objęcie ochroną rezerwatową dwóch obiektów oraz utworzenie dwóch stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej. Szaniecki Park Krajobrazowy został utworzony w 1986 roku w celu ochrony muraw kserotermicznych, zabytków architektury wiejskiej i krajobrazu Niecki Nidziańskiej. Należy do Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia, tworzących Wielkoprzestrzenny System Obszarów Chronionych województwa świętokrzyskiego. SzPK w granicach analizowanej gminy zajmuje powierzchnię 518 ha obejmując sołectwo Zagaje Kikowskie i północną część sołectw Sułkowice oraz Kików. Południowa część sołectw Sułkowice, Kików oraz Magierów, a także sołectwo Zborów leżą w granicach SzOChK utworzonego na terenie otuliny SzPK. Obszary SzPK oraz SzOChK obejmują środkową cześć pasma wzgórz Garbu Pińczowskiego. Znajdują się tu liczne wąwozy i nieczynne kamieniołomy. Na południowych zboczach występują zbiorowiska muraw kserotermicznych i chronione gatunki flory. We wschodniej części Garbu Pińczowskiego oraz na znacznych obszarach równinnych Niecki Soleckiej i Połanieckiej ustanowiono S-POCHK w celu ochrony wód powierzchniowych rzeki Wschodniej, walorów przyrodniczych doliny Wisły oraz wód leczniczych w obszarach uzdrowiskowych Solec-Zdrój i Busko-Zdrój. W dolinach rzecznych oraz na znacznych obszarach analizowanej gminy występują zbiorowiska torfowiskowe i łąkowe z udziałem roślinności halofilnej, gdzie licznie gniazdują róże gatunki ptaków, w tym także chronionych (Rubinowski, 1995). Na terenie gminy brak pomników przyrody żywej, natomiast za godne uwagi uznano obiekty geologiczne. Są nimi: głaz narzutowy, zespół jaskiń krasowych (Fig. 4), odsłonięcie wapieni mioceńskich w kamieniołomie w Kikowie (Fig. 5) oraz źródło wody siarczkowej w Piestrzcu. Granitowy głaz narzutowy o obwodzie 3,0 m, długości 1,2 m i szerokości 0,7 m, znajduje się we wschodniej części sołectwa Chinków, w pobliżu drogi. Głaz zagłębił się w glebie i zasługuje na wyeksponowanie. Powierzchnia głazu jest lekko zwietrzała. Zespół jaskiń krasowych położony jest na północnym stoku Wąwozu Kikowskiego. Wśród pięciu odnalezionych jaskiń jedna uległa zawaleniu (Fig. 6 ) (Luter-Juźwik, Świątek, 2006). Jako użytki ekologiczne objęto ochroną łąkę śródleśną koło Wełnina i Wąwóz Kikowski (Fig. 7). Łąka śródleśna Fig. 4. Jaskinia krasowa na północnym stoku Wąwozu Kikowskiego, fot. E. Król • Karst cave at the northern slope of Kików gorge, phot. E. Król Fig. 5. Kamieniołom wapieni litotamniowych w Kikowie, fot. E. Król • abandoned quarry in Kików, phot. E. Król Fig. 6. Jaskinia krasowa ulegająca zawaleniu, fot. E. Król • Collapsed karst cave, phot. E. Król o powierzchni 3,55 ha położona jest na zachód od miejscowości Wełnin. Na obszarze tym, nie poddanym melioracjom i nie użytkowanym rolniczo, występują gleby murszowe i rozkładający się torf (mursz) na piasku. Roślinność – trawy i turzyce oraz kilka gatunków wierzb – związana jest z siedliskiem podmokłym. Na około 20 % powierzchni występuje podszyt złożony z sosny pospolitej, brzozy brodawkowej, kruszyny i osiki. Obserwuje się (Luter-Juźwik, Świątek, 41 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Dominuje roślinność kserotermiczna z elementami lasostepu. Około 15 % obszaru zajmuje las z przewagą jawora, modrzewia, brzozy, dębu i robinii akacjowej. W podszycie występują: tarnina, głóg, leszczyna i wierzba. Runo tworzą: zawilec wielokwiatowy, pięciornik wiosenny, ostnica, rozchodnik olbrzymi. W obszarze tym występuje dużo owadów i pajęczaków, charakterystycznych dla zbiorowisk ciepłolubnych oraz gatunki pontyjskie (Luter-Juźwik, Świątek, 2006). Tuż za zachodnią granicą gminy na Kapturowej Górze koło wsi Skotniki Małe, w nieczynnym kamieniołomie wapieni jurajskich utworzono stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej (Fig. 8, 9). Profil w wyrobisku obejmuje wapienie górnej jury, piaskowce z konkrecjami fosforytowymi i margle górnej kredy oraz trzeciorzędowe blokowisko klifowe i konglomerat podstawowy (Gałaś, Paulo, 2001). Na terenie analizowanej gminy proponuje się (Studium 2002) objęcie ochroną rezerwatową dwóch kilkuhektarowych połaci terenu – w Zagaju Kikowskim i na Kamiennej Górze w Kikowie – obfitujących w rzadką roślinność. Na zachód Zagaja Kikowskiego znajduje się wąwóz o długości około 300 m, odwadniający ślepą dolinę krasową. Na północnyzachód od Kikowa na terenie SzPK ma powstać rezerwat stepowy o powierzchni 7,85 ha, w którym ochroną zostanie objęte południowe zbocze wzgórza wapiennego Kamienna Góra z licznymi gatunkami roślin chronionych i rzadkich oraz kamieniołom wapieni ze zbiorowiskami roślinności kserotermicznej. Spośród roślin chronionych rosną na tym obszarze: sasanka łąkowa, zawilec wielokwiatowy, pluskwica europejska, miłek wiosenny, dziewięćsił bezłodygowy. W celu ochrony przyrody nieożywionej zamierza się (Studium 2002) utworzyć dwa stanowiska dokumentacyjne. W nieczynnym kamieniołomie wapieni mioceńskich w Kikowie (Fig. 5), na stoku o długości 60 m wietrzeją ławice wapieni litotamniowych z czytelnymi strukturami sedymentacyjnymi oraz skamieniałościami. Na wapieniach tych rozwinęły się liczne zbiorowiska roślinności kserotermicznej. Drugie stanowisko – pulsujące źródło wody siarczanowej z siarkowodorem w Piestrzcu – dokumentuje procesy zachodzące w głębi, które decydują o bogactwie wód mineralnych regionu. Na obszarze gminy występują elementy krajowej sieci ekologicznej ECONET-PL (http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl). Północno-zachodnia część gminy, z uwagi na wysokie walory przyrodnicze, została uznana za wschodni kraniec węzła ekologicznego o randze międzynarodowej (32 M – obszar Buski). Pozostała część gminy, z wyjątkiem jej wschodnich obrzeży, należy do węzła ekologicznego o znaczeniu krajowym (19 K – obszar Nidziański). Międzyregionalnym węzłem ekologicznym jest północno-zachodni fragment gminy – część Garbu Pińczowskiego położona w granicach SzPK oraz SzOChK. Mniejsze znaczenie ma kompleks leśny położony na południowy zachód od SolcaZdroju. Funkcje regionalnych korytarzy ekologicznych spełniają doliny Rzoski i Kanału Strumień. Zapewniają łączność pomiędzy wyżej wymienionymi węzłami ekologicznymi i doliną Wisły, która stanowi korytarz ekologiczny o randze międzynarodowej. Na terenie analizowanej gminy brak proponowanych i istniejących obszarów Natura 2000. Fig. 7. Wąwóz Kikowski, fot. E. Król • The Kików gorge, phot. E. Król Fig. 8. Kamieniołom i stanowisko dokumentacyjne w Skotnikach Małych, część zachodnia, fot. E. Król • Skotniki Małe abandoned quarry and geosite, western part, phot. E. Król Fig. 9. Kamieniołom i stanowisko dokumentacyjne w Skotnikach Małych, część wschodnia, fot. E. Król • Skotniki Małe abandoned quarry, eastern part, fot. E. Król 2006) naturalną sukcesję roślin drzewiastych. Zwierzęta reprezentowane są przez kilka gatunków bezkręgowców; przeważają owady związane z biotopem łąk śródleśnych. Wąwóz Kikowski o powierzchni 9,57 ha leży około 0.5 km na północ od Kikowa na terenie SzPK. Wartość ekologiczną przedstawia dawny kamieniołom wapieni (Fig. 5). Występują tutaj gleby inicjalne, a w dnie wąwozu gleby brunatne na podłożu wapieni, piaskowców oraz skał ilasto-gliniastych. 42 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Fig. 10. Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa w gminie Solec-Zdrój • Nature and landscape valorization in the Solec-Zdrój commune Metodyka waloryzacji środowiska na potrzeby turystyki Mapy Geologicznej Polski (1:50 000) oraz mapy topograficznej, zdjęć satelitarnych i lotniczych. Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa, uwzględniająca aktualny stan pokrycia i zagospodarowania terenu, ma obszarowy charakter. Natomiast waloryzowane obiekty i zjawiska geologiczne mają niewielki procentowy udział w przestrzeni i dlatego waloryzacja georóżnorodności została przeprowadzona odrębnie. Waloryzację środowiska na potrzeby różnych form turystyki i rekreacji w gminie Solec-Zdrój sporządzono na podstawie obserwacji terenowych, analizy treści Szczegółowej 43 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa Analizę przeprowadzono na podkładzie mapy topograficznej w skali 1: 25 000, dzieląc gminę na elementarne piksele. W celu uzyskania dużej rozdzielczości za pole podstawowe przyjęto kwadrat o powierzchni 1 km 2. W ten sposób gmina o powierzchni 85 km 2, została podzielona na 84 kwadratowe pola, w obrębie których przeprowadzano analizę (Fig. 10). Pola występujące na granicy gminy uwzględniano wówczas, gdy powyżej 50% analizowanego kwadratu stanowił teren gminy. Przy ocenie walorów środowiska przyrodniczego na potrzeby turystyki i rekreacji w gminie Solec-Zdrój zastosowano metodę sumującej bonitacji punktowej (Dubel, Szczygielski, 1982). Przyjęto założenie, że ma ona służyć wyodrębnieniu w przestrzeni elementów środowiska naturalnego, będących nośnikami walorów turystycznych. Do podstawowych, atrakcyjnych z turystycznego punktu widzenia komponentów środowiska zaliczono: wody powierzchniowe, szatę roślinną oraz rzeźbę terenu. Poza wymienionymi, dodatkowo włączono mozaikę łąk i pastwisk, pól ornych oraz obszarów zabudowanych. Zakres stosowanej skali mieści się w przedziale od -1 do 1. Iloczyny udziału określonych form pokrycia terenu porównuje się w elementarnych kwadratach. Najwyższą wartość jednostkową (1) przypisano ciekom i zbiornikom wodnym. Drugi w hierarchii komponent środowiska podlegający ocenie stanowi szata roślinna, w szczególności lasy (0,6). Kolejną rangę w szeregu bonitacyjnym zyskały łąki, pastwiska oraz grunty orne (0,2) (Tab. 1). Wprowadzenie łąk i gruntów ornych jako terenów o określonej atrakcyjności turystycznej wynika z roli tych obszarów w estetyce krajobrazu. Te formy pokrycia terenu mają istotne znaczenie w regeneracji psychofizycznej człowieka, zwłaszcza w połączeniu z komponentami środowiska o wyższej randze atrakcyjności (Dubel, 1998). Środowisko przyrodnicze, które ma kilka elementów ważnych do rekreacji jest bardziej atrakcyjne. Obszarom zabudowanym nadano włas- ność czynnika redukującego atrakcyjność terenu (-1). Niezależnie od udziału określonych rodzajów pokrycia terenu uwzględniono atrakcyjność krajobrazową rozwinięcia pionowego rzeźby przypisując 1 punkt za każde 10 m wysokości względnej. Tak skonstruowany szereg bonitacyjny środowiska przyrodniczego i krajobrazu (Tab. 1) spełnia następujące wymogi: uwzględnia wszystkie formy pokrycia terenu oraz morfologię, traktuje wody powierzchniowe i lasy jako komponenty główne, uwzględnia degradującą (w stosunku do walorów przyrodniczych) rolę obszarów zurbanizowanych. Tabela 2. Klasy atrakcyjności przyrodniczo-turystycznej w gminie Solec-Zdrój • Classes of natural-touristic attractiveness in the Solec-Zdrój commune Liczba punktów w polu podstawowym > 20 20-10 10-5 <5 Klasa bonitacyjna a b c d Atrakcyjność turystyczna największa duża przeciętna mała Zastosowana metoda sumującej bonitacji punktowej ułatwia przedstawienie sposobu precyzowania końcowej oceny tj. uzasadnienia, dlaczego badana jednostka przestrzenna uzyskała określoną wartość punktową. Efektem oceny jest wytypowanie na analizowanym terenie atrakcyjnych z punktu widzenia turysty mikroobszarów, a w konsekwencji wybór miejsc, które ze względu na swoje położenie, warunki przyrodniczo-krajobrazowe, rodzaj i stan zainwestowania oraz możliwości zabudowy mogą być wykorzystywane na potrzeby turystyki i rekreacji. Powinno to być uwzględnione w konstrukcji miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. W obrębie każdego pola elementarnego ustalono sumaryczną atrakcyjność turystyczną. Zbiór sumarycznych ocen podzielono na 4 klasy atrakcyjności przyrodniczo-turystycz- Tabela 1. Bonitacja środowiska przyrodniczego na potrzeby turystyki i wypoczynku w gminie Solec-Zdrój (wzorowany na Dubel, Szczygielski, 1982) • Table 1. Valorization of natural environment for tourism and recreation requirements in the Solec-Zdrój commune (after Dubel, Szczygielski, 1982) Walory (w punktach)* Odsetek pokrycia powierzchni pola podstawowego Wody powierzchniowe Lasy Użytki zielone i grunty orne Wartość jednostkowa 5 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 1 5 10 20 32 34 36 38 42 46 48 50 0,6 3 5 10 16 18 20 21 22 23 24 25 0,2 1 2 3 3 3 3 3 3 3 4 4 Obszar zurbanizowany [%] -1 -5 -10 -20 -30 -40 -50 -60 -70 -80 -90 -100 * Ponadto uwzględniono różnice wysokości w obrębie elementarnego kwadratu, przyznając 1 punkt za każde 10 m wysokości względnej 44 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój nej, a - d (Tab. 2). W celu oceny intensywności nagromadzenia walorów turystyczno-krajobrazowych wyliczono ilość punktów na 1 km 2 powierzchni (Tab. 3). Różnorodność geologiczna Waloryzacja różnorodności geologicznej oraz poznanie stanu i możliwości ochrony elementów środowiska związanych z budową geologiczną, rzeźbą, glebami, wodami i krajobrazem stanowi założenia programu ochrony georóżnorodności w Polsce (Kozłowski, 1999). Waloryzacja różnorodności geologicznej jest prowadzona od niedawna i nie znalazła jeszcze wystarczającego odbicia w ustawowych formach ochrony. Dlatego w tej pracy oceniano nie tylko względną wartość form objętych ochroną indywidualną lecz również te obiekty i zjawiska, które mogą zainteresować turystów, a nie są prawem chronione. Najwyższą wartość, 10 punktów, przyznano rezerwatom przyrody, 5 punktów – pomnikom przyrody nieożywionej oraz stanowiskom dokumentacyjnym przyrody nieożywionej, 3 punkty – użytkom ekologicznym. Każde łatwe do zaobserwowania zjawisko geologiczne uzyskało 2 punkty. Uznano, że najbardziej wartościowym zasobem przyrody nieożywionej w gminie SolecZdrój, który zapewnia jej renomę krajową, są lecznicze wody siarczkowe, warunkujące funkcjonowanie uzdrowiska. Przyznano im 20 punktów i zlokalizowano w miejscu wykorzystania – sołectwie Solec-Zdrój. Procesy geologiczne zachodzące współcześnie, określane mianem zjawisk geoturystycznych (Słomka i in., 2006), na analizowanym terenie stanowią zjawiska krasowe i wykwity solne (ałunowe). Zjawiska i powstające w ich efekcie formy krasowe reprezentowane są przez leje krasowe w gipsach i wapieniach, reprodukowane w ich nadkładzie leje suffozyjne (niekiedy maskowane torfowiskami), ślepe doliny, ponory, wywierzyska i wypływy krasowe (Fig. 11). Zlokalizowano je na fig. 3. Obiekty i zjawiska geoturystyczne mogą stać się atrakcjami geoturystycznymi jeśli zostaną odpowiednio wypromowane i udostępnione (Słomka i in., 2006). Zaproponowano trasę geoturystyczną (Fig. 3, Tab. 4), wzdłuż której położona jest większość omawianych obiektów i zjawisk (patrz rozdział Propozycja trasy geoturystycznej). Większość obiektów została scharakteryzowana w rozdziale Ochrona przyrody. Najważniejszym jest opuszczony kamieniołom w Skotnikach Małych (Fig. 8, 9), wytypowany do wpisania na ponadregionalną listę dziedzictwa geologicznego (Urban, Wróblewski, 1999). Odsłania się w nim najlepszy profil osadów Niecki Nidziańskiej. Obejmuje on wapienie górnojurajskie, górnokredowe margle i opoki przykryte transgresyjnie zalegającymi utworami miocenu morskiego. Widoczne są tam dwie fazy ruchów alpejskich. Pierwsza nieciągłość występuje pomiędzy wapieniami oksfordu a piaskowcami cenomanu. Cienka warstwa piaskowców cenomanu z fosforytami jest przykryta marglami i opokami turonu i senonu z krzemieniami. Górnokredowa powierzchnia abrazyjna jest pokryta badeńskim konglomeratem podstawowym, przechodzącym miejscami w wapienie organogeniczne. Skamieniałości ułatwiają datowanie wielu warstw (Urban, Wróblewski 1999). Solec-Zdrój jest znany w Polsce przede wszystkim jako uzdrowisko. W okolicach Solca rejestrowano od dawna źród- Fig. 11. Żródło krasowe w Rezerwacie Kików – Kamienna Góra, fot. E. Król • Karst spring in Kików – Kamienna Góra nature reserve, phot. E. Król ła mineralne i starano się ująć wody podziemne. Z początkiem XIX wieku wykonano górnicze ujęcia wód Szybem Soleckim i w Gadawie, a później otworami wiertniczymi: Solec 2 („Karol”), Solec 2B i Wełnin (Fig. 3). Otwory wiertnicze ujmują wody z utworów kredowych i jurajskich. Są to wody typu chlorkowo-siarczanowo-sodowego i chlorkowo-sodowego z zawartością bromu i jodu. Ich mineralizacja wynosi od 18 do 35 g/dm3. Podobny typ reprezentują wody ze źródła w Owczarach i szybu w Gadawie (Herman, 1997). Rejon uzdrowiska w Solcu Zdroju oraz zasoby wód mineralnych są prawnie chronione na obszarach górniczych wód mineralnych i w strefach ochrony uzdrowiskowej A, B, C (Fig. 5), w obrębie których obowiązują szczegółowe wytyczne dotyczące ochrony wszystkich walorów środowiska przyrodniczego (Ustawa 2005). Uzdrowisko Solec-Zdrój sp. z o.o. posiada koncesję na eksploatację wód mineralnych w obszarze górniczym Solec-Zdrój, o powierzchni 15,34 km2 na terenie sołectw Solec-Zdrój, Strażnik, Chinków, i Wełnin. Natomiast przedsiębiorstwo Malinowy Zdrój Solec SPA jest koncesjonowanym użytkownikiem obszaru górniczego Wełnin, o powierzchni 5,62 km2 w obrębie sołectw Wełnin i Zielonki. Walory przyrodnicze i kulturowe Przestrzenne zróżnicowanie atrakcyjności turystycznej gminy Solec-Zdrój, mierzonej sumą punktów walorów przyrodniczych i georóżnorodności (Tab. 3) zobrazowano na mapach (Fig. 3 i 10). Maksymalna liczba punktów w obrębie pola podstawowego – na podstawie WPK – wyniosła 36, minimalna 3. Koncentracja pól o największej i dużej atrakcyjności turystycznej występuje w południowo-zachodniej i północno-wschodniej części gminy. Obszary te stanowią 49% powierzchni analizowanej gminy. Są to w większości tereny występowania zwartych kompleksów leśnych oraz zbiorników wodnych w ich sąsiedztwie. Obszary o przeciętnej atrakcyjności turystycznej stanowią 38% powierzchni gminy. Liczba punktów poniżej 10 (Tab. 2) warunkowana jest niewielkim udziałem wód powierzchniowych oraz niską lesistością gminy. Równie istotne znaczenie 45 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Tabela 3. Atrakcyjność turystyczna sołectw w gminie Solec-Zdrój • Tourist attractiveness of villages in the Solec-Zdrój commune Sołectwo Powierzchnia [ha] Liczba mieszkańców Chinków Kików Kolonia Zagajów Ludwinów Magierów Piasek Mały Piestrzec Solec-Zdrój Strażnik Sułkowice Świniary Wełnin Włosnowice Zagaje Kikowskie Zagajów Zagórzany Zborów Zielonki Żuków Gmina Solec-Zdrój 167,5014 768,9522 249,2100 143,6500 151,3092 721,2000 753,9400 653,8260 413,1530 574,7900 660,8564 696,9900 431,4300 99,9719 272,5500 329,4527 835,8118 295.3300 287.1043 8507.0289 98 440 60 76 100 255 617 844 102 232 350 475 216 78 108 89 693 139 195 5167 Sumaryczna liczba punktów * W PK 38 37 25 16 20 90 41 93 64 50 23 81 35 18 38 35 84 9 48 845 **G R 5 25 0 0 2 2 11 20 0 2 0 3 0 10 0 2 4 0 2 88 Przeciętna liczba punktów na 1km2 25,7 8,1 10,4 11,2 13,3 12,7 6,9 17,3 15,6 9,1 3,5 12,1 8,1 28 13,9 11,3 10,5 3 17.4 11 * waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa ** waloryzacja georóżnorodności ma zmiana form użytkowania, w tym wzrost powierzchni terenów zabudowanych. Obszary o małej atrakcyjności turystycznej stanowią 13% powierzchni. Występują we wschodniej części gminy w sołectwach Zielonki, Świniary i Piestrzec. Duża liczba punktów w poszczególnych sołectwach (Tab. 3) wynika zarówno z położenia w stosunku do wysoko punktowanych komponentów środowiska naturalnego, jak i wielkości powierzchni danego sołectwa. Warunki przyrodniczo-krajobrazowe, które predysponują do pełnienia funkcji turystyczno-rekreacyjnych spełniają sołectwa: Chinków, Zagaje Kikowskie, Żuków, Strażnik, Solec-Zdrój, Zagajów, Magierów, Piasek Mały, Wełnin, Ludwinów, Zagórzany, Kolonia Zagajów i Zborów. Największym zróżnicowaniem geologicznym charakteryzuje się północna część analizowanej gminy. W granicach SzPK – w sołectwach Kików, Zagaje Kikowskie oraz Sułkowice – występuje największa koncentracja obiektów i zjawisk, które powinny być opisane jako geostanowiska (Wimbledon, 1999) na potrzeby turystów i ewentualnej ochrony. Zabytki kultury materialnej na terenie gminy Solec-Zdrój nie należą do wybitnych i dlatego nie zostały objęte waloryzacją punktową. Do rejestru zabytków wpisano następujące obiekty: zespół kościoła parafialnego św. Mikołaja w SolcuZdroju z zachowanymi elementami XVI–XVII w., drewniany kościół św. Stanisława z II połowy XVII w. w Świniarach, rozbudowany w XVIII i XIX w., ujęcie wód leczniczych w Solcu-Zdroju z początków XIX w. oraz zabudowa parkowozdrojowa z początku XX w., a także zespół parkowo-pałacowy w Zborowie wzniesiony w XVI w. i przebudowany w 1803 na klasycystyczny. Ten ostatni pełni funkcję domu pomocy społecznej i odbiega daleko od okresu magnackiej świetności. W obrębie każdego z sołectw, atrakcyjnych zarówno pod względem krajobrazowym jak i geologicznym, wyznaczono tereny interesujące dla turysty i jednocześnie łatwo dostępne. Tworzą one pięć stref aktywności turystycznej (Fig. 12): 1. Piasek Mały, 2. Żuków – Kików, 3. Magierów, 4. Piestrzec – Włosnowice, 5. Solec-Zdrój – Kolonia Zagajów – Wełnin. W obrębie tych stref i jako elementy łączące zaproponowano trasy piesze, rowerowe, konne i samochodowe. Trasy te stanowią uzupełnienie istniejących szlaków turystycznych i umożliwiają szerszą penetracje turystyczną gminy. Proponowane strefy aktywności turystycznej są zagospodarowane w różnorodny sposób. Poza terenami leśnymi i łąkami w ich obrębie znajdują się obszary użytków rolnych, łąk, lasów, osiedla, cieki i zbiorniki wodne. Przy wyznaczaniu poszczególnych stref przyjęto założenie, że kwatery turystyczne powinno charakteryzować bezpośrednie sąsiedztwo i łatwy dostęp do poszczególnych komponentów środowiska naturalnego. Dostęp ułatwia pasmowa zabudowa, ciągnąca się równolegle do rzeki lub lasu, bądź otoczenie lasem zwartej strefy zabudowy. Kompleks leśny położony nad rzeką Rzoską otoczony jest przez kilka miejscowości: Solec-Zdrój od południa, Wełnin od wschodu, Zagórzany od północnego-zachodu, Chinków od zachodu i Strażnik od północnego-zachodu. W tej części gminy zaproponowano wspólną dla wymienionych sołectw strefę aktywności turystycznej. W Strażniku planowana jest budowa 20 ha zbiorników retencyjno-rekreacyjnych (Fig. 12), co w konsekwencji spowoduje wzrost atrakcyjności turystycznej tej miejscowości. 46 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Fig. 12. Mapa aktywności turystycznej w gminie Solec-Zdrój, mozaika zestawiona z obrazów satelitarnych Landsat (NASA) udostępnionych przez Google Earth • Tourism activity map in the Solec-Zdrój commune (Google Earth mosaic of the Landsat Images) sanatoria Świt i Jasna (dysponujące około 200 łóżkami), zakład fizykoterapii oraz terenowy zakład leczniczy – Park Zdrojowy. W roku 2005 oddany został do użytku nowoczesny hotel uzdrowiskowy Malinowy Zdrój (Fig. 14) dysponujący 200 miejscami, a w 2006 roku pensjonat uzdrowiskowy „Solanna” dysponujący około 60 miejscami. Ponadto w gminie działają obiekty oferujące kwatery prywatne. Zakwaterowanie realizowane jest w 10 domach w SolcuZdroju oraz kilku w Zagórzanach i Zagajowie. Obiekty te zarejestrowane są w Stowarzyszeniu Agroturystycznym Gminy Solec-Zdrój „Źródło Zdrowia”. Oferują w sumie około 150 miejsc noclegowych. Pozostałe miejscowości, które na podstawie przeprowadzonej waloryzacji kwalifikuje się na potrzeby turystyki i rekreacji, mają charakter wiejski i mogą stanowić bazę do rozwoju agro-, eko i geoturystyki uzupełnianą w niestandardowe formy rekreacji w obiektach uzdrowiskowych w Solcu-Zdroju. W perspektywie wzrostu zainteresowania turystyką uzdrowiskową i agroturystyką w gminie Solec-Zdrój ilość dostęp- W granicach proponowanych stref aktywności turystycznej pasmowa zabudowa w Wełninie zapewnia łatwy dostęp do Rzoski z jednej, a do lasu z drugiej strony. W przypadku tej miejscowości ruch na drodze krajowej relacji KrakówSandomierz może powodować utrudnienie penetracji turystycznej w części południowej. Sołectwa w południowej i wschodniej części gminy: Zagajów, Kolonia Zagajów, Strażnik oraz Żuków charakteryzuje znaczny udział terenów leśnych oraz cieków i zbiorników wodnych. W Piasku Małym kompleks leśny otacza od zachodu i wschodu zwartą strefę zabudowy w centralnej części wsi, a w pobliżu przepływa potok. Zagospodarowanie turystyczne Analiza bazy turystycznej Baza lecznictwa uzdrowiskowego oraz turystyczno-rekreacyjna koncentruje się obecnie w Solcu-Zdroju (Fig. 13). Uzdrowisko działa w oparciu o zakład przyrodoleczniczy, 47 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Fig. 13. Miejscowość uzdrowiskowa Solec-Zdrój z lotu ptaka, fot. T. Kaleta • Bird’s-eye view of the Solec-Zdrój settlement, phot. T. Kaleta w gminie Solec-Zdrój dzięki udokumentowaniu znacznych zasobów wód leczniczych w pobliskim Wełninie (Długosz, Satora, 2003). Uzdrowiskowy charakter gminy implikuje przeciwdziałanie koncentracji bazy turystycznej w sołectwie Solec-Zdrój. Rozpraszaniu bazy turystycznej służy strefowanie aktywności inwestycyjnej w gminie, a zwłaszcza określanie warunków zagospodarowywania i zabudowy. Szlaki turystyczne Przez obszar analizowanej gminy przebiega drogowy szlak uzdrowiskowy z Buska-Zdroju do Solca-Zdroju oraz dwa piesze szlaki turystyczne: czerwony i zielony (Fig. 3). Szlak czerwony, zwany słonecznym, prowadzi z Buska-Zdroju do Solca-Zdroju przez Owczary, Pęczelice, Sułkowice, Piasek Mały i Zborów. Na terenie analizowanej gminy jego długość wynosi 27 km. Szlak zielony biegnie z Grochowisk pod Buskiem przez Żerniki, Stopnicę do Magierowa, a dalej przez Włosnowice, Solec-Zdrój, Rzegocin i Badrzychowice do Wiślicy. Łączy Solec-Zdrój z Doliną Nidy. Długość jego na terenie analizowanej gminy wynosi 17 km. Szlaki te są atrakcyjne krajobrazowo i łączą elementy przyrody chronionej z zabytkami kultury. Są słabo spopularyzowane, a piesze rzadko przebywane. Fig. 14. Hotel uzdrowiskowy Malinowy Zdrój, fot. T. Kaleta • Malinowy Zdrój Solec SPA hotel, phot. T. Kaleta nej bazy noclegowej jest niewystarczająca. Obserwuje się aktywizację inwestycji turystycznych. Powstałe w SolcuZdroju nowoczesne obiekty – hotel uzdrowiskowy Malinowy Zdrój i pensjonat Solanna – podnoszą standard lecznictwa, ale nie rozwiązują problemu niewystarczającej ilości miejsc noclegowych (Król 2007). Miejsca w dotychczas funkcjonujących sanatoriach traktowane są jako łóżka szpitalne. Istnieje możliwość poszerzenia bazy lecznictwa uzdrowiskowego 48 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Tabela 4. Planowana trasa geoturystyczna: Sułkowice – Piestrzec – Solec-Zdrój – Piasek Mały – Skotniki Małe • Planning geoturist trail Sułkowice – Piestrzec – Solec-Zdrój – Piasek Mały – Skotniki Małe Kilometr 0 1 2,5 2,3- 2,7 3 Atrakcja geoturystyczna Trasa rozpoczyna się na przecięciu szlaków turystycznych: czerwonego i uzdrowiskowego (niebieski) około 0,5 km na południe od Sułkowic. p. 8 rezerwat florystyczny Kików – Kamienna Góra i źródło krasowe Fig. 11. p. 1 pomnik przyrody nieożywionej – zespół jaskiń krasowych w wapieniach litotamniowych na N stoku Wąwozu Kikowskiego Fig. 4,6. p. 4 użytek ekologiczny – Wąwóz Kikowski w wapieniach miocenu i marglach kredy górnej Fig.16. 4,5 p. 7 rezerwat stepowy Zagaje Kikowskie p. 9 proponowane stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej w kamieniołomie wapieni litotamniowych w Kikowie Fig. 5. źródło wody pitnej na N od Pułanek 5,5 źródło – ujęcie wody pitnej w Magierowie na N od Zborowa 8,3 ponor w wąwozie pod Łysą Górą 10,5 p. 10 pulsujące źródło wody siarczkowej w Piestrzcu 10,6 źródło – ujęcie wody pitnej w Piestrzcu 3 11-11,5 18 20,2 pole lejów suffozyjno-krasowych w lessach nad Włosówką na S od Piestrzca ujęcie wód siarczkowych – Szyb Solecki z XIX w. w Parku Zdrojowym w Solcu-Zdroju p. 5 użytek ekologiczny – łąka śródleśna na zachód od Wełnina 23 p. 2 pomnik przyrody nieożywionej: polodowcowy głaz granitowy w Chinkowie 26 wykwity ałunowe na łąkach pomiędzy Rzegocinem a Piotrówką 26,5 27 28,5-30 leje suffozyjno-krasowe w iłach krakowieckich około 0,5 km na S od Rzegocina pomnik przyrody ożywionej – dąb w Rzegocinie podmokłości i stawy w Zagajowie i Koloni Zagajów 33,2 leje suffozyjno-krasowe w piaskach plejstoceńskich na S od Piasku Małego 34,5 źródło wody słonej na E od Piasku Małego p. 6 stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej w kamieniołomie w Skotnikach Małych – profil wapieni górnojurajskich, górnokredowych margli i opok przykrytych transgresyjnie zalegającymi utworami miocenu morskiego Fig. 8,9. 40 Propozycja trasy geoturystycznej Uzupełnienie szlaków turystycznych na terenie gminy Solec-Zdrój stanowić może trasa geoturystyczna ukazująca zabytki przyrody nieożywionej oraz zjawiska geologiczne w Niecce Soleckiej oraz środkowej części Garbu Pińczowskiego. Proponowana trasa (Fig. 3, Tab. 4) ma długość 40 km i może być dzielona na dowolne odcinki. Znaczne jej fragmenty można pokonywać na rowerze lub konno. Można też docierać do poszczególnych punktów pieszo od dróg samochodowych. 1. strefa – najwyższych ograniczeń – w której proponuje się ograniczenie przestrzennej ekspansji bazy turystycznej oraz zagospodarowanie w kierunku podnoszenia standardu lecznictwa. 2. strefa – preferencji według zasad zagospodarowania i zabudowy – wskazanej do rozbudowy obiektów lecznictwa uzdrowiskowego oraz ośrodków wypoczynkowych uwzględniających: preferowanie bazy noclegowej w oparciu o kwatery agroturystyczne, lokalizowanie budownictwa letniskowego głównie w obrębie istniejącej zabudowy, lokalizowanie obiektów przystosowanych do turystyki kwalifikowanej (campingi, pola namiotowe i biwakowe), lokalizowanie obiektów związanych z turystyką zmotoryzowaną (parkingi, hotele zajazdy) wzdłuż tras komunikacyjnych, urządzenie ścieżek spacerowych, rowerowych, tras konnych oraz punktów widokowych, Strefowanie inwestycji na potrzeby turystyczno-wypoczynkowe Struktura funkcjonalno-przestrzenna gminy warunkowana jest zasięgiem stref ochronny uzdrowiskowej, klasami atrakcyjności przyrodniczo-turystycznej oraz infrastrukturą analizowanego obszaru. Wyróżniono trzy strefy restrykcyjności warunków zabudowy i zagospodarowania terenu (WZiZT) (Fig. 15): 49 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Fig. 15. Struktura przestrzenno-funkcjonalna w gminie Solec-Zdrój • Land-use structure of the Solec-Zdrój commune przyrodnicze środowiska (zalesianie, zadrzewianie) w celu polepszenia wypoczynku. Perspektywy rozwoju inwestycji turystycznych w poszczególnych sołectwach determinowane są ich powierzchnią (Tab. 3) oraz pojemnością (ilością oferowanych kwater, poborem wody i energii, limitami ścieków). udostępnienie turystyczne brzegów rzek, zagospodarowanie rekreacyjne zbiorników wodnych, budowę nowych zbiorników oraz małych ośrodków rekreacyjno-turystycznych na ich obrzeżach. 3. strefa – względnej swobody wzizt – możliwej do zainwestowania turystycznego z przystosowaniem do turystyki pobytowej i weekendowej przez wzbogacenie 50 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Propozycje zmian zagospodarowania terenu i kształtowania krajobrazu Atrakcyjność turystyczno-krajobrazowa gminy SolecZdrój jest determinowana udziałem powierzchni zajętej przez określone formy pokrycia terenu, a turystyczno-poznawcza przez obiekty i zjawiska geoturystyczne. Odpowiednia zmiana użytkowania i pokrycia terenu – struktura mozaiki pól, pasma zadrzewień oraz układ sieci osiedleńczej – może zatem wpłynąć na wzrost tub spadek atrakcyjności krajobrazowej. Z kolei na zmianę atrakcyjności poznawczej będzie wpływać głównie popularyzacja obiektów i zjawisk. Kształtowanie krajobrazu, w którym panuje ład przestrzenny, ma zasadnicze znaczenie przy kwalifikowaniu miejsc na potrzeby turystyki i rekreacji (Krzymowska-Kostrowicka, 1997). W gminie Solec-Zdrój obserwuje się degradację krajobrazu powodowaną niekontrolowanym zainwestowaniem oraz, pośrednio, stosunkami własnościowymi. W konsekwencji powstaje lokalnie krajobraz o dość chaotycznej strukturze przestrzennej. Przedstawione tu propozycje zagospodarowania terenu mają na celu kształtowanie krajobrazu harmonijnego. Kierowane są głównie dostosowaniem sposobu użytkowania do lokalnych warunków środowiska przyrodniczego. Przeważający w gminie Solec-Zdrój krajobraz uprawowy podlega ciągłym przemianom, lecz zachowuje się mozaikowy układ łanów (Fig. 12,16-19). Zasadniczy kierunek zmian zagospodarowania terenu związany jest ze wzrostem powierzchni terenów zabudowanych. Zamierzenia inwestycyjne związane z funkcją uzdrowiskową gminy powiększą nieuchronnie przestrzeń zabudowaną, zarówno w Solcu-Zdroju, jak i w sołectwach otaczających. W celu przygotowania gruntów pod działalność związaną z rozbudową usług komercyjnych i mieszkalnictwem władze gminy podejmują działania zmierzające do zmiany przeznaczenia gruntów rolnych. Wprowadzanie elementów antropogeniczych do krajobrazu powinno uwzględniać ochronę ciągłości przestrzennej biotopów (zwłaszcza leśnych i łąkowych) oraz zasięg stref ochronnych uzdrowiska. Zrównoważony sposób użytkowania strefy B i C nie wyklucza możliwości pełnienia przez te obszary w przyszłości funkcji leczniczych. Ewentualne korekty granic, uzależnione od rozpoznania hydrogeologicznego, nie będą pogarszać warunków lecznictwa uzdrowiskowego. Struktura własnościowa działek rolnych i budowlanych na analizowanym terenie skutkuje rozproszeniem zabudowy. Kształtowanie ładu przestrzennego krajobrazu kulturowego w gminie związane jest głównie z kontynuowaniem zasadniczej i charakterystycznej dla danego sołectwa struktury zabudowy. Bogdanowski (1998) wykazał, że krajobraz, wktórym występuje zwarta zabudowa, daje wrażenie pozytywne ładu i kompozycji. Jej przeciwieństwo, zabudowa rozproszona pozbawiona dominacji i akcentowania, sprawia wrażenie chaosu. Kompozycja zwarta i posiadająca dominantę jest w krajobrazie kompozycją poprawną, jednoznaczną, natomiast brak zwartości i dominacji dezintegruje kompozycję. Zmiana form użytkowania terenu w poszczególnych sołectwach przejawia się obecnie, obok wzrostu powierzchni tere- Fig. 16. Krajobraz uprawowy, charakterystyczny dla Niecki Soleckiej, fot. E. Król • Farming landscape typical of the Solec Trough, phot. E. Król Fig. 17. Widok na rozległe obszary równinne Niecki Soleckiej Na pierwszym planie widoczna zmiana form użytkowania terenu w sołectwie Strażnik – indywidualne zalesianie użytków rolnych. Na dalszym planie (po prawej) zabudowania mieszkalne sołectwa Strażnik, w tle Solec-Zdrój, fot. T. Kaleta • Bird’s-eye view of vast plains of the Solec Trough. In the foreground individual afforestation of arable lands in Strażnik, in the background Strażnik hamlet (at the right) and Solec-Zdrój buildings, phot. T. Kaleta Fig. 18. Zbiorniki retencyjno-rekreacyjne w Solcu-Zdroju. Na pierwszym planie po prawej mozaika pól uprawnych, w tle Park Zdrojowy i jego naturalne przedłużenie – 120 hektarowy las sosnowy. Na łąkach po prawej ma powstać duży zbiornik retencyjno-rekreacyjny (20 ha), fot. T. Kaleta • Holding and recreational ponds in the Solec-Zdrój spa. In the foreground (right) – an agriculture mosaic, in the background – the spa park and its natural continuation into pine forest (120 ha). Some 20 ha of grasslands and arable lands in the foreground will be transformed soon into new water holding and recreational ponds, phot. T. Kaleta 51 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój nów zabudowanych, zwiększeniem powierzchni łąk oraz lasów. Obserwuje się indywidualne zalesianie prywatnych użytków rolnych (Fig. 16,17). W aspekcie kształtowania ładu przestrzennego oraz rolniczej przestrzeni produkcyjnej uzasadnione jest scalanie rozproszonych zagajników i lasów. Wprowadzanie dolesień na gruntach o niskiej bonitacji gleb (zwłaszcza klas V–VI), jakie występują płatami w rejonie wsi Piasek Mały, Żuków, Zborów, Piestrzec, Zielonki i Wełnin, mogłoby spowodować wzrost lesistości niektórych sołectw o około 26%. Tymczasem studium potrzeby dolesień (Siuta i in,. 1980) sugeruje wzrost obszarów leśnych całej gminy z 8% w roku 1980 do 10,3% w niedalekiej przyszłości, a więc podobny przyrost względny. Proponuje się również podjęcie leśnego kierunku rekultywacji miejsc nielegalnej eksploatacji kopalin, szczególnie odkrywek piasku w Wełninie i Kikowie. Wyznaczenie potencjalnych stref aktywności na potrzeby turystyki i rekreacji (Fig. 12) wpływa na kompozycję krajobrazu zarówno w granicach tych stref, jak i w ich otoczeniu. Podstawę kompozycji krajobrazu stanowi kształtowanie jego wnętrza (Bogdanowski, 1998). Wnętrzem jest miejsce, z którego ogląda się krajobraz. Miejsc takich może być nieskończenie wiele, jednak na potrzeby turystyki liczbę ich można ograniczyć do serii najpełniej charakteryzujących poszczególne typy i formy krajobrazu, tzw. węzłowych punktów krajobrazu. Zdaniem autorów węzłowe punkty krajobrazu zlokalizowane są na skraju Parku Zdrojowego w Solcu-Zdroju z widokiem na NE na Niecke Solecką, w Żukowie na skraju lasu z widokiem na N na Garb Pińczowski, w Magierowie z widokiem na S na Nieckę Solecką oraz w Ludwinowie z widokiem na NE na Nieckę Solecką i Garb Pińczowski. Przykładem “konkretnego wnętrza krajobrazowego”, z jednoznacznie zarysowanymi zamykającymi go ścianami (Bogdanowski 1998) jest Park Zdrojowy w Solcu-Zdroju. Płaszczyzna pozioma kształtowana jest w postaci trawnika, miejscami rabat kwiatowych, a ściany tworzą aleje kasztanowców. Naturalnym przedłużeniem alei spacerowych jest 120-hektarowy las sosnowy (Fig. 18). We wnętrzu krajobrazu uprawowego, jaki przeważa w gminie, szachownica pól stanowi płaszczyznę poziomą. Ściany są kształtowane w różny sposób. W północno-wschodniej części gminy, w sołectwach: Sułkowice, Kików, Magierów i Zborów ścianę północno-wschodnią wyznacza Garb Pińczowski, z którego rozpościera się widok na Nieckę Solecką, a ściana równoległa sprowadzona jest do linii horyzontu. Na znacznych obszarach bezleśnych w południowej części gminy (Fig. 19) krajobraz określić można jako otwarty z lokalnymi wnętrzami. W otwartym krajobrazie przeważającej części gminy wnętrzem krajobrazowym jest widok z najwyższych wzniesień zamknięty linią horyzontu. Na wschodnich zboczach Garbu Pińczowskiego w Sułkowicach, Kikowie, Zagajach Kikowskich, Magierowie i Piestrzcu proponuje się utrzymanie strefy otwartego krajobrazu, w której atrakcyjność walorów widokowych zapewnia względna różnica wysokości (90 m) w stosunku do części południowej. Zasadnicze znaczenie ma również wgląd w otoczenie z pozycji dróg lokalnych – tras widokowych, w szczególności między Sułkowicami a Zborowem, Zborowem a Magierowem oraz Zboro- wem a Piestrzcem. Nie można dopuścić do wznoszenia budynkówwykraczających poza linie horyzontu wyznaczonego ścianą lasu lub Garbem Pińczowskim. Strefy krajobrazu obejmują panoramy i otwarcia widokowe, osie widokowe oraz strefy ekspozycji krajobrazowej. W odniesieniu do panoram i osi zasadnicze wytyczne zagospodarowania przestrzennego dotyczą kształtowania elementów zabudowy odbieranych jako dominanty. Osie widokowe podlegają szczególnej ochronie przed sytuowaniem na ich kierunku dominant i przeszkód terenowych. W odniesieniu do stref ekspozycji krajobrazowej obowiązuje ochrona przed zabudową pasmową i zabudową luk umożliwiających wgląd w krajobraz (Bogdanowski 1998), szczególnie na wschodnich zboczach Garbu Pińczowskiego w granicach proponowanej strefy otwartego krajobrazu. W poszczególnych sołectwach obserwuje się różne kompozycje krajobrazowe w większości otwarte i wymagające kształtowania elementów jego wnętrza. W przypadku większych kompleksów leśnych w Solcu-Zdroju, Wełninie, Zagórzanach, Zagajowie, Strażniku oraz Zborowie zasadnicze elementy wnętrz krajobrazowych, lokalnie zamkniętych, stanowią ściany lasu otaczające polany śródleśne. Na pozostałe kompozycje decydujący wpływ ma linia horyzontu. Płaszczyznę wnętrz tworzą mozaiki pól uprawnych oraz łąk. Węzłowe punkty krajobrazu wyznaczone w granicach stref aktywności turystycznej, ścieżki spacerowe, rowerowe oraz trasy konne i samochodowe tworzą rodzaj sieci komunikacyjnej (Fig. 6). Proponowany sposób jej prowadzenia ma na celu zdynamizowanie monotonnego krajobrazu południowej części gminy, poprzez lekkie załamanie biegu trasy, naprowadzające wzrok na określone panoramy lub dominanty krajobrazu, stosowanie zadrzewień i zakrzewień,tworzących kurtyny podłużne wzdłuż drogi lub kulisowe w poprzek i po bokach drogi, bądź na obydwa sposoby równocześnie (Bogdanowski, 1998). Ze względu na rolniczy charakter gminy zasadnicze znaczenie ma kształtowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Rozdrobnienie gospodarstw oraz dobry stan środowiska stwarza szansę dostosowania gospodarstw rolnych do wymogów rolnictwa ekologicznego. Taki sposób użytkowania terenu zakłada uprawę małych pól z dużym nakładem pracy ludzkiej, przy minimalnym nakładzie środków chemicznych (Richling, Solon, 1993). Zapewnia on również kształtowanie mozaikowej struktury terenów użytkowanych rolniczo. Dlatego należy przeciwdziałać procesowi scalania gruntów oraz ich melioracji, powodujących w konsekwencji eliminacje z krajobrazu rolniczego małych zbiorników wodnych oraz zadrzewień śródpolnych. Tworzenie dużych obszarów rolniczych, pokrytych jednorodną roślinnością, prowadzi do zubożenia różnorodności krajobrazowej (Kowalczyk-Juśko 2005). Intensyfikacja produkcji rolnej mogłaby spowodować upraszczanie struktury przestrzennej (Richling, Solon 1993) i w konsekwencji zanik walorów turystyczno-rekreacyjnych. Kształtowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej powinno być dostosowane do morfologii terenu, przy zachowaniu lub wprowadzaniu podziału pól równolegle do warstwic (Bogdanowski, 1998). Na znacznym obszarze północnej i wschodniej 52 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Fig. 19. Dolina Nidy, fot. T. Kaleta • The Nida River valley, phot. T. Kaleta części analizowanej gminy pola uprawne zorientowane są prostopadle do warstwic (Fig. 12), co sprzyja erozji gleb. Zasadniczy problem większości sołectw – brak kanalizacji mimo pełnego zwodociągowania gminy – może być rozwiązany poprzez budowę hydrobotanicznej oczyszczalni ścieków oraz ogrodowych oczyszczalni w sołectwach o rozproszonej zabudowie (Ludwinów, Kolonia Zagajów, Strażnik). Proponuje się urządzenie oczyszczalni hydrobotanicznej w północno-wschodniej części Zielonek (Fig.12), w pobliżu dawnej cegielni, w odległości 500 m od najbliższych zabudowań. Zapotrzebowanie terenu na realizację tej inwestycji wynosi około 2,5 ha. Typowe zagospodarowanie terenu obejmuje następujące obiekty: osadnik wstępny, poletka trzcinowe oraz poletka osadowe, również obsadzane trzciną (Bergier i in.,2004). Korzystne warunki gruntowo-wodne (nieprzepuszczalny kompleks iłów krakowieckich), topografia terenu oraz aktualny stan zagospodarowania (w większości nieużytki) potwierdzają zasadność takiej lokalizacji. Rekultywacja terenu dawnej cegielni w kierunku wodnoleśnym oraz budowa trzcinowej oczyszczalni ścieków mogą w zasadniczy sposób wpłynąć na podniesienie walorów krajobrazowych w Zielonkach. Odbiornikiem oczyszczonych ścieków mogą być cieki przepływające we wschodniej części analizowanego obszaru lub stawy specjalnie przygotowane na ten cel. Przemieszczenia gruntu związane z kopaniem stawów mogą służyć urozmaiceniu terenu. Zwały ziemi za- lesione sosną lub brzozą stanowić mogą ściany w kompozycji proponowanego wnętrza. Zasadniczym utrudnieniem zagospodarowania terenu w tej części sołectwa Zielonki jest nieuregulowany stan prawny nieruchomości. W przypadku oczyszczalni ogrodowych względy lokalizacyjne leżą w gestii właścicieli indywidualnych posesji. Zapotrzebowanie terenu zależy od ilości obsługiwanych osób (wraz z turystami). Powierzchnia oczyszczalni przypadająca na jedną osobę wynosi średnio 5-7 m 2 (Bergier i in., 2004). Pilotażowe oczyszczalnie i wiele aktualnie funkcjonujących w Polsce i na świecie obiektów wskazuje na skuteczność i niskie koszty eksploatacji ogrodowych oczyszczalni ścieków. Przykładem może być oczyszczalnia ogrodowa dla stacji badawczej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krempnej na terenie Magurskiego Parku Narodowego. W sadzie przylegającym do tej stacji powstał ogród kwiatowy o powierzchni 24 m 2. Zmodyfikowanie technologii Wastewater Garden, mające na celu przystosowanie jej do warunków klimatycznych Europy Środkowej, pozwoliło na opracowanie listy gatunków charakterystycznych dla regionu i jednocześnie ozdobnych, które mogą być użyte w oczyszczalniach w południowo-wschodniej części kraju (Bergier i in., 2004). Celowe jest podkreślenie walorów krajobrazowych w dolinie Rzoski i Kanału Strumień przez promocję turystyczną tych obszarów w postaci wyznaczenia ścieżek i tras rowerowych (z mapkami i folderami atrakcji geoturystycznych), odtwarza53 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój wapieni. Ze względu na ochronę geostanowisk i zasobów balneologicznych nie można dopuścić do lokowania odpadów w wyrobiskach po eksploatacji wapieni i naturalnych formach krasowych. Urząd Gminy oraz recepcje hoteli i sanatoriów powinny rozpowszechniać informację geoturystyczną. nie zadrzewień i zakrzewień w układach pasmowych oraz poprawę czystości wód poprzez likwidowanie niekontrolowanego zrzutu ścieków. Projektowany zbiornik retencyjny o powierzchni 20 ha w sołectwie Strażnik również wzbogaci krajobraz. Otwiera się tu pole do popisu dla architektów krajobrazu, wśród których można by rozpisać konkurs. Zasadniczą cześć perspektywicznych stref aktywności turystycznej stanowi krajobraz leśno-łąkowy o charakterze zbliżonym do naturalnego. Przedstawione propozycje zagospodarowania terenu na potrzeby turystyki i rekreacji w gminie uzdrowiskowej SolecZdrój zmierzają do zrównoważonego rozwoju eksploatowanych systemów i krajobrazu, zaspokojenia potrzeb społeczeństwa oraz ochrony walorów przyrodniczych przy zachowaniu możliwości zmian użytkowania terenu w przyszłości. Powstanie tu wielofunkcyjny obszar osadniczo-rekreacyjno-ochronny. Zasoby przyrody nieożywionej w gminie Solec-Zdrój, inne niż wody lecznicze, oraz opisane wyżej obiekty i zjawiska geoturystyczne są mało znane, a proponowana trasa geoturystyczna znajduje się w stadium koncepcyjnym. Turystyka poznawcza może pełnić rolę uzupełniającą do wypoczynkowej i leczniczej pod warunkiem spopularyzowania atrakcji i udostępnienia obiektów. Do popularyzacji przyczynią się gazety lokalne i specjalnie przygotowane foldery, objaśniające przystępnie zjawiska i procesy geologiczne. Turysta nie dostrzeże powolnego procesu, lecz jego skutek w postaci budowy geologicznej, która musi być łatwa do zaobserwowania w określonych miejscach – geostanowiskach. Potrzebna jest także popularyzacja istnienia rzadkich walorów przyrodniczych wśród mieszkańców gminy, a zwłaszcza młodzieży, w celu wyrobienia dumy z dziedzictwa naturalnego i poczucia odpowiedzialności za stan cennych obiektów. Cenniejsze obiekty powinny być objęte ochroną. Świetną okazją do popularyzacji są Dni Ziemi, lekcje ekologii w ramach “zielonych szkół” i konkursy na najbardziej ekologiczną gminę w Polsce. Atrakcje geoturystyczne gminy są stosunkowo łatwo dostępne dzięki wystarczająco gęstej sieci dróg jezdnych i polnych. Trasy dojazdu lub dojścia trzeba jednak oznakować i umieścić na mapkach, a niektóre odsłonięcia geologiczne oczyścić z krzaków i darni. Na omawianym obszarze najlepsze odsłonięcia geologiczne powstały dzięki eksploatacji górniczej Wnioski 1. Z przeprowadzonej analizy wynika, że sołectwa Chinków, Zagaje Kikowskie, Żuków, Strażnik, Solec-Zdrój, Zagajów, Magierów, Piasek Mały, Wełnin, Ludwinów, Zagórzany, Kolonia Zagajów oraz Zborów są predysponowane warunkami przyrodniczo-krajobrazowymi do pełnienia funkcji turystyczno-rekreacyjnych, natomiast okolice Kikowa, Zagaja Kikowskiego i Solca-Zdroju posiadają znaczące atrakcje geoturystyczne, sprzyjające rozwojowi uzupełniających funkcji turystyczno-poznawczych. 2. Kształtowanie struktury funkcjonalno-przestrzennej potencjalnych stref aktywności turystycznej w gminie warunkowane jest zasięgiem stref ochronny uzdrowiskowej oraz atrakcyjnością krajobrazową i geoturystyczną. Polega ono na kontynuowaniu niezbędnych inwestycji usługowych, promocji walorów balneologicznych i geoturystycznych oraz rozwoju rolnictwa ekologicznego z zachowaniem harmonii krajobrazu kulturowego. 3. Wykorzystanie analizowanych jednostek przestrzennych wymaga zachowania umiarkowanej koncentracji bazy turystycznej, ochrony dawnych wyrobisk górniczych i określonych w artykule ogólnych zasad zabudowy i zagospodarowania terenu. 4. Warunki geologiczno-inżynierskie podłoża budowlanego na terenie gminy są silnie zróżnicowane, a część obszaru wymaga wyprzedzających badań przed lokalizacją inwestycji. Znaczna część gminy posiada dogodne warunki naturalne do lokalizacji składowisk odpadów, ale objęcie całej gminy strefą ochrony uzdrowiskowej wpływa na lokowanie odpadów poza jej obszarem. Podziękowania: Autorzy dziękują Panu Tomaszowi Kalecie za udostępnienie zdjęć lotniczych. Cyfrowy obraz terenu wykorzystano za zgodą firmy Google. Praca realizowana była w ramach badań statutowych WGGiOŚ AGH. Summary as the natural conditions, especially climate. Auxiliary functions to be developed are agrotourism, ecotourism and geotourism. The objects and trails decisive for scenic valours of the commune should be identified parallelly with the controls of development and management of the area. Geological and physiographic conditions Three distinct physiographic regions (Fig. 1) are distinguished within the Solec-Zdrój commune, from north to south: the Pinczów Rise (200-300 m a.s.l), the Solec Trough (170-180 m a.s.l.), and the Vistula River Lowland (around 160 m a.s.l.). Mineral waters and solid mineral resources, variety of soils, landscape, hydrogeology, and geological-engineering conditions in the commune area – all these factors decisive in Nature and landscape valorization of the Solec-Zdrój commune for tourism planning and land-use management Ewa Król, Andrzej Paulo The Solec-Zdrój commune, with 5,167 inhabitants and an area of 85 km 2, is situated in the southern part of the BuskoZdrój county. Its main functions, i.e. agriculture and healthresort treatment, result from natural factors, of which the most important are considerable reserves of mineral waters as well 54 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój economic development of the assets and touristic potential of the area are bound to regional geology. The region had been glaciated some 600 and 500 Ka BP during the South-Poland (Sanian 1 and Sanian 2) icesheet advance and, may be, also during the older, Nida glaciation phase. However, both glacial and interglacial sediments of certain phases are hardly distinguishable in the area. Their thickness totals up to 10 metres, being reduced to zero in the north, along the Pinczów Rise. Pleistocene deposits consist of tills, glacifluvial sands and gravels, loess and aeolian dune sands. The last two formations are confined to the Late Pleistocene. Shallow and relatively narrow valleys of Rzoska and Struga rivers, and broad Vistula River valley are filled with Holocene alluvial deposits, mostly sands and silts. The variety of Quaternary deposits, despite their low thickness, is responsible for development of soils: black soils (feosols), brown soils, sandy podsolic, alluvial, muck soils, peat decay, and mineral decay. Pleistocene sands are valued as aggregates in Kików, Piestrzec and Wełnin. Low thickness and reduced extension of sand and gravel beds result in rather limited groundwater resources. Other lithosomes of this stage are devoid of practical significance. Quaternary sediments discontinuously cover older formations. Three more structural stages are known from the area, as revealed by petroleum and mineral water exploration drillings: Miocene, Mesozoic and Palaeozoic, each separated by a stratigraphic unconformity (Walczowski, 1976) . Miocene succession is some 200 m thick, increasing locally up to 300 m above the Radzanów fault zone (Fig. 2), and diminishing to 0-50 m above the Alpine-age Pinczów-Wojcza horst, which separates two Miocene-filled troughs of Solec and Połaniec. To the south of Solec-Zdrój a parallel horst borders the thick Miocene deposits. The Miocene strata comprises the lower, lensoidal member composed of sands, Lithotamnia Limestones and gypsums, and the upper, thick and continuous member of the Krakowiec Clays. The lower member, which hosts saline, connate waters, is exposed along the border of the Pinczów Rise. The gypsum beds are locally transformed into sulphur-bearing limestones with the release of H2S. The Krakowiec Clays were locally exploited for production of bricks in Zielonki but their main role is the sealing of both the Miocene and the Mesozoic aquifers from pollution-vulnerable surface waters. High-discharge springs of potable water are taken in Magierów and Wojeczka, whereas saline water springs, usually H2S-bearing, are known in Solec, Piasek Mały, Kików, Piestrzec and westwards from the study area. Hydrogen-sulphide-saturated waters constitute major geological resource of the area. Groundwaters evaporating at swampy meadows near Piotrówka precipitate alums making the unvegetated badland. Significant thickness of the Krakowiec Clays, usually exceeding 100 m, allows construction of waste disposal within the Solec Trough. The compact Lithotamnia Limestones are appreciated as dimension stone for construction and sculpture, and are extracted in Kików and Sułkowice, formerly also in Magierów. The Mesozoic complex consists of minor Triassic sediments, Upper Jurassic and Upper Cretaceous limestones, marls, and sandstones. Due to their favourable properties, Jurassic limestones were exploited as construction stones in Kików and Skotniki Małe. Small amounts of oil were recovered in early XXth c. from Upper Jurassic limestones in Żółcza (5 km SE from Solec-Zdrój) and nearby structure has been extensively explored since then, although oil reserves were not extended. Both the subevaporitic Miocene succession and the Cretaceous-Jurassic sequence provide aquifers of regional significance. Geological engineering conditions within the Solec-Zdrój commune differ greatly depending on local lithology and groundwater level. Areas which need detailed studies before laying building foundations were delineated on the geoenvironmental maps. Nature protection Border fault zone of the Pińczów Rise and the Solec Trough shows the highest geodiversity and, thus, it was selected as a major part of proposed geotouristic trail (Fig. 3). Many abandoned quarries with rock exposures (Fig. 5, 8, 9), karst caves (Fig. 4, 6) and springs (Fig. 11), protected xenothermic plants and scenic views were identified. Some are protected by law as parts of landscape parks or areas of protected landscape. Smaller areas form highly biodiversed habitats of meadows and bogs, with abundant avifauna. Floristic nature reserves were proposed in Zagaje Kikowskie and in Kików. No biotic nature monuments have been registered up to date but some inanimate monuments were claimed and some more were proposed. These include abandoned Skotniki quarry where rocks forming the Nida Trough are best-exposed, a large granite erratic boulder evidencing Pleistocene glaciation, geosites documenting interesting Miocene stratigraphy, karst caves, and pulsating karst spring. Elements of international and national ECONET system are also present. Methods of valorisation Valorization of nature and landscape has been based upon field observations and the analysis of topographic maps, updated with the use of satellite imagery and airborne photographs. Both the nature and landscape valorizations are of aerial extent whereas interesting geological objects and phenomena are exposed over relatively small surfaces, therefore, the geodiversity was valorised separately. On the 1:25,000 scale topographic map, the commune was divided into basic, 1 km 2 pixels. For each pixel the method of totalling point valuation with respect to the natural environment valours was applied (Fig. 10). Considering tourism objectives, these valours include first of all: surface waters, vegetation cover, land relief, and – additionally – a mosaic of grassland and arable land as well as a low percentage of builtup areas. These valours were granted points from -1 to +1, multiplied by a factor representing specified landforms covering in the basic squares. The highest value (1) was attributed to watercourses and water reservoirs, a lower (0.6) to the vegetation cover, particularly forests, still lower (0,2) to meadows, pastures and arable lands. Built-up areas have been recognized as reducing the environmental attractiveness and were granted a negative factor (-1) (Table 1). Irrespective of the contribution of specific land cover, the vertical relief has been 55 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój identified as the factor increasing the attractiveness of the landscape, hence, 1 point was granted for every 10 m of altitude difference. The total tourist attractiveness has been calculated for each basic square. The whole set of total evaluation values was divided into four classes (a-d) of nature and tourism attractiveness (Table 2). Saturation of the area with tourist and landscape valours was expressed as the number of points per 1 km2 (Table 3). Valourisation of geodiversity was based on expert valuation of already individually protected landforms as well as of unprotected geological sites and phenomena of tourist interest. Thus, 10 points was granted for nature reserves, 5 pts for inanimate monuments and geosites, 3 pts for ecological sites, 2 pts for any easily observable geological phenomenon (Table 3). Taking into consideration that the most valuable nature resource in Solec Spa are therapeutic sulphide waters, maximum value of 20 points was granted to the site of their utilization. Nature valours of the Solec-Zdrój commune The results of totalling point valuation, including the division into the four classes of attractiveness mentioned above (Table 2) have been visualized in the map of tourism attractiveness of the Solec-Zdrój commune (Fig. 10). Total points scored by a separate “sub-commune” (i.e. the smallest administrative unit of rural areas in Poland) are presented in Table 3. The areas of the highest and the high tourism attractiveness concentrate in the south-western and north-eastern parts of the commune and make up 49% of its surface. These represent mainly the areas covered by dense forests with adjacent water reservoirs. The areas of medium tourism attractiveness make 38%, and those of low attractiveness constitute 13% of total commune area. The nature-landscape features that predestine a region to develop tourism and recreation occur in the following “subcommunes”: Chinków, Zagaje Kikowskie, Żuków, Strażnik, Solec-Zdrój, Zagajów, Magierów, Piasek Mały, Wełnin, Ludwinów, Zagórzany, Kolonia Zagajów and Zborów. Within each of them, the authors defined the areas attractive for a tourism and, simultaneously, easily accessible. These form five zones of tourism activity (Fig.12): 1. Solec-Zdrój – Kolonia Zagajów – Wełnin, 2. Piasek Mały, 3. Żuków – Kików, 4. Magierów, 5. Włosnowice. Within these zones pedestrian, bicycle, equestrian and automobile routes were distinguished, treated also as the elements connecting the five zones. The proposed zones of tourism activity show diversified development. In addition to forest areas and meadows, these also have farmlands. Analysis of tourist infrastructure The center of therapeutic treatment as well as of tourism and recreation is currently Solec-Zdrój (Fig. 13). The spa amenities include therapeutic facility utilizing mineral waters and climate, two sanatoriums: “Świt” and “Jasna”, a physiotherapeutic facility and an open-air therapeutic centre “Park Zdrojowy”. In 2005 the modern health-resort hotel „Malinowy Zdrój” (Fig. 14), and in 2006 the “Solanna” guesthouse were opened. Together, these hotels offer 550 beds. Accommodation in the commune is also available in private houses. Clearly, the accommodation infrastructure is insufficient considering the expected growing interest in spa tourism and agrotourism in the Solec-Zdrój commune. However, investments in tourism are rising (Table 3). Taking into consideration the spa character of the commune, the tourist infrastructure should not be concentrated in the Solec-Zdrój “sub-commune” but ought to be spreaded throughout the whole region. Zoning of investment activities in the commune should help to dispers the infrastructure. Zoning of investments for tourism and recreation The functional-spatial structure of the commune results from the extent of health-resort protection zones, the classes of nature-tourism attractiveness and the overall infrastructure of the area. Three development zones were distinguished, each having different restrictive demands (Fig. 15): 1. the highest restrictions zone, in which limitation of spatial expansion of tourist infrastructure is recommended and which management should be focused on the improvement of spa standards; 2. the preference zone, indicated in development strategy as the expansion area of therapeutic facilities and recreation centres, in accordance with the principles of development zoning; 3. the free-design zone, in which tourism investments are allowed on (relatively) free basis if adapted to both the sojourn and weekend tourism. Natural valours of the environment should be upgraded by afforestation and tree planting, in order to improve recreation conditions. Proposals of changes in land-use management and landscape designing The tourist attractiveness of the Solec-Zdrój commune is determined by the acreages occupied by specific forms of land cover. A proper change of land use and land covering, i.e. the structure of cropfield mosaic and wood stripes, arrangement of the settlement layouts, aesthetic values of buildings, all may increase or decrease the tourist attractiveness. Designing the spatially ordered landscape is of essential importance in selecting sites for development of tourism and recreation (Krzymowska-Kostrowicka, 1997). In the SolecZdrój commune one may observe degradation of landscape resulting from uncontrolled investing and, indirectly, by legal ownership problems. As a consequence, landscape with rather chaotic spatial structure was being formed in some places. The proposals presented here pertain to land development and aim at designing the harmonious landscape. These are based mainly on adaptation of land-use practice to natural environment in the study area. The cultivation landscape prevailing in the Solec-Zdrój commune undergoes continuous changes, but the striped layout of fields is maintained (Fig. 12, 16-19). The investment plans associated with the spa-oriented functioning of the commune provide for extension of built-up areas both in Solec-Zdrój and in adjacent “sub-communes”. When introducing anthropogenic elements, the protection of spatial continuity of biotopes 56 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój (particularly forests and meadows) and the extension of spa protection zones should be considered. Obviously, the sustainable development of B and C zones (Fig. 15) does not preclude their functioning as spa areas in the future. Apart from extension of built-up areas, changes of land use in particular “sub-communes” are reflected in the increasing acreage of meadows and forests. Afforestation of farmland by private persons is observed (Fig. 17). From the points of view of spatially-ordered landscape designing and of the space for agricultural use, integration of dispersed groves and forests as well as additional planting of trees in the areas of low soil quality is highly justified. Selection of potential activity zones for the needs of tourism and recreation within the areas of the highest, high and low investment attractiveness affects the landscape composition both within and outside the limits of these zones. The landscape composition is based on designing of the landscape interior. This interior is understood as the entire physiognomy of the surroundings of the place from with landscape may be looked at. The number of such places may be infinite, but for the needs of tourism this number is usually limited to sites that characterize fully the particular types and forms of the landscape; such sites are called “critical points of the landscape” (Bogdanowski, 1998). Such critical points have been localized at the margins of the spa park in Solec-Zdrój and also in Żuków, Magierów, and Ludwinów. In the interior of the cultivation landscape prevailing in the commune, the chessboard pattern of fields makes the horizontal plane. In sizeable forestless areas located in the southern part of the commune (Fig. 19), the landscape may be categorized as open with existing local interiors. In open landscape, prevailing in the commune, the landscape interiors are the highest points that offer vistas limited by the skyline. It is suggested to preserve zones of open landscape on the eastern slopes of the Pińczów Rise, i.e. in Sułkowice, Kików, Zagaje Kikowskie, Magierów and Piestrzec, where the attractiveness of outlooks is guaranteed due to 90 m elevation difference in relation to the southern part of the area. For this reason, it should not be permitted to construct buildings higher than skyline determined by the forest complexes and/or the Pińczów Rise. Critical points of the landscape determined within the borders tourist activity zones together with broadwalks, bicycle and equestrian trails, and motor roads make a “transport network” (Fig. 12). Considering the agricultural character of the commune, designing the space for agricultural use is of crucial importance. The dominance of small farms along with high quality of the environment provide a chance of developing the ecological farming. In this regard, the major obstacle faced by most of “sub-communes” is the lack of sewage collection systems although the whole commune has quite well-developed water supply network. This problem can be solved by proposed hydrophyte treatment plant localized in Zielonki and collecting sewage from “sub-communes” of the southern and south-eastern parts of the area (Zielonki, Włosnowice, Świniary), as well as by construction of small, domestic treatment plants (wastewater gardens) in the “sub-communes” with scattered housing pattern (Ludwinów, Kolonia Zagajów, Strażnik). It is advisable to develop landscape valours in the valleys of the Rzoska and the Kanał Strumień rivers by rendering these areas accessible for tourists; an action plan should include designing of broadwalks and bike trails as well as reconstruction of tree and bush strips. Simultaneously, water quality should be improved, mainly by abating an uncontrolled sewage disposal. An essential part of zones perspective for tourist activities is represented by mixed, meadow-forest landscape, as close as possible to the natural biotopes. Conclusions 1. The spatial analysis indicates that the following “subcommunes”: Chinków, Zagaje Kikowskie, Żuków, Strażnik, Solec-Zdrój, Zagajów, Magierów, Piasek Mały, Wełnin, Ludwinów, Zagórzany, Kolonia Zagajów and Zborów have both the natural and landscape conditions that predispose them for tourism and recreation development. At the same time surroundings of Kikow, Zagaje Kikowskie, and SolecZdrój display significant geotouristic attactions, which favour the cognitive touristic functions. 2. Formation of functional and spatial structure of potential areas of tourist activity in the Solec-Zdrój commune depends on the extent of spa protection zones, on the landscape and geotouristic attractiveness. Implementation of local management plan requires the investments in both the service sector and in the ecological agriculture, maintaining at the same time harmonious cultural landscape and promoting balneology and geotouristic valours. 3. Development of analysed basic spatial units requires: (i) to sustain a moderate concentration of tourist facilities, (ii) to protect of inactive quarries as geosites, and (iii) to follow the general principles of development and management of the commune area specified by the authors. 4. Geological-engineering conditions in the commune are highly variable and significant part of the area needs studies before investments are designed. Vast areas are suitable for construction of waste landfills, however, declaration of spa protection zones within the whole commune area forcesv the external deposition of wastes. Literatura (References) Długosz S. Satora M., 2003. Opinia hydrogeologiczna w sprawie stałości wydajności oraz składu wód mineralnych ujęcia „Wełnin” w gminie Solec-Zdrój, Dokumentacja, Malinowy-Zdrój Solec SPA, Kraków. Dubel K., 1998. Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym. Wydawnictwo Ekonomia i środowisko, Białystok. Flis J., 1956. Szkic fizyczno-geograficzny Niecki Nidziańskiej, Czasopismo Geograficzne, 1. Bergier T., Czech A., Czupryński P., Łopata A., Wachniew P., Wojtal J., 2004. Roślinne oczyszczalnie ścieków. Przewodnik dla gmin, Natural Systems, Kraków. Bogdanowski J.,1998. Konserwacja i ochrona krajobrazu kulturowego. Teki krakowskie VI, Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, Kraków. 57 Waloryzacja przyrodniczo-krajobrazowa gminy Solec-Zdrój Gałaś A., Paulo A., 2001. Mapa Geologiczno-Gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Stopnica (wraz z objaśnieniami), PIG, Warszawa. Herman G., 1997, Mapa Hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Stopnica (wraz z objaśnieniami), PIG, Warszawa. Kondracki J., 2000. Geografia regionalna Polski, PWN, Warszawa. Kowalczyk-Juśko A., 2005. Szanse i zagrożenia zachowania różnorodności biologicznej na obszarach wiejskich. In: Szponer A., Horska-Schwarz S., (eds). Struktura przestrzenno-funkcjonalna krajobrazu. Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu: 272-282, Wrocław. Kozłowski S., 1999. Programme of geodiversity conservation in Poland. Polish Geological Institute Special Papers, 2: 15-18, Warszawa . Król E., 2007. Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gminy uzdrowiskowej Solec-Zdrój. Technika Poszukiwań Geologicznych, Geotermia, Zrównoważony Rozwój, 239: 67-79, PAN, Kraków. Krzymowska-Kostrowicka A., 1997. Geoekologia turystyki i wypoczynku. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Luter-Jóźwik M., Świątek.M, 2006. Inwentaryzacja złóż kopalin i wód podziemnych z uwzględnieniem ochrony środowiska na terenie gminy Solec Zdrój w woj.świętokrzyskim, Dokumentacja, Hydrogeotechnika Sp.z o.o. Archiwum Urzędu Marszałkowskiego Kielce. Richling A. Solon J., 1993. Ekologia krajobrazu. PWN, Warszawa. Rubinowski Z., 1995. Wieloprzestrzenny System Obszarów Chronionych w Województwie Kieleckim. Dokumentacja dla utworzenia Obszarów Chronionego Krajobrazu w województwie kieleckim. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce Rutkowski J., 1986. Budowa geologiczna Niecki Nidziańskiej. Studia Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej. Wartości środowiska przyrodniczego Niecki Nidziańskiej i zagadnienia jego ochrony, 14: 35-60. Kraków. Skompski S., Żylińska A., 2006. Procesy i zdarzenia w historii geologicznej Gór Świętokrzyskich. Materiały konferencyjne LXXVII zjazdu nauko- wego Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Ameliówka koło Kielc. PIG, Warszawa. Słomka T., Kicińska-Świderska A., Doktor M., Joniec M., i in., 2006. Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. AGH, Kraków. Studium 2002. Studium uwarunkowań i zagospodarowania przestrzennego gminy Solec-Zdrój, Uchwała Rady Gminy nr 2/19/02, SBRR, Kielce. Urban J., Wróblewski T., 1999. Representative geosites of the Góry Świętokrzyskie (Holy Cross Mts.) and Nida Basin, Central Poland. Polish Geological Institute Special Papers, 2: 61-70, Warszawa. Ustawa 1995, Ustawa z dnia 3 lutego o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Dz.U. Nr 16 poz. 78 Ustawa 2003. Ustawa z dnia 23 lipca o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami. Ustawa 2004. Ustawa z 16 kwietnia o ochronie przyrody. Dz. U. Nr 92, poz. 880. Ustawa 2005. Ustawa z dnia 28 lipca o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych. Dz. U. Nr 167, poz.1399. Walczowski A., 1976. Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski w skali 1: 50 000, arkusz Stopnica (wraz z objaśnieniami). Instytut Geologiczny, Warszawa. Wimbledon W., 1999. Geosites - an International Union of Geological Sciences initiative to conserve our geological heritage. Polish Geological Institute Special Papers, 2: 5-8, Warszawa. Zuber A., Grabczak J., 1985. Pochodzenie niektórych wód mineralnych Polski południowej w świetle dotychczasowych badań izotopowych. Aktualne Problemy Hydrogeologii: 135-148. Wyd. AGH, Kraków. Zuber A., Weise S.M., Osenbruck K., Mateńko T., 1996. Origin and age of saline water in Busko Spa (Southern Poland) determined by isotope, noble gas and hydrochemical methods; evidence of interglacial and pre-Quatenary warm climate recharges. Pergamon In Press. 58 Geoturystyka 1 (8) 2007: 59-62 Skalne formy wietrzenne czy megalityczne rzeźby? Deir ei-Bahari. Górny Egipt Weathered rocky forms (?) or megalithic sculptures (?) Deir el – Bahari. Upper Egypt Maciej Pawlikowski Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków e-mail: [email protected] Hurghada Asyut Bur Safaga Sohag Qena Świątynia Hatshepsut usytuowana jest w Górnym Egipcie na zachodnim brzegu Nilu (Fig. 1). Jest zlokalizowana w początkowym, górnym odcinku doliny Deir el Bahari, która wcina się w masyw tebański i biegnie prostopadle do doliny Nilu. Arabia Saudyjska Quseir Luxor Deir El Bahari E g i p t Aswan Treść: Wykonano badania geologiczne i geomorfologiczne skał z otoczenia świątyni królowej Hatshepsut w Górnym Egipcie. Rozpoznano wielometrowej wysokości formy skalne które mogą być rzeźbami megalitycznymi lub naturalnymi ostańcowymi formami wietrzennymi utworzonymi w eoceńskich wapieniach tebańskich. Słowa kluczowe: Górny Egipt, Świątynia Hatshepsut, rzeźby megalityczne? Abstract: Geological and geomorphological investigation of area surrounding temple of Queen Hatshepsut have benn performed. Great rocky forms were discovered which represent either megalithic forms or are natural weathered relicts formed in Eocene Theban limestones. Key words: Upper Egypt, temple of Hatrshepsut, magelithic sculptures? Fig. 1. Lokalizacja doliny Deir el-Bahari w Górnym Egipcie. (wg R. Said 1990) • Fig. 1 Locality of Deir el Bahari valley. Upper Egypt (by R. Said 1990) Fig. 2. Świątynia królowej Hatshepsut z megalitycznymi rzeźbami (?) – ostańcami (?) znajdującymi się ścianie skalnej ponad świątynią • Temlpe of Queen Hatshepsut with megalithic sculptures (?) weathered forms (?) located above 59 Skalne formy wietrzenne czy megalityczne rzeźby? Deir ei-Bahari. Górny Egipt Fig. 3. Ostańcowe formy skalne (megalityczne rzeźby?) w klifie skalnym wapieni Tebańskich nad świątynią królowej Hatshepsut: A – Głowa, B – postać faraona w koronie, C – siedząca postać faraona, D – kobra • Weathered rocky forms megalithic sculptures in rocky cliff of Theban Limestones above the temple of Queen Hasthepsut: A – head, B – pharaoh in crone, C – seating pharaoh, D – cobra Jest to jedna z najbardziej znanych dolin na świecie. Tu znajdują się zarówno wspaniałe świątynie, jak i tysiące grobów nekropolii zwanej Tebami Zachodnimi. Tu odkryto niezmierzoną ilość zabytków, malowideł, ceramiki i innych najpiękniejszych i najcenniejszych skarbów kultury i sztuki Egiptu. Długość tej niewielkiej dolinki wynosi około 1200 metrów zaś szerokości nie więcej niż 220 metrów. W pobliżu świątyni zbocza doliny są pionowe i mają wysokość do 120 m, zaś w kierunku ujścia do doliny Nilu ich nachylenie gwałtownie się zmniejsza. Z geologicznego punktu widzenia dolina stanowi element monokliny egipskiej i zbudowana jest ze skał trzeciorzędowych, które pocięte są licznymi uskokami (Said 1990, Pawlikowski 1982, 1993, 1994a, b Pawlikowski, Wasilewski 2004, Drągowski i in. 1987, Pawlikowski, Wasilewski 2004). Na niej występują skały Formacji Tebańskiej, w skład której wchodzą: żółte wapienie krzemionkowe, wapienie numulitowe, wapienie organogeniczne, margle i jasne wapienie z konkrecjami krzemionkowymi. Poniżej tej serii znajdują się zielono-szare łupki Esna (Yehia 1987, Said 1990, Pawlicki 2000). Wyróżnia się tutaj trzy serie: – seria pierwsza to chlorytowo-baddeleitowe łupki Esna z domieszką getytu i kalcytu, znajdujące się w najbliższym otoczeniu świątyni Hatshepsut; – seria druga składa się z łupków przewarstwionych dolomitami i marglami; – seria trzecia to kompleks wapieni tebańskich, mikrytowodolomitycznych, z licznymi horyzontami krzemiennymi. Cały omawiany obszar znajduje się w strefie sejsmicznej połączonej z systemami tektonicznymi zarówno na obszarze Pustyni Wschodniej jak i Morza Czerwonego. Dlatego masyw tebański jest bardzo mocno spękany, a systemy spękań mają głównie przebieg NE-SW i NE-SE (Liszkowski, Stochlak 1977, Hancock i in 1984, Yahia 1987, Drągowski i in. 1987, Pawlikowski, Wasilewski 2004). Dolinę zamyka świątynia królowej Hatshepsut (Fig. 2). Świątynia została zbudowana w pierwszej połowie XV wieku p.n.e. i była poświęcona kultowi bogini Hathor i boga Amona oraz pamięci królowej Hatshepsut z XVIII dynastii (Barwik 1998, 2000, 2001, Pawlicki 2000, Szafrański 2000, 2001, i in.). Jest to świątynia pogrzebowa tej królowej, chociaż jej grób znajdował się gdzie indziej. Badania terenowe obszaru świątyni i jej otoczenia, a szczególnie skał występujących w klifie skalnym ponad świątynią ujawniły wiele form o urozmaiconej morfologii. Obok typowych form ostańcowych, będących efektem procesów erozyjnych zaobserwowano także formy o cechach morfologicznych, które mogą być efektem aktywności człowieka. Są to formy przypominające wielkie, wielometrowej wysokości megalityczne rzeźby skalne (Fig. 3.: A, B, C, D). Formy te są szczególnie dobrze widoczne jedynie przez stosunkowo krótki okres czasu, wyłącznie z większej odległości i przy określonym kącie padania światła słonecznego. Prawdopodobnie to wspomniane warunki oświetleniowe powodują, że omawiane formy są niezauważalne nawet przez bardzo spostrzegawczego obserwatora. Dla podkreślenia sztucznego, a nie naturalnego charakteru omawianych form obok ich fotografii zamieszczono także rysunki. Są one oczywiście pewną subiektywną interpretacją obserwowanych zjawisk. Należy także brać pod uwagę, że jeżeli formy te są megalitycznymi rzeźbami to procesy erozyjne po ich wyrzeźbieniu w sposób istotny przyczyniły się do znacznego zatarcia ich rysów, bowiem znajdują się one w strefie wyjątkowo eksponowanej na erozję słoneczną i eoliczną. Nie można także wykluczyć zniszczeń spowodowanych przez muzułmanów, którzy po 60 Skalne formy wietrzenne czy megalityczne rzeźby? Deir ei-Bahari. Górny Egipt Fig. 4. Megalityczne rzeźby (?) – ostańce (?) występujące ponad świątynią królowej Hatshepsut. A-A’ – głowa ?, B-B’ – postać faraona w koronie? • Megalithic sculptures (?) – weathered rocky forms (?) present above temple of queen Hatshepsut. A-A’ – head (?), B-B’ – pharaoh in crone (?) Fig. 4a. Megalityczne rzeźby (?) – ostańce (?) z otoczenia świątynia królowej Hatshepsut. C-C’ – faraon na tronie?, D-D’ – kobra? • Megalithic sculptures (?) – weathered rocky forms (?) present above temple of queen Hatshepsut. C-C’ – seating pharaoh (?), D-D’ – cobra (?) wkroczeniu do Egiptu niszczyli wszystkie rzeźby i malowidła ukazujące m. in. człowieka. Bezpośrednio nad świątynia obserwuje się wielką formę ostańcową o kształcie głowy (Fig. 4 A), zaś powyżej postać faraona w koronie (Fig. 4 B). Dalej w głąb masywu znajduje się forma o kształtach przypominających siedzącego faraona (Fig. 4a C). Z obserwacji poczynionych w ścianie skalnego klifu w kierunku południowym obserwuje się formę przypominającą wielka kobrę z w pozycji atakującej (Fig. 4a D). Biorąc pod uwagę litologię wapieni tebańskich oraz pewną monotonność kształtów bardzo licznie występujących w tym rejonie ostańcowych form wietrzennych należy stwierdzić, że omawiane powyżej formy są zdecydowanie odmien- ne. Geometryzującą i subiektywną interpretację morfologii tych form pokazano na fotografiach i odpowiednich rysunkach (Fig. 4, 4a; A’ ‑D’). Jeżeli wspomniane formy są rzeźbami megalitycznymi to prawdopodobnie odgrywały one istotną rolę w okresie funkcjonowania licznych w tym rejonie świątyń. Nieznany jest czas ich powstania ani ich autorzy. Gdyby jednak prowadzone nadal badania nie potwierdziły prezentowanych tu przypuszczeń, omawiane formy należy traktować jako wyjątkową atrakcję turystyczną i geoturystyczną dodającą niezmiernego i wyrafinowanego uroku dolinie Deir el- Bahari, a zwłaszcza samemu otoczeniu świątyni królowej Hatshepsut. Summary It is one of largest and well-known valleys in the world where are extraordinary temples, tombs and other dynastic objects. The valley is about 1200 m long and maximum 220 m wide. The slopes of hills behind the temple of Hatshepsut are vertical and up to 120 m high (Fig. 2). Geologically, the valley is the part of Egyptian monocline and is composed of Tertiary sediments cut by many faults (Said 1990, Pawlikowski 1982, 1993, 1994 a, b Drągowski i in. 1987, Pawlikowski, Wasilewski 2004). Weathered rocky forms (?) or megalithic sculptures ? Deir el – Bahari. Upper Egypt Maciej Pawlikowski The Temple of Queen Hatshepsut is located at Deir el Bahari Valley in Upper Egypt, at the left bank the Nile River (Fig. 1). 61 Skalne formy wietrzenne czy megalityczne rzeźby? Deir ei-Bahari. Górny Egipt The temple of Queen Hatshepsut is located at the end of the valley. Sequence of Tertiary Theban Limestones is observed above the temple. Going from the base to the top of hills the following sequence of rocks is observed (Yehia 1987, Said 1990, Pawlicki 2000): 1. The series of chlorite – baddeleite shales containing small admixture of goethite and calcite, 2. The series of gray shales with intercalations of dolomite and marly limestones. Shales contain concentrations of iron sulphides altered due to weathering onto secondary iron oxides, 3. The top sediments i.e. complex of Theban Limestones - marly, dolomitic, organogenic and other types of limestones containing many horizons of flint nodules. The described area is tectonically active because of geological connections with the Western Desert as well as tectonic structures of Red Sea (Liszkowski, Stochlak 1977, Hancock i in. 1984, Yahia 1987, Drągowski i in. 1987, Pawlikowski, Wasilewski 2004). The dominating directions of observed faults there are NE-SW and NE-SE. The temple of Queen Hatsehsput was build in the first half of XV cent. B.C. and was devoted to gods Hathor and Amon (Barwik 1998, 2000, 2001, Pawlicki 2000, Szafrański 2000, 2001, and other.). Moreover, the temple is a funeral temple of Queen Hatshepsut while the tomb of the queen is located at other place. Field works carried on in the area of Deir el Bahari valley, particulary investigation of vertical wall present just above the temple of Hatshepsut showed the presence of interesting morphological forms. Together with typical erosional forms one can see shapes which might have been the result of human activity (Fig. 3). Mentioned forms are well seen only from longer distance and at hours between 9 a.m. and 11 a.m. under special sun illumination. At other hour forms are practically invisible. Together with photo documentation of mentioned forms (Fig. 4 A-D) their drawings are included (Fig. 4 A’-B’). Observation may suggest that form A (Fig. A, A’) is the head of pharaoh, form B is similar to pharaoh in crown (Fig. 4 B, B’) and form C shows pharaoh sitting on the throne (Fig. 4 C, C’). Next is the form to the south is similar to cobra (Fig. 4 D, D’). Interpretations of mentioned forms by the author is subjective but if he is right “sculptures” were in past important for Egyptian most probably because of religion. On the other hand, even if studies do not confirm supposition that mentioned forms are sculptures but are of natural origin (weathered forms), these constitute the additional, great attraction for visitors. Literatura (References) Krzyżaniak L., Kobusiewicz M., Alexander (eds). Environmental changes and human culture in the Nile basin and Northern Africa until second millennium B.C., Studies in African Archaeology 4. Poznan Archaeol. Mus; 355-357. Pawlikowski M., 1994a. Geomorphology and geology of investigated area. In: Binter B., Kozłowski J.K., (Eds), Predynastic settlement near Armant. Studien zur Archaologie und Geschichte Altagyptens. Band 6, Heidelberger Orientverlag: 3-18, Heidelberg. Pawlikowski M., 1994b. Climatic changes during Holocene in the region of Armant. In: Binter B., Kozłowski J.K., (eds). Predynastic settlement near Armant. Studien zur Archaologie und Geschichte Altagyptens. Band 6, Heidelberger Orientverlag: 125-132. Heidelberg. Pawlikowski M., Wasilewski M., 2004. Some remerks on Joining in the Theban limestones in the region of Deir el Bahari, Egypt. Geologia, 30: 47-56. Said R., 1990. Geology of Egypt. A.A. Balkema Publisher Rotterdam. 750 pp. Szafrański Z.E., 2000 Upper Terrace of the Temple of Hatshepsut at Deir el-Bahari: Recent Results of Restoration Work. In: Z. Hawass and A.M. Jones (eds)., Eighth International Congress of Egyptologists: Abstracts of Papers, Cairo: 177. Szafrański Z. E., 2001. Deir el-Bahari. The Temple of Queen Hatshepsut, season 1999/2000, PAM ,XII: 185-205. Yehia M.A., 1987 Contribution tu the geology of gebel Gurnah, Luxor, Nile Valley. Bull. Geol. Survey. Egipt: 1-33. Barwik M., 1998. The so-called ‘Stundenritual’ from Hatshepsut’s Temple at Deir el-Bahari. In: C.J. Eyre (ed.), Proceedings of the Seventh International Congress of Egyptologists, (Orientalia Lovaniensia Analecta 82), Leuven, p. 109-116. Barwik M., 2000. New data concerning the IIIrd Intermediate Period cemetery in the Hatshepsut temple at Deir el-Bahari. Akta Międzynarodowego Sympozjum “Theban Necropolis: Past, Present, Future”, Londyn 27-28.VII. Barwik M., 2001 The five faces of Queen Hatshepsut. In: Z. Szafrański (ed.),Queen Hatshepsut and her Temple 3500 Years Later, Warszawa, p. 159-175. Drągowski. A, Kaczyński R., Wróblewski J., 1987. Engineering geological expertise on the menaces to the Hatshepsut temple at Deir el Bahari, Egypt. Raport dla Egipskiej Organizacji Starożytnosci: 1-37. Hancock P.L., Al.-Kadhi A., Sha’at N.A., 1984. Regional joints set in the Arabian Platform as indicators of intraplate processes. Tectonics, 3: 27-43. Liszkowski J., Stochlak J., 1977. Szczelinowatość masywów skalnych. Wyd. Geologiczne, Warszawa. 312 pp. Pawlicki F., 2000. Skarby architektury starożytnego Egiptu. Królewska światynia w Deir el Bahari. Warszawa. Pawlikowski M., 1982. Ekspertyza w sprawie zagrożenia świątyń w Dolinie Deir el Bahari. Instytut Geologii i Surowców Mineralnych AGH. Kraków, Maszynopis. 41 pp. Pawlikowski M., 1993. Mineralogy of Nile Valley sediments as an indicator och changes of climate: the Armant-Luxor Area, Upper Egypt. In: 62 Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie nasze zalety 600 laboratoriów, a wśród nich: najnowocześniejsze w Polsce studenckie laboratorium grafiki komputerowej i sala komputerowa dla niewidzących kierunki nowoczesna gigabitowa sieć komputerowa i bezprzewodowa sieć WiFi (zasięg na kampus i miasteczko studenckie) Cyfronet (jedno z największych centrów obliczeniowych w Europie) Centrum Doskonałości E-learning staże, praktyki i praca dla studentów współpraca z 60 uczelniami z 45 krajów (m.in.: USA, Japonii) współpraca z wieloma firmami (m.in.: IBM, Valeo, Comarch, Motorola L.G. Philips, RWE Power AG, Lafarge, Comex, Delphi, Siemens, KGHM, Polkomtel SA) wysokie stypendia i pomoc socjalna dla studentów koła naukowe, kluby sportowe, stowarzyszenia, radio Miasteczko Studenckie (największy kampus studencki w Polsce) automatyka i robotyka budownictwo elektronika i telekomunikacja elektrotechnika energetyka fizyka techniczna geodezja i kartografia górnictwo i geologia informatyka informatyka stosowana inżynieria biomedyczna inżynieria materiałowa inżynieria środowiska matematyka mechanika i budowa maszyn metalurgia ochrona środowiska odlewnictwo socjologia technologia chemiczna zarządzanie i inżynieria produkcji zarządzanie i marketing Kształcimy w dobrych kierunkach www.agh.edu.pl 63 Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Wydział prowadzi rekrutację na studia stacjonarne, niestacjonarne: I STOPNIA (INŻYNIERSKIE) II STOPNIA (MAGISTERSKIE) Studia stacjonarne prowadzone są w Krakowie, studia niestacjonarne w Krakowie oraz w Zamiejscowych Ośrodkach Dydaktycznych w Limanowej i Bolesławcu. Absolwenci Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska otrzymują dyplomy magistra inżyniera jednej z 17 specjalności prowadzonych obecnie na Wydziale w ramach studiów stacjonarnych i niestacjonarnych. STUDIA STACJONARNE Górnictwo i Geologia Specjalności: Geofizyka poszukiwawcza, Geoinformatyka, Geologia i prospekcja złóż, Geologia naftowa, Geoturystyka, Gospodarowanie i zarządzanie środowiskiem geologicznym, Hydrogeologia, Geologia inżynierska, Kamień i kamieniarstwo w architekturze i budownictwie, Mineralogia i geochemia stosowana Inżynieria Środowiska Specjalności: Geofizyka środowiska, Geologia i geochemia środowiska, Ochrona wód i geotechnika środowiska, Odnawialne źródła energii Ochrona Środowiska Specjalność: Ochrona przyrody nieożywionej Informatyka Stosowana Specjalności: Modelowanie i systemy informatyczne w geofizyce, Oprogramowania i bazy danych w geologii STUDIA NIESTACJONARNE I STOPNIA (INŻYNIERSKIE) Górnictwo i Geologia Specjalności: Geologia naftowa, Geologia i prospekcja złóż, Geologia górnicza, Geologia inżynierska, Geoturystyka Inżynieria Środowiska Specjalności: Geofizyka środowiska, Odnawialne źródła energii Informatyka Stosowana Specjalności: Oprogramowanie i bazy danych w geologii STUDIA NIESTACJONARNE II STOPNIA (MAGISTERSKIE) Górnictwo i geologia Specjalność: Geologia i prospekcja złóż, Geoturystyka Inżynieria Środowiska (bez specjalności) Dziekanat: al. Mickiewicza 30 30-059 Kraków Pawilon A-0 tel. (012) 617 23 51 fax (012) 633 29 36 e-mail: [email protected] website: www.geol.agh.edu.pl Rekrutacja na studia stacjonarne na Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH kwalifikuje uczniów, którzy wybrali na maturze jeden z przedmiotów: matematyka, fizyka, chemia, informatyka oraz od roku 2007/08 również geografia i biologia.