docRówne prawa dla wszystkich! Dostęp do Prawa i Sprawiedliwości
download 
Reklamacja Transkrypt
Równe prawa dla wszystkich! Dostęp do Prawa i Sprawiedliwości
Równe prawa dla wszystkich! Dostęp do Prawa i Sprawiedliwości dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie. Inclusion Europe Raport Inclusion Europe i jego 47 stowarzyszeń członkowskich z 34 państw walczą ze społecznym wykluczaniem oraz dyskryminacją osób niepełnosprawnych intelektualnie i ich rodzin: • • • • • • • • • Austria Belgia Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia • • • • • • • • • Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Islandia Izrael Litwa Luksemburg • • • • • • • • • Łotwa Macedonia Mołdawia Niemcy Norwegia Polska Portugalia Rosja Rumunia • • • • • • • Słowacja Słowenia Szwajcaria Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy Dane kontaktowe partnerów projektu, którzy przyczynili się do stworzenia niniejszej publikacji, można znaleźć w Aneksie. ISBN 2-87460-029-6 © Inclusion Europe, Brussels 2005 Pierwsza strona okładki przedstawia: “Downtown Bangkok” Geraldine Mc Evoy i Mary Francis Leahy, Irlandia Niniejsza publikacja prezentuje poglądy Inclusion Europe i niekoniecznie odzwierciedla stanowisko czy opinie Komisji Europejskiej. Komisja Europejska i Inclusion Europe nie są odpowiedzialne za jakiekolwiek użycie informacji zawartych w niniejszej publikacji. Spis treści Słowo wstępne.....................................................................................................................2 Streszczenie ........................................................................................................................4 1. Zastępstwo i wsparcie prawne......................................................................................7 1.1 Wstęp..................................................................................................................7 1.2 Podstawowe Normy i Zasady Ogólne .................................................................8 Zakres zastosowania – poszanowanie praw człowieka ......................................9 Jasne rozgraniczenie pomiędzy „uznaniem za osobę wobec prawa” a „zdolnością do czynności prawnych”...................................................................9 Subsydiarność, konieczność i proporcjonalność...............................................10 Znaczenie ogólnej koncepcji wsparcia społecznego i ochrony prawnej............10 Maksymalne zachowanie zdolności ..................................................................11 Uczciwa i skuteczna procedura.........................................................................12 Rola pomocników i przedstawicieli prawnych ...................................................14 Interwencje służby zdrowia ...............................................................................14 Odpowiedzialność i środki kontroli ....................................................................15 Wnioski i Rekomendacje...................................................................................16 Obecne nieprawidłowości i braki w Państwach Członkowskich UE ..................16 Propozycje zmian..............................................................................................17 1.3 2. Dostęp do Praw i Wymiaru Sprawiedliwości dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie ..............................................................................................................19 2.1 Wstęp................................................................................................................19 2.2 Zasady ogólne i podstawowe standardy ...........................................................20 Włączenie usług dla ludzi niepełnosprawnych do głównego nurtu działań (mainstreaming) ................................................................................................21 Zakaz dyskryminacji..........................................................................................21 Powszechna dostępność ..................................................................................22 Ogólne zalecenia ..............................................................................................24 Poprawa dostępu do organów administracji publicznej.....................................25 2.3 2.4 2.5 2.6 Poprawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości .................................................27 Bariery w dostępie do sprawiedliwości..............................................................27 Międzynarodowe standardy i instrumenty.........................................................28 Środki poprawy dostępu do praw i sprawiedliwości ..........................................29 Osoby niepełnosprawne intelektualnie w karnym systemie sprawiedliwości ....33 Case study: Osoby niepełnosprawne intelektualnie w systemie więziennym w Hiszpanii ....................................................................................36 Wnioski .............................................................................................................39 1 Słowo wstępne Większość niepełnosprawnych intelektualnie osób w Europie nie jest w stanie w pełni uczestniczyć w normalnym życiu społeczeństwa. Doświadczają wykluczenia społecznego i dyskryminacji oraz często nie mogą cieszyć się prawami i korzyściami płynącymi z pełnego obywatelstwa. Niedawne badania1 Inclusion Europe również pokazują, że osoby te są często ofiarami ubóstwa, a wskaźnik bezrobocia jest wśród nich bardzo wysoki, nawet w porównaniu z innymi grupami osób niepełnosprawnych. Unia Europejska i jej Państwa Członkowskie nie osiągną więc powodzenia w walce z ubóstwem i izolacją społeczną w Europie, jeśli ich polityka i praktyka nie będą promować aktywnego włączania osób niepełnosprawnych intelektualnie we wszystkich obszarach życia. Równy dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości musi stanowić jeden z kamieni węgielnych takiej strategii. Przy współfinansowaniu przez Komisję Europejską, partnerzy projektu “Sprawiedliwość, Prawa i Integracja dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie” przeanalizowali i opracowali strategie, które mogą wspomóc skuteczniejsze włączenie osób niepełnosprawnych intelektualnie do społeczeństwa i promocję ich dostępu do praw i sprawiedliwości. W ramach projektu opracowano także Materiały Źródłowe2 oraz seminaria szkoleniowe we wszystkich państwach i językach objętych projektem w celu rozpowszechnienia wyników projektu. Jeden z kluczowych problemów dla osób niepełnosprawnych intelektualnie w realizacji swoich pełnych praw obywatelskich wiąże się z kwestią zdolności do czynności prawnych. Przez wiele lat odpowiedzią systemu prawnego na problem osób niepełnosprawnych intelektualnie było całkowite ubezwłasnowolnienie, które odbierało danej osobie możliwości podejmowania wiążących prawnie decyzji. Zastępczy proces podejmowania decyzji przy pomocy wyznaczonych opiekunów był – a w wielu państwach wciąż jest – regułą, przez co pozbawia się dane osoby wszystkich praw obywatelskich. Przez ostatnie dekady, międzynarodowe i europejskie instrumenty praw człowieka doprowadziły do reform w przepisach o opiece na rzecz promocji autonomii i godności osób niepełnosprawnych intelektualnie. Prawo opiekuńcze zostało zmodernizowane i obecnie często zawiera zasadę maksymalnego zachowania zdolności prawnej, przy czym sędziowie ograniczają władzę decyzyjną jedynie w tych dziedzinach życia, które uważa się za najtrudniejsze dla danej osoby. W okresie trwania projektu, w ramach prac nad wiążącą prawnie Konwencją ONZ o Prawach i Godności Osób Niepełnosprawnych doszło do kluczowych rozmów o nowym charakterze. Czołowi eksperci prawni i aktywiści na rzecz osób niepełnosprawnych zwrócili uwagę na sprzeczność żądania pełnego obywatelstwa dla osób niepełnosprawnych intelektualnie z jednej strony oraz odmawiania im pełnej zdolności do czynności prawnych z drugiej. Promowali zasadę pełnej zdolności do czynności prawnych dla każdego oraz prawa do niezbędnego wsparcia w podejmowaniu decyzji. Zasada ta jest obecnie wpisana w projekt Konwencji ONZ, wciąż jednak pozostając tematem debat w ONZ. 1 2 2 Inclusion Europe: Ubóstwo i Niepełnosprawność Intelektualna w Europie. Bruksela, 2005. Dostępne z Inclusion Europe po angielsku, francusku, niemiecku, czesku, holendersku, polsku i hiszpańsku. Poza fundamentalną kwestią zdolności do czynności prawnych, dostęp do praw i sprawiedliwości określa ogólna dostępność procedur administracyjnych i prawnych. W drugiej części niniejszej publikacji zajęto się tym właśnie istotnym aspektem i przedstawiono konkretne propozycje zdecydowanych działań i rozsądnych udogodnień. Jedna z możliwych konsekwencji niedostatecznej dostępności i braku odpowiedniego wsparcia widoczna jest w fakcie, że w wielu państwach europejskich znacząca ilość osób niepełnosprawnych intelektualnie odbywa wyroki więzienia, mimo że w wielu przypadkach nie były one w stanie zrozumieć niewłaściwości swoich czynów w trakcie ich popełniania. Najważniejszymi podmiotami w dziele poprawy dostępu do praw i sprawiedliwości są sędziowie prowadzący rozprawy, prawnicy reprezentujący zainteresowane strony oraz pracownicy administracji, którzy decydują o dostępie do praw obywatela. Jednakże to nie te podmioty odpowiadają za reformy prawa czy administracji. Podmiotami takimi są organizacje pozarządowe ds. praw człowieka i niepełnosprawności, sami zainteresowani, politycy i kadra naukowa. Wierzymy, że kluczowa jest zmiana kultury i nastawienia działaczy. Muszą wierzyć w konieczność przeprowadzenia reform i otrzymywać informacje na temat potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych intelektualnie. Niestety, wciąż istnieje znaczna rozbieżność pomiędzy reformami prawa i nastawieniem włączonych w ten proces działaczy a postawą ogółu społeczeństwa. Chcielibyśmy, żeby niniejszy dokument, poza nakreśleniem rekomendowanych zasad, rzucił nieco światła na środki, które wdrożyć należy w krajowych organach administracji i systemach prawnych w celu zwiększenia autonomii osób niepełnosprawnych intelektualnie i poszanowania ich godności jako istot ludzkich o równym statusie. Françoise Jan Prezes Inclusion Europe 3 Streszczenie Osobom niepełnosprawnym intelektualnie przysługują te same prawa człowieka co wszystkim innym. Mają prawo do życia, pracy i uczestnictwa w życiu społecznym, podejmowania własnych decyzji i kierowania własnym życiem w największym możliwym stopniu. Szczegółowe rozmowy z krajami stowarzyszonymi w Inclusion Europe, a także dodatkowe badania zrealizowane w ramach niniejszego projektu pokazały, że osoby niepełnosprawne intelektualnie mają trudności z dostępem do prawa i sprawiedliwości we wszystkich państwach członkowskich UE i państwach kandydujących. W niektórych przypadkach, niepełnosprawne intelektualnie osoby dorosłe nie są w stanie w pełni zrozumieć charakteru wiążących prawnie transakcji lub decyzji, czy też pojąć ich konsekwencji i skutków. Prawne instrumenty służące formalnemu ubezwłasnowolnieniu, częściowemu lub pełnemu zastępstwu prawnemu (opieka) lub pomocy w realizacji prawa do samostanowienia w 25 państwach członkowskich są dalekie od harmonizacji. Taka sytuacja może skutkować znaczną rozbieżnością pomiędzy normami wsparcia i ochrony osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie UE w kontekście podejmowania decyzji i pełnego korzystania z praw obywatelskich. W niniejszym dokumencie partnerzy projektu „Sprawiedliwość, Prawo i Integracja dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie“ nakreślili zasady, które obejmują najistotniejsze aspekty zdolności do czynności prawnych, pomocy prawnej, ochrony prawnej i zastępstwa osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie. Wierzymy, że prawo powinno uznawać prawo osoby dorosłej do autonomii i samostanowienia. Zastępstwa prawnego nie należy narzucać jedynie dlatego, że dana osoba podejmuje decyzję niezrozumiałą lub nie do zaakceptowania dla innych. Dodatkowo, należy unikać ustanawiania środka zastępstwa prawnego dla niepełnosprawnej intelektualnie osoby dorosłej, jeśli tylko osoba ta jest w stanie korzystać ze swoich praw przy pomocy właściwego doradztwa i pomocy w podejmowaniu decyzji. Jeśli środek taki jest konieczny, powinien być proporcjonalny do okoliczności i potrzeb osobistych danej osoby. Niestety, brak struktur doradczych ułatwiających podejmowanie własnych decyzji osobom niepełnosprawnym intelektualnie może skutkować szerokim zastosowaniem środków częściowego lub całkowitego ubezwłasnowolnienia zanim wyznaczony zostanie zastępca do podejmowania decyzji, który mógłby przejąć zadania organizacji wsparcia socjalnego niezbędnego danej osobie. Rozwój efektywnego wsparcia i środowiskowych służb opieki jest kluczowy dla wykluczenia niepożądanych naruszeń stanu prawnego osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ważne jest, aby oferta tych służb odzwierciedlała szeroki zakres potrzeb osób niepełnosprawnych intelektualnie i była dostępna w ich otoczeniu. Dodatkowo w ramach prawodawstwa należy wziąć pod uwagę fakt, że ocena kompetencji prawnej danej osoby nie może zależeć jedynie od diagnozy medycznej niepełnosprawności intelektualnej, ale powinna uwzględniać fakt, że zdolność danej osoby do działania we własnym imieniu może być okresowo różna, zależnie od złożoności przedmiotowego zagadnienia, dostępności służb doradczych na rzecz podejmowania własnych i wspieranych decyzji, lub od innych czynników. Potrzebę zastępstwa prawnego powinno rozpatrywać się jedynie, jeśli istnieją wyraźne dowody na konieczność przyjęcia tego środka w celu ochrony danej osoby, w wyniku uczciwej procedury sądowej. Dana osoba powinna zostać natychmiast poinformowana w języku, lub przy pomocy innych środków, dla niej zrozumiałych, a także wysłuchana osobiście przez sędziego odpowiedzialnego za procedurę. Niezbędny jest dostęp do odpowiedniego wsparcia za 4 niewielką cenę lub bezpłatnie. Jednakże, środek taki nie powinien automatycznie pozbawiać niepełnosprawnej intelektualnie osoby dorosłej prawa do małżeństwa, sporządzania testamentu, głosowania, wyrażania zgody lub odmawiania interwencji w dziedzinie zdrowia, lub podejmowania innych decyzji o charakterze osobistym. Pomocnicy i zastępcy prawni, którzy w jak najszerszym stopniu powinni przestrzegać woli danej osoby, powinni odpowiadać, zgodnie z krajowymi przepisami, za wszelkie straty lub szkody spowodowane przez nich u niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych podczas wykonywania swoich obowiązków. Należy opracować i wdrożyć odpowiednie struktury nadzoru. Równy dostęp do praw i sprawiedliwości jest kluczowy dla obniżenia ubóstwa i izolacji społecznej, oraz aby wzmocnić rządy demokratyczne. Znaczący dostęp do praw i sprawiedliwości wymaga, aby systemy sprawiedliwości i administracji wzięły pod uwagę osoby nieuprzywilejowane. Kwestia ta jest także ściśle powiązana z redukcją ubóstwa, jako że osoby ubogie i z marginesu często pozbawione są wyboru, szans, dostępu do podstawowych zasobów, oraz głosu przy podejmowaniu decyzji. Brak dostępu do sprawiedliwości ogranicza udział w niej, jej przejrzystość i wymierność. Jak wszyscy obywatele, osoby niepełnosprawne intelektualnie mają prawo korzystać ze wszelkich usług gwarantowanych przez państwo. W celu zapewnienia skutecznego dostępu, rządy muszą odnieść się do ogólnych zasad upowszechnienia, niedyskryminacji i powszechnej dostępności, oraz powinny wdrożyć normy minimum w zakresie administracji publicznej i dostępu do sprawiedliwości. Skuteczną politykę dostępu do sprawiedliwości i praw dla osób niepełnosprawnych intelektualnie należy przyjąć przy współpracy z różnymi podmiotami. Projekt “Sprawiedliwość, Prawo i Integracja dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie” określa pewne fundamentalne normy i zasady ogólne, które powinny stać się podstawą dla poprawy dostępu do systemów administracji i sprawiedliwości. Organy administracji publicznej powinny opracować i wdrożyć plany jakościowe w celu zapewnienia równości szans niepełnosprawnym obywatelom. Plany te powinny zawierać wskaźniki jakości oraz wskazówki na temat dobrych praktyk. Należy przyjąć określony rodzaj świadectwa dobrego rządzenia w dziedzinie niepełnosprawności. Inclusion Europe usilnie wspiera reformy administracji służące uproszczeniu procedur i procesów administracyjnych. Dodatkowo, na każdym poziomie administracji publicznej należy udostępnić wsparcie osobiste dla wszystkich obywateli mających problemy z czytaniem, pisaniem czy rozumieniem. Osoby niepełnosprawne intelektualnie powinny otrzymywać takie wsparcie w każdej niezbędnej sytuacji, nieodpłatnie i bez konieczności zgłaszania specjalnego zapotrzebowania lub składania podań. Pojedynczy punkt kontaktowy mógłby przyczynić się do uproszczenia procedur i wykluczenia podwajających się formalności lub też ewentualnych sprzeczności. Świadomość prawa to podstawa dostępu do sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, a zadaniem rządowych i pozarządowych podmiotów jest podjąć strategie na rzecz jej promocji. Dodatkowo, należy udostępnić i rozpowszechnić wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie programy pomocy prawnej, które powinny obejmować zarówno wsparcie finansowe, jak i socjalne. Niestety, ograniczona piśmienność i możliwości intelektualne osób niepełnosprawnych intelektualnie sprawiły, że w całej Europie znaczna ich ilość odbywa wyroki w normalnych 5 więzieniach. Fakt ten można postrzegać jako ostateczną konsekwencję braku dostępu do praw i sprawiedliwości, zaś niniejsza publikacja przedstawia kilka konkretnych środków służących rozwiązaniu tego problemu. 6 1. Zastępstwo i wsparcie prawne 1.1 Wstęp Osobom niepełnosprawnym umysłowo przysługują na mocy poszanowania ich ludzkiej godności i integralności te same prawa człowieka, w stopniu równym prawom wszystkich innych osób. Na tej podstawie dysponują one prawem do życia, pracy i uczestniczenia w społeczeństwie tak, jak wszyscy inni. Mają one prawo do podejmowania własnych decyzji, co stanowi podstawowe prawo człowieka, a dla ich dalszego rozwoju niezbędne jest, aby otrzymywały zachętę do zajmowania się własnymi sprawami i prowadzenia własnego życia w najszerszym możliwym zakresie. W codziennym życiu może zajść sytuacja, w której osoba dorosła, ze względu na swoją niepełnosprawność intelektualną, nie będzie w stanie pojąć charakteru wiążącej prawnie transakcji lub decyzji lub też zrozumieć jej konsekwencji i skutków. Transakcje lub decyzje podejmowane przez osobę niepełnosprawną intelektualnie mogą zostać uznane za nieważne w świetle prawa, zależnie od zapisów w sferze zdolności do czynności prawnych w systemach prawnych państw członkowskich UE. Instrumenty prawne służące formalnemu legalnemu ubezwłasnowolnieniu, pełnemu lub częściowemu zastępstwu prawnemu (opieka) lub pomocy w realizacji prawa do samostanowienia w 25 państwach członkowskich UE są dalekie od harmonizacji. Taka sytuacja może skutkować znaczną rozbieżnością pomiędzy normami wsparcia i ochrony osób niepełnosprawnych intelektualnie na terenie UE w kontekście podejmowania decyzji i pełnego korzystania z praw obywatelskich. Tradycyjne środki sądowe służące ubezwłasnowolnieniu stanowią znaczne naruszenie dóbr osobistych danej osoby i mogą prowadzić do sytuacji pozbawienia szansy na korzystanie z jakiejkolwiek formy samostanowienia. Może to w dużym stopniu narażać takie osoby na wykluczenie ze społeczeństwa, nadużycia lub wykorzystanie. Przekazywanie praw obywatelskich innym przy pomocy niewłaściwych lub jedynie formalnych środków kontroli sądowej umożliwia wystąpienie nadużyć lub nieprawidłowości w wykorzystaniu mocy zastępstwa prawnego. Organizacja Inclusion Europe i jej stowarzyszenia członkowskie opracowały standardy w dziedzinie prawodawstwa dotyczącego zastępstwa i pomocy prawnej na rzecz niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych. Powinny one służyć jako punkt odniesienia dla wszystkich Państw Członkowskich UE zamierzających podjąć środki prawne na rzecz poprawy sytuacji prawnej tychże osób, jako samodzielnych obywateli o równych prawach przysługujących im jako członkom społeczeństwa. Koncentrujemy się przede wszystkim na uświadomieniu potrzeby istnienia odpowiednich praw, które służą osiągnięciu równowagi pomiędzy prawem osoby niepełnosprawnej intelektualnie do tego, aby uszanowana została jej niezależność w podejmowaniu decyzji, a jednocześnie dostępnymi środkami, które w razie potrzeby zapewnią jej ochronę prawną. Zasady opisane w niniejszej publikacji opracowano w odniesieniu do uznanego dokumentu międzynarodowego: Rekomendacji Nr R (99) 4 Komitetu Ministrów Rady Europy z dnia 23 lutego 1999 na temat Zasad Dotyczących Ochrony Prawnej Dorosłych Osób Niezdolnych do Czynności Prawnych, która zawiera wysoce wiarygodne ramy programowe. 7 Dodatkowo, Inclusion Europe czerpie z opracowanego przez ONZ Projektu Ogólnej i Spójnej Konwencji Międzynarodowej o Ochronie i Promowaniu Praw i Godności Osób Niepełnosprawnych. Odpowiedzialny Komitet Ad Hoc ONZ uznaje kwestię równości wobec prawa i zdolności do czynności prawnych, w tym kwestię samostanowienia, za temat wysokiej wagi. Projekt Artykułu 9 Konwencji ONZ wyraźnie podkreśla priorytetowy charakter pomocy dla ludzi niepełnosprawnych intelektualnie, umożliwiającej im korzystanie ze swoich praw osobistych zanim podjęte zostaną jakiekolwiek środki prawne służące ubezwłasnowolnieniu lub zastępstwu przy podejmowaniu decyzji. Jako inne kluczowe elementy projektu wymienia się odpowiednie środki komunikacji i zabezpieczenia proceduralne. Inclusion Europe stanowczo wspiera tego rodzaju nowoczesne podejście służące ochronie równości, godności i wolności osobistej osób niepełnosprawnych intelektualnie w najszerszym możliwym zakresie. Inclusion Europe uważa za kluczową kwestię potrzebę jasnego zdefiniowania pojęcia zdolności do czynności prawnych. W niektórych krajach za zdolność do czynności prawnych uznaje się zdolność sądową lub „prawo do posiadania praw”. Nie może być wątpliwości co do tego, że niepełnosprawność intelektualna w ramach systemu prawnego któregokolwiek z państw członkowskich UE nie może usprawiedliwiać odmowy korzystania z równych praw człowieka każdego obywatela. W kontekście niniejszego Projektu pojęcie zdolności do czynności prawnych stosuje się w znaczeniu „zdolności do działania” – w oparciu o równy status prawny – we własnym imieniu. Według nas, całkowite lub częściowe ubezwłasnowolnienie w formie pojedynczego, formalnego działania sądu nie powinno stanowić opcji prawnej, jako że prowadzi do dyskryminacji osób i odbiera prawo decydowania o sobie; wyznaczanie opiekuna lub przedstawiciela prawnego nie musi następować wraz z jednoczesnym odebraniem praw osobie niepełnosprawnej intelektualnie. Nie tylko w ramach rozszerzonej Unii 25 Państw Członkowskich, ale także ogólnie, na poziomie międzynarodowym, stale wzrasta ilość ludzi przemieszczających się pomiędzy państwami i pozostających w nich często na dłuższe okresy. W tym kontekście Inclusion Europe upomina się o niezbędne umowy międzynarodowe służące uniknięciu konfliktów w sytuacjach, kiedy obywatele nie mogą korzystać ze swoich praw znajdując się poza systemem prawnym swojego kraju pochodzenia. W tym celu Konferencja Haska Prawa Prywatnego Międzynarodowego opracowała Konwencję o Międzynarodowej Ochronie Osób Dorosłych (2000), która wciąż jeszcze oczekuje na ratyfikację przez wszystkie Państwa Członkowskie Unii Europejskiej. Należałoby poczynić znaczne postępy w kwestii zatwierdzenia proponowanych zapisów. Rządy krajowe Państw Członkowskich UE uprasza się o wzięcie pod uwagę specyficznych interesów i potrzeb niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych, jako jednej z głównych grup osób szczególnie zależnych od prawodawstwa o zdolności do czynności prawnych i zastępstwie prawnym. Dlatego Inclusion Europe rekomenduje przyjęcie opisanych poniżej standardów i zasad ogólnych, mających zastosowanie również dla innych form niepełnosprawności. 1.2 Podstawowe Normy i Zasady Ogólne W poniższych rozdziałach uczestnicy projektu starają się opisać naszą wizję podstawowych standardów i zasad ogólnych dotyczących zdolności do czynności prawnych i podejmowania decyzji przez osoby niepełnosprawne intelektualnie. 8 Zakres zastosowania – poszanowanie praw człowieka Zasady opisane w niniejszym opracowaniu mają w zamyśle obejmować wszelkie aspekty zdolności do czynności prawnych, pomocy prawnej, ochrony prawnej i zastępstwa prawnego dla osób dorosłych, które z powodu niepełnosprawności intelektualnej nie są w stanie lub mają ograniczoną zdolność do podejmowania, komunikowania lub/i działania na podstawie decyzji osobistych dotyczących jakiejkolwiek lub wszystkich swoich osobistych lub ekonomicznych spraw, a przez to narażone są na wykluczenie lub wykorzystanie w przebiegu tegoż procesu podejmowania decyzji. Prawo powinno uznać prawo osoby dorosłej do autonomii i samostanowienia, a także fakt, że ludzie mają prawo podejmować własne decyzje. Zastępstwa prawnego nie należy wyznaczać jedynie dlatego, że dana osoba podejmuje decyzję, której inni nie rozumieją lub z którą się nie zgadzają. Prawo, procedury i praktyka związane ze wsparciem i ochroną prawną niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych powinny opierać się o poszanowanie godności każdej istoty ludzkiej, jej praw człowieka i podstawowych wolności. Inicjatywy prawodawcze i praktyczne mające wpływ na prawa osób niepełnosprawnych intelektualnie muszą zawierać jak najszersze możliwe konsultacje ze społecznością osób niepełnosprawnych intelektualnie i ich stowarzyszeniami. Jasne rozgraniczenie pomiędzy „uznaniem za osobę wobec prawa” a „zdolnością do czynności prawnych” Inclusion Europe wzywa wszystkie Państwa Członkowskie UE do zagwarantowania i ochrony równego statusu prawnego niepełnosprawnych intelektualnie obywateli w tym samym stopniu, co wszystkich innych obywateli. Prawo do „uznania za osobę wobec prawa” jest gwarantowane wszystkim istotom ludzkim jako podstawowe prawo człowieka na mocy Artykułu 16 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOiP). Taki status prawny obdarza każdą osobę prawem do uznania za osobę w ramach porządku prawnego, nadając “osobowość prawną” (po francusku: personalite juridique; po niemiecku: Rechtsfähigkeit, w polskim systemie prawnym: zdolność prawna) ze zdolnością do posiadania praw i obowiązków (np. prawa do dziedziczenia, prawa do własności, prawa do pobierania świadczeń socjalnych) od momentu urodzenia do śmierci każdej istoty ludzkiej. Nie może on podlegać żadnym ograniczeniom przez Państwo i stanowi niezbędny warunek dla realizacji wszelkich innych praw. Tak więc, termin “zdolność do czynności prawnych” wiąże się ze zdolnością do realizacji tych praw i podejmowania tychże obowiązków poprzez własne działania. „Zdolność do czynności prawnych” implikuje “osobowość prawną”, zdolność do potencjalnego posiadania praw i obowiązków. W odróżnieniu od “osobowości prawnej”, “zdolność do czynności prawnych” jest zdolnością i mocą umożliwiającą uczestniczenie w danym przedsięwzięciu lub transakcji, a ogólnie tworzenie, utrzymywanie lub rozwiązywanie stosunków prawnych, mogącą zależeć od spełnienia dodatkowych wymagań, na przykład osiągnięcia pełnoletności (18 lat w większości systemów prawnych) jako warunku wstępnego dla uzyskania zdolności w szeregu okoliczności prawnych. Rozgraniczenie to wymaga wyraźnego uznania przez wszystkie Państwa Członkowskie UE. Stosowanie – fałszywej – definicji zdolności do czynności prawnych jako “zdolności do posiadania praw”, a przez to ignorowanie niepodważalnego prawa człowieka do „osobowości prawnej”, może skutkować częściowym lub całkowitym wykluczeniem osób niepełnosprawnych intelektualnie z życia społeczności i stanowić o ich dyskryminacji. 9 Zarówno „zdolność prawna”, jak i „zdolność do czynności prawnych” mają istotne znaczenie dla osób niepełnosprawnych intelektualnie; razem stanowią one podstawy ich statusu jako istot ludzkich o równych prawach, w tym posiadających prawo do samostanowienia. Państwa Członkowskie muszą uznać równość wobec prawa wszystkich osób niepełnosprawnych intelektualnie i zapewnić środki umożliwiające im realizację swoich praw w razie potrzeby wsparcia, w celu promocji równości szans i dostępu do praw i sprawiedliwości dla każdego, oraz zapobiegania wykluczeniu i dyskryminacji. Subsydiarność, konieczność i proporcjonalność Nie należy ustanawiać żadnego środka ochrony prawnej dla niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych, jeśli nie jest on konieczny, biorąc pod uwagę indywidualne okoliczności i potrzeby danej osoby. Środek zastępstwa prawnego nie jest konieczny, jeśli tylko osoba dorosła jest w stanie korzystać ze swoich praw bez wyznaczania przedstawiciela prawnego, a jedynie dzięki odpowiedniemu doradztwu i pomocy przy podejmowaniu decyzji. W ramach systemu wsparcia społecznego i prawnego należy pomieścić struktury ułatwiające i umożliwiające niepełnosprawnym intelektualnie osobom dorosłym podejmowanie decyzji w swoich osobistych i/lub finansowych sprawach w jak najszerszym zakresie (wspomagane podejmowanie decyzji). Jeśli środek pomocy prawnej lub zastępstwa prawnego dla niepełnosprawnej intelektualnie osoby dorosłej jest konieczny, powinien być proporcjonalny do indywidualnych okoliczności i potrzeb konkretnej osoby. W wielu systemach prawnych środki takie, jak prywatne “pełnomocnictwo” promowane są w celu uniknięcia postępowania sądowego o wsparcie i zastępstwo prawne dla osób z trudnościami w podejmowaniu decyzji. Tam, gdzie ma to miejsce, system prawny powinien zapewnić odpowiednie środki kontroli działań podejmowanych przez prywatnych pełnomocników zawsze, kiedy dana osoba nie jest już w stanie – ze względu na niepełnosprawność, chorobę, lub wiek – sprawować takiej kontroli osobiście. Jednakże należy zauważyć, że prywatne “pełnomocnictwo” nie stanowi opcji dla większości niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych, które nigdy nie były w stanie we właściwy sposób ustanowić takiego instrumentu prawnego. Dla nich skuteczny system wsparcia służący pomocą i zastępstwem prawnym ma największe znaczenie. Znaczenie ogólnej koncepcji wsparcia społecznego i ochrony prawnej Im lepiej rozwinięta i działająca ogólna lokalna lub regionalna infrastruktura zapewniająca niepełnosprawnym intelektualnie osobom dorosłym oparte na indywidualnych potrzebach wsparcie i pomoc socjalną, w tym doradztwo i pomoc w procesie podejmowania decyzji przy dokonywaniu oceny indywidualnego finansowania usług socjalnych (np. mieszkalnictwa i/lub szkolenia zawodowego i wsparcia), tym większe szanse zapobieżenia zastosowaniu formalnych środków ochrony i zastępstwa prawnego. Brak struktur doradczych ułatwiających podejmowanie decyzji osobistych niepełnosprawnym intelektualnie osobom dorosłym może prowadzić do szerokiego zastosowania środków częściowego lub całkowitego ubezwłasnowolnienia zanim wyznaczony zostanie pełnomocnik do podejmowania decyzji, który przejmie obowiązki 10 organizacji wsparcia socjalnego niezbędnego danej osobie. Może to prowadzić do nadmiernego zaangażowania środków i zasobów sądowych, z prawdopodobieństwem braku poszanowania zasad subsydiarności i konieczności, opisanych powyżej. Rozwój wydajnych usług wsparcia i pomocy środowiskowej powinien być podstawą dla uniknięcia niepotrzebnych naruszeń statusu prawnego osób niepełnosprawnych intelektualnie. Ważne jest, aby pomoc oferowana osobom niepełnosprawnym intelektualnie odzwierciedlała szeroki zakres ich potrzeb i była dostępna w ich otoczeniu. Pomoc w zakresie korzystania z podstawowych praw, takich jak dostęp do edukacji, zatrudnienia, odpowiedniego mieszkania, rozrywki i określonych praw obywatelskich i politycznych wspomagających zwiększony udział w życiu społeczeństwa należy promować poprzez zapewnianie interdyscyplinarnego wsparcia. Zależność pomiędzy ogólnym systemem wsparcia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie a legalnym kontekstem dostępu do sprawiedliwości i promowania samostanowienia, stanowiącą główny punkt zainteresowania niniejszego Projektu, należy brać pod uwagę za każdym razem, kiedy ma miejsce omawianie reformy struktur tradycyjnych środków opieki. Maksymalne zachowanie zdolności System prawny powinny uznawać fakt, że ocena zdolności osoby nie może zależeć jedynie od diagnozy medycznej o niepełnosprawności intelektualnej, ale brać pod uwagę fakt, że zdolność osoby do działania we własnym imieniu może różnić się okresowo, zależnie od stopnia złożoności danej kwestii, dostępności usług doradczych służących podejmowaniu osobistych i wspieranych decyzji, lub innych form wsparcia, które mogą pozwolić uniknąć wszelkiego kwestionowania zdolności do czynności prawnych osoby dorosłej. W związku z tym należy rozważyć wprowadzenie środków niewymagających jako warunku wstępnego żadnych formalnych aktów ubezwłasnowolnienia, ale podlegających ustaleniom o pomocy lub zastępstwie prawnym przy podejmowaniu określonego działania lub działań w określonej dziedzinie, a przy jednoczesnym poszanowaniu integralności prawnej i (pozostałej) zdolności danej osoby, po prostu poprzez ocenę zapotrzebowania na pomoc lub zastępstwo prawne w przypadku określonej decyzji lub określonego obszaru decyzji bez podnoszenia kwestii ogólnej niezdolności danej osoby. W rezultacie zastosowanie środka pomocy i zastępstwa prawnego wobec osoby dorosłej niepełnosprawnej intelektualnie nie powinno automatycznie skutkować całkowitym lub częściowym ubezwłasnowolnieniem. Dobra Praktyka Przykładowo niemiecka reforma prawa o opiece, “Betreuungsgesetz” (BtG) z 1992, uprawnia osobę dorosłą, która nie jest w stanie przeprowadzić określonej transakcji prawnej ze względu na niepełnosprawność intelektualną do wyznaczenia osoby zwanej “Betreuer”, nowego rodzaju zastępcy prawnego (§ 1896 BGB – Kodeks Cywilny). Dochodzenie proceduralne sądu opiekuńczego koncentruje się na związanym z niepełnosprawnością zapotrzebowaniu na pomoc przy transakcjach prawnych, zaś zdolność do czynności prawnych danej osoby nie jest kwestionowana na mocy BtG. PIerwszoplanowym zadaniem “Betreuera” jest wspomaganie i wspieranie 11 samostanowienia danej osoby przy jednoczesnym uprawnieniu przez sąd opiekuńczy do podejmowania decyzji w imieniu danej osoby w ramach własnych uprawnień, z obowiązkiem konsultacji z daną osobą przed podjęciem jakiegokolwiek aktu zastępstwa prawnego w ważnych kwestiach (§ 1901 BGB). Jednocześnie niepełnosprawna intelektualnie osoba pierwotnie zachowuje swoją zdolność do podejmowania decyzji bez konieczności autoryzacji przez stronę trzecią zawsze, kiedy jest to w praktyce możliwe. Potrzebę zastępstwa prawnego należy rozpatrywać jedynie, jeśli istnieją jasne dowody, uzyskane w trakcie uczciwego dochodzenia sądowego, na konieczność zastosowania ochrony danej osoby. Należy rozważyć możliwość oceny zapotrzebowania danej osoby na pomoc w określonych obszarach czynności prawnych zamiast całkowitego pozbawiania zdolności do czynności prawnych, jak to ciągle ma miejsce w systemach prawnych wielu państw. W szczególności środek pomocy lub zastępstwa prawnego nie powinien automatycznie pozbawiać danej osoby prawa do ślubu, sporządzenia testamentu, głosowania lub do zgody/odmowy w przypadku jakiejkolwiek interwencji w dziedzinie zdrowia lub do podejmowania decyzji o charakterze osobistym w dowolnym okresie, kiedy zdolność tej osoby – w tym również odpowiednie wsparcie – czynią to możliwym. Nawet jeśli środek pomocy lub zastępstwa prawnego okazał się konieczny, niepełnosprawna intelektualnie dorosła osoba powinna zachować możliwość przeprowadzania skutecznych prawnie transakcji codziennej natury, jeśli tylko jest to możliwe. Uczciwa i skuteczna procedura Lista osób uprawnionych do wnioskowania o środki pomocy lub zastępstwo prawne dla niepełnosprawnej intelektualnie osoby dorosłej powinna być wystarczająco szeroka, w celu zagwarantowania, że środki takie mogą być wzięte pod uwagę we wszystkich wymagających tego przypadkach. Biorąc pod uwagę definicję środka pomocy i wsparcie dla realizacji równych praw, wydaje się, że brak już uzasadnienia dla sytuacji, w której prawo krajowe pozostawia prawo wnioskowania i wiodącą rolę w ramach procedury w rękach prokuratora, co nadaje środkowi charakter dość bliski dochodzeniu publicznemu, a sprawę sądową przybliża do dziedziny prawa karnego, z nastawieniem w większym stopniu na ochronę porządku prawnego niż wspieranie samostanowienia ludzi niepełnosprawnych. Dana osoba powinna zostać natychmiast poinformowana w języku lub przy pomocy innych środków, które rozumie, chyba że informacja taka mogłaby stanowić poważne zagrożenie zdrowia danej osoby. W każdym razie członkowie bliskiej rodziny, na przykład rodzice dorosłej niepełnosprawnej intelektualnie osoby, powinni zostać poinformowani o wszelkich procedurach dotyczących kwestii zdolności do czynności prawnych, pomocy prawnej lub zastępstwa prawnego. Powinni posiadać prawo do wnoszenia swojej opinii i doświadczeń w sądzie. Nie należy podejmować żadnego środka pomocy lub zastępstwa prawnego, który narusza zdolność do czynności prawnych osoby dorosłej niepełnosprawnej intelektualnie lub prowadzi do wyznaczenia zastępcy prawnego, jeśli władza odpowiedzialna za wydanie takiej decyzji nie miała osobistego kontaktu i nie przesłuchała danej osoby oraz nie otrzymała aktualnego sprawozdania od przynajmniej jednego właściwie 12 wykwalifikowanego eksperta na temat stanu osoby. Świadectwo eksperta powinno opierać się nie jedynie na diagnozie medycznej, ale również brać pod uwagę sytuację życiową danej osoby i opisać możliwości zastosowania wsparcia podejmowania decyzji jako najmniej restrykcyjnego działania sądu. Dana osoba musi w trakcie trwania procedury mieć dostęp do odpowiedniego wsparcia za darmo lub po przystępnej cenie, w ramach alternatywy dla prawnika zaangażowanego prywatnie na koszt własny danej osoby. Osoba ta powinna mieć prawo do osobistego występowania przed sądem, najlepiej w obecności sędziego, który ma uprawnienia do prowadzenia procedury. W niektórych systemach prawnych prawo daje możliwość osobistego przesłuchania, najlepiej w domu osoby niepełnosprawnej, zamiast zeznawania w budynku sądu. Sugeruje się przyjęcie tej opcji przez władze podejmujące decyzję jako sposobu na lepsze zrozumienie sytuacji życiowej i osobistych potrzeb danej osoby. Każdy uczestnik procedury prawnej wiążącej się z wyznaczeniem pomocy lub zastępstwa prawnego powinien dysponować równymi prawami do apelacji na dowolnym etapie postępowania. Zadaniem prawa jest zapewnić, aby osobiste życzenia, opinie i apelacje wyrażane przez niepełnosprawne intelektualnie osoby dorosłe były traktowane przez władze jako prawnie skuteczne interwencje danej osoby. Wyniki dochodzenia i oceny powinny zostać w należyty sposób zakomunikowane danej osobie. Aby zapewnić możliwie największe zrozumienie procedury i decyzji, należy zapewnić osobie dorosłej niepełnosprawnej intelektualnie odpowiednią pomoc i interpretację. Środki pomocy i zastępstwa prawnego dla niepełnosprawnej intelektualnie osoby dorosłej powinny mieć ograniczony czas trwania i podlegać okresowym rewizjom. Prawo powinno zapewniać elastyczność w umarzaniu takich środków, jeśli warunki dla ich istnienia ustają. W szczególności przepisy powinny dopuszczać szczegółowe zmiany w tych środkach w przypadku zmiany okoliczności lub zmiany stanu osoby dorosłej. Dobra Praktyka Na przykład niemiecka “Betreuungsgesetz” dopuszcza wyznaczenie “Betreuera” na maksymalnie siedem lat – sąd ma obowiązek podjęcia decyzji o umorzeniu, zmianie lub przedłużeniu “Betreuung” przed końcem okresu obowiązywania środka, który został ustanowiony w pierwotnej decyzji. Wybór pomocnika lub zastępcy prawnego powinien odpowiadać życzeniom danej osoby, chyba że istnieją dowody na to, że nie byłoby to w najlepszym interesie danej osoby, szczególnie ze względu na ewentualny konflikt interesów. Jeżeli osoba dorosła niepełnosprawna intelektualnie nie dokonała osobistego wyboru pomocnika lub zastępcy prawnego, najstosowniej jest wziąć pod uwagę wyznaczenie członka bliskiej rodziny. Każda osoba wybrana na pomocnika lub zastępcę prawnego musi dysponować odpowiednim przygotowaniem. W większości państw, gdzie funkcjonuje tradycyjny lub unowocześniony system opieki, w pierwszym rzędzie do wyznaczenia jako zastępca prawny bierze się pod uwagę ochotników, a większość tych ochotników w wielu systemach prawnych stanowią rodzice niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych wraz z członkami bliskiej rodziny, którzy działają jako zastępcy osób niebędących w stanie realizować swoich praw ze względu na wiek lub chorobę. Jednak dla większości rodziców niepełnosprawnych intelektualnie osób 13 dorosłych znacznym problemem jest pytanie, kto zabezpieczy interesy prawne ich niepełnosprawnego członka rodziny, kiedy oni nie będą już w stanie tego zrobić. Dlatego istotnym zadaniem, które należy sobie uświadomić, jest wyszukiwanie obywateli, którzy gotowi są do działania jako ochotnicy w ważnej dziedzinie wsparcia i zastępców prawnych, a także ich szkolenie. W razie potrzeby sąd lub władze publiczne odpowiadające za te środki mogą wyznaczyć profesjonalne usługi wsparcia, pod warunkiem istnienia dowodów na to, iż ze względu na złożoność i/lub poziom trudności kwestii prawnych związanych z niepełnosprawną intelektualnie osobą dorosłą właśnie taki sposób gwarantuje ich najlepsze rozwiązanie. Wyznaczenie władzy publicznej do działania w roli zastępcy prawnego niepełnosprawnej intelektualnie osoby dorosłej powinno być stosowane jedynie w ostateczności. Odpowiednie przepisy powinny regulować kwestię tymczasowych środków ochrony, wsparcia i zastępstwa prawnego w nagłych sytuacjach. Rola pomocników i przedstawicieli prawnych Prawo powinno ułatwiać sądom dostosowywanie uprawnień i obowiązków pomocników prawnych i zastępców prawnych adekwatnie do poziomu wsparcia wymaganego przez daną osobę. Dla pomocnika prawnego lub zastępcy prawnego nadrzędnym celem wykonywanych zadań jest interes i dobrobyt danej osoby. Ostatecznym celem środka prawnego powinno być ułatwianie samostanowienia w życiu danej osoby w maksymalnym zakresie. Należy rozważyć wprowadzenie wymogu dla kandydatów na pomocników czy zastępców prawnych przedstawiania sądowi ‘planu’ co do sposobu udzielenia wsparcia i pomocy osobie potrzebującej pomocnika prawnego lub zastępcy prawnego. Przed podjęciem ważnych decyzji dla niepełnosprawnej intelektualnie osoby dorosłej, pomocnik prawny/zastępca prawny powinien skonsultować i skontaktować się w odpowiedni sposób z daną osobą w celu ustalenia i poszanowania jej woli. Należy zapewnić maksymalną realizacje woli danej osoby i z odpowiednim poszanowaniem mieć ją na uwadze. Pomocnicy i przedstawiciele prawni muszą wypełniać swoje zadania w ten sposób, aby zapewnić osobiste wsparcie, unikając zajmowania się jedynie administrowaniem kwestiami prawnymi danej osoby. Musi ono opierać się na osobistym kontakcie, służącym uzyskiwaniu informacji o rzeczywistej sytuacji życia codziennego i podjęciu prób ustalenia potrzeb i woli związanych ze zmianami na lepsze i/lub rehabilitacją. Pomocnicy i zastępcy prawni powinni mieć obowiązek informowania sądu o zmianie warunków, które mogą umożliwiać zniesienie, lub ograniczenie środka wsparcia i ochrony prawnej. Interwencje służby zdrowia Jeśli osoba dorosła, nawet jeśli podlega środkowi ochrony prawnej, jest w rzeczywistości w stanie wyrazić niezależną i świadomą zgodę na interwencję służby zdrowia, interwencję tą można przeprowadzić jedynie za zgodą tej osoby. Jeśli osoba dorosła w rzeczywistości nie jest w stanie wyrazić niezależnej i świadomej zgody na interwencję służby zdrowia, interwencję należy przeprowadzić jedynie, jeśli leży ona w bezpośrednim interesie danej 14 osoby oraz jeśli otrzymano pozwolenie od jej zastępcy lub od władzy lub osoby lub organu wyznaczonego do tego zadania ustawowo. Należy rozważyć wyznaczenie przez prawo właściwych władz, osób lub organów służących zatwierdzaniu różnego rodzaju interwencji służby zdrowia, jeśli osoby dorosłe niebędące w stanie wyrażać niezależnej i świadomej zgody nie dysponują pomocnikiem lub zastępcą mającym odpowiednie uprawnienia. Należy także zwrócić uwagę na potrzebę uzyskania zezwolenia od sądu lub kompetentnego organu w przypadku poważniejszych interwencji. Prawodawstwo krajowe może zawierać określone zasady związane z interwencjami, które ze względu na swój specyficzny charakter, wymagają zapewnienia dodatkowej ochrony danej osobie (np. sterylizacja). Jeśli, ze względu na nagłą sytuację, niemożliwe jest uzyskanie odpowiedniej zgody lub zezwolenia, dla dobra zdrowia danej osoby można w trybie natychmiastowym przeprowadzić każdą konieczną interwencję medyczną. Odpowiedzialność i środki kontroli Pomocnicy i zastępcy prawni powinni być odpowiedzialni, zgodnie z prawem krajowym, za wszelkie straty lub szkody, które spowodują na niekorzyść niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych w trakcie wykonywania swoich obowiązków. W szczególności pomocników i zastępców prawnych zaangażowanych w sprawy niepełnosprawnych intelektualnie osób dorosłych obowiązywać powinny przepisy o odpowiedzialności za czyny bezprawne, zaniedbanie lub złe traktowanie. W celu zminimalizowania zagrożenia ze strony pomocników i zastępców prawnych, niezbędne jest wprowadzenie odpowiednich opcji ubezpieczenia; w przypadku ochotników ubezpieczenia takie powinno finansować państwo w celu chronienia ich od dodatkowego obciążenia finansowego. Należy stworzyć i wdrożyć odpowiednie struktury kontroli pomocników i zastępców prawnych. System prawny każdego państwa członkowskiego UE powinien umożliwiać utworzenie systemu monitoringu pracy zawodowych i ochotniczych pomocników i zastępców prawnych. Należy rozważyć wdrożenie odpowiednich procesów planowania i oceny dla odpowiednich decyzji podejmowanych w imieniu danej osoby, szczególnie jeśli kwestie prawne dotyczące danej osoby wymagają wyznaczenia zawodowego pomocnika lub zastępcy prawnego. Skuteczna praca zastępców prawnych musi opierać się na odpowiedniej infrastrukturze socjalnej w celu ułatwienia dostępu do wsparcia socjalnego i świadczeń socjalnych niepełnosprawnym intelektualnie osobom. W szczególności obowiązkiem państwa powinno być zakładanie i wspieranie stowarzyszeń “non-profit”, których rolą byłoby zdobywanie i szkolenie ochotników i zawodowych pomocników i zastępców prawnych w celu zapewnienia dostępności odpowiednich ilości wykwalifikowanych i umotywowanych osób mogących spełniać te funkcje służąc pomocą i zastępstwem niepełnosprawnym intelektualnie osobom dorosłym. Kursy szkoleniowe powinny zawierać informacje o prawach niepełnosprawnej intelektualnie osoby, podstawach prawnych systemu wsparcia, prawach i obowiązkach pomocnika, a także informacje ogólne o niepełnosprawności intelektualnej i związku pomiędzy pomocnikiem i osobą niepełnosprawną intelektualnie. 15 Dobra Praktyka W niektórych krajach, na przykład Austrii (”Sachwaltervereine”), Francji (“Associations Tutelaires”), Niemczech (“Betreuungsvereine”) i Hiszpanii, stowarzyszenia non-profit na mocy prawa stały się częścią systemu pomocy i zastępstwa prawnego, w celu wyszukiwania, szkolenia i doradzania ochotnikom. Dodatkowo stowarzyszenia te mogą oferować profesjonalne usługi, jeśli za niezbędne uzna je sąd. Przy odpowiednim wsparciu organizacje te mogą odgrywać istotną rolę na rzecz nakierowanego na osobę, indywidualnego wsparcia dla osób dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie. 1.3 Wnioski i Rekomendacje Obecne nieprawidłowości i braki w Państwach Członkowskich UE Praca nad niniejszym projektem umożliwiła Inclusion Europe i jej Organizacjom Członkowskim określenie nieprawidłowości w prawodawstwie w systemach prawnych zaangażowanych w działania Państw Członkowskich UE, a w szczególności: • luki w przepisach dotyczących zdolności do czynności prawnych i podejmowania decyzji; • brak struktur rozwoju i wdrażania wspomaganego podejmowania decyzji u osób niepełnosprawnych intelektualnie, jako alternatywy poprzedzającej wszelkie środki ubezwłasnowolnienia i zastępstwa prawnego; • pilna potrzeba modernizacji przestarzałych przepisów o formalnym ubezwłasnowolnieniu i pełnej opiece, które nie są zgodne z zasadą najmniej ograniczającej alternatywy przy zastosowaniu środka ochrony prawnej; • braki we wdrażaniu istniejących praw, nawet jeśli zapewniają one większą elastyczność niż tradycyjne przepisy o opiece, w tym braki proceduralne i bariery kosztowe; • brak świadomości równych praw człowieka, uznania równego statusu prawnego osób niepełnosprawnych intelektualnie jako osób wobec prawa i uprawnienia do równości praw na tych samych zasadach, co wszyscy inni, jak i pierwszeństwa zasady samostanowienia, którą należy promować i chronić, zanim wzięte zostanie pod uwagę zastosowanie jakiegokolwiek środka ograniczenia zdolności lub wyznaczenia zastępcy prawnego; • niedociągnięcia praktyczne, jak zbyt mała kontrola i ocena działalności pomocników prawnych/kuratorów/opiekunów prawnych, a także zbyt małe wysiłki w celu wyszukania, wyszkolenia i organizacji doradztwa dla ochotników w dziedzinie pomocy i zastępstwa prawnego dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Fakt omawiania lub realizacji reformy prawa w wielu krajach europejskich, jak Austria, Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Szkocja i Szwajcaria można uznać za wskaźnik rosnącej wrażliwości w ważnej sferze zabezpieczenia dóbr osobistych i ochrona 16 prawna osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dlatego Inclusion Europe uważa katalog standardów minimalnych i zasad ogólnych przedstawiony w niniejszym opracowaniu za rekomendację ukazującą się we właściwym czasie, służącą promocji i harmonizacji praw ludzi niepełnosprawnych intelektualnie bazując na nowoczesnym podejściu, uznającym prawo człowieka do powszechnego uznania za równego wobec prawa, a także prawo do samostanowienia w najszerszym możliwym zakresie. Propozycje zmian Unia Europejska usilnie promuje zmiany w sposobie postrzegania niepełnosprawności przez społeczeństwa. Polityka wspierająca prawa człowieka i walkę z dyskryminacją znamionuje przeniesienie paradygmatu z tradycyjnego, opartego głównie na medycynie modelu postrzegania osób niepełnosprawnych jako budzących litość odbiorców świadczeń socjalnych na nowoczesny, oparty na prawach człowieka model pełnego i równego uczestnictwa w życiu obywatelskim. Pełne uczestnictwo w podejmowaniu decyzji o osobistych sprawach prawnych ma kluczowe znaczenie w tym kontekście. Zanim zastosowane zostaną archaiczne formy ograniczania osób niepełnosprawnych intelektualnie poprzez formalny odbiór większości ich praw osobistych stanowiący warunek wstępny dla ogólnego zastępstwa przy podejmowaniu decyzji, miejsce powinno mieć sensowne, dostosowane do potrzeb wsparcie w celu ułatwienia samostanowienia. Prawodawstwo dotyczące zdolności do czynności prawnych i podejmowania decyzji musi odzwierciedlać różniące się indywidualne potrzeby, uwzględniać podejście minimalnej ingerencji w życie osób niepełnosprawnych intelektualnie i musi być spójne z zapewnieniem odpowiedniej opieki, ochrony i maksymalnego wsparcia umożliwiającego im realizację pełnego potencjału i jak najlepsze wykorzystanie własnych zdolności. W tym kontekście Inclusion Europe uważa za ważne podkreślenie, że pomoc przy podejmowaniu decyzji może obejmować pełne wsparcie, w praktyce przybierające formę zastępstwa prawnego. Jednakże ramy prawne uznające pomoc w podejmowaniu decyzji za opcję stosowaną w pierwszej kolejności różnią się od tradycyjnego systemu zastępstwa w podejmowaniu decyzji połączonego ze sformalizowanym, często nieelastycznym ubezwłasnowolnieniem tym, że nie pozbawia osoby prawnego statusu obywatela o równych prawach, zdolności do działania czy prawa do realizacji zdolności do czynności prawnych. Prawodawstwo w kwestii zdolności do czynności prawnych, pomocy i zastępstwa prawnego na poziomie krajowym powinno więc odzwierciedlać nowoczesne podejście w ogólnym sposobie traktowania niepełnosprawności, stanowiącej element strategii przeciw dyskryminacji w ramach polityki UE, jak i negocjacji na poziomie ONZ na rzecz Ogólnej i Spójnej Konwencji o Ochronie i Promocji Praw i Godności Osób Niepełnosprawnych. W konsekwencji Inclusion Europe zaproponowało następujący tekst Artykułu 9 “Równość wobec Prawa” Konwencji ONZ: 1. Państwa Strony potwierdzają, że osoby niepełnosprawne powszechnego uznania za osobę wobec prawa. mają prawo do 17 2. Państwa Strony uznają, że osoby niepełnosprawne posiadają i mają prawo realizować i korzystać ze zdolności do czynności prawnych na równych warunkach wobec innych, we wszystkich dziedzinach. 3. Państwa strony: a. zapewnią, aby wszystkie osoby niepełnosprawne miały prawo do korzystania z pomocy przy realizacji zdolności do czynności prawnych, oraz że pomoc ta będzie odpowiadała wymaganiom danej osoby, będzie promować prawa osoby, szanować wolę i preferencje osoby i nie będzie prowadzić do konfliktu interesów i niewłaściwego wpływu; b. wprowadzą w życie prawodawstwo i opracują odpowiednie procedury ułatwiające dostęp do, przy jednoczesnym zapobieganiu nadużyciom, wspomaganego podejmowania decyzji, w tym okresowe rewizje. W konsekwencji wszelkie środki zastępstwa osobistego muszą w odpowiedni sposób uwzględniać zasadę subsydiarności w stosunku do koncepcji wspomaganego podejmowania decyzji, w tym zawierać zapisy o wystarczających zabezpieczeniach dotyczących ich zastosowania. Niniejsze zasady podnoszą kluczowe kwestie: • Jak zapewnić odpowiednią pomoc ludziom niepełnosprawnym intelektualnie w korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych? • Jak utrzymać równowagę pomiędzy zasadą samostanowienia i niezbędną ochroną osób niepełnosprawnych intelektualnie przed niekorzystnymi skutkami ich własnych transakcji prawnych lub decyzji podejmowanych w ich imieniu przez innych? Projekty porównawcze dające możliwość wymiany zarówno doświadczeń najlepszych praktyk i doświadczeń przy wdrażaniu znowelizowanego prawodawstwa mogą stanowić użyteczne narzędzia pozwalające odpowiedzieć na powyższe pytania i promować dalsze prace na rzecz pożytecznych zmian. Inclusion Europe ma świadomość ograniczonego wpływu, jaki ma Komisja Europejska w dziedzinie prawa cywilnego, w zakres którego wchodzą zazwyczaj zapisy prawne o zdolności do czynności prawnych, pomocy prawnej, zastępstwie i ochronie. Jednakże mogłoby okazać się właściwym zastosowanie w tej dziedzinie Otwartej Metody Koordynacji w celu ułatwienia zmian w sensie opisanym w ramach niniejszego projektu, w celu wsparcia postępu na rzecz poprawy i restrukturyzacji wsparcia prawnego dla osób niepełnosprawnych intelektualnie w oparciu o zasady niedyskryminacji, równości szans i samostanowienia. Inclusion Europe i jej Stowarzyszenia Członkowskie wzywają Państwa Członkowskie UE do wzięcia pod uwagę standardów i zasad ogólnych opisanych w naszym projekcie, w celu zwiększenia szans osób niepełnosprawnych intelektualnie na powszechne uczestnictwo w modelu obywatelstwa europejskiego na zasadach równości wobec wszystkich innych osób. 18 2. Dostęp do Praw i Wymiaru Sprawiedliwości dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie 2.1 Wstęp Równy dostęp do praw i wymiaru sprawiedliwości ma podstawowe znaczenie dla walki z ubóstwem i izolacją społeczną oraz dla wzmacniania demokratycznych rządów. Znaczący dostęp do praw i sprawiedliwości wymaga, aby wymiar sprawiedliwości i administracji brał pod uwagę osoby niepełnosprawne. Dostęp do praw i sprawiedliwości jest także ściśle połączony z walką z ubóstwem, jako że osoby ubogie i z marginesu często pozbawione są wyboru, szans, dostępu do podstawowych zasobów oraz głosu przy podejmowaniu decyzji. Brak dostępu do sprawiedliwości ogranicza skuteczność walki z ubóstwem i efektywność programów rządów demokratycznych ograniczając udział w nich, ich przejrzystość i wymierność. W dziedzinie niepełnosprawności intelektualnej obserwuje się wzrost świadomości i historyczne zmiany w kierunku równości obywatelstwa i praw. Zasada równych szans wiąże się z Zasadą Normalizacji zdefiniowaną przez takich autorów, jak Bank-Mikkelsen w roku 1954. Zasada Normalizacji dotyczy osoby niepełnosprawnej intelektualnie jako podmiotu prawa (Zasada Obywatelska), któremu należy umożliwić życie w jak najbardziej normalnym otoczeniu (Zasada Powszechnego Dostępu). Zasada ta wywodzi się z ruchów na rzecz praw człowieka i równości wszystkich osób. Normalizacja prowadzi do zmiany sposobu rozumienia działań pomocowych: działania te powinny być dostępne dla każdego, a nie jedynie dla wybranej grupy osób. W latach osiemdziesiątych powstał Paradygmat Niezależnego Życia (De Jong 1979), który broni tezy, że osoby niepełnosprawne powinny same decydować w kwestii swojego własnego życia. Przywołuje się tu pojęcie obywatelstwa, osoby jako podmiotu prawa. Tekst ten promuje zasadę samostanowienia, która preferuje pro-aktywne, twórcze i wspierające nastawienie społeczeństwa zamiast nadopiekuńczości. Samostanowienie, powszechny dostęp i równość obywatelska to podstawowe zasady kierujące wszelkimi wysiłkami na rzecz dostępu do praw i sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dostęp do praw do bardzo szerokie pojęcie. Dla osób niepełnosprawnych intelektualnie obejmuje on równość dostępu do wszelkich usług dostępnych obywatelom, a także dostęp do świadczeń i procesów demokracji. Można rozumieć je także w kontekście praw osoby wobec innych obywateli – jednakże w kontekście niniejszej publikacji nie będziemy zajmować się tą kwestią. Dostęp do praw dla osób niepełnosprawnych intelektualnie określa się głównie poprzez dostępność administracji publicznej jako najważniejszej płaszczyzny kontaktu dla każdego obywatela. Dostępność w tym kontekście nie ogranicza się jedynie do aspektów fizycznych. Swym zakresem obejmuje ona także “dostępność intelektualną” w sensie zrozumiałości dla każdego, a także stosunek pracowników administracji w sensie ich otwartości i wyrozumiałości dla szczególnych potrzeb wszystkich petentów. Osoby niepełnosprawne intelektualnie wymagają szczególnej opieki ze strony ich rodzin, społeczności i władz. Konieczne jest uruchomienie szeregu środków w celu umożliwienia im poznania i zrozumienia swoich praw, a także umożliwienia ich egzekucji. Znajomość 19 swoich praw jest często niska, zarówno wśród samych niepełnosprawnych jak i tych, którzy odpowiadają za opiekę i pomoc dla nich. Informacje o prawach należy szeroko upowszechniać. Niezbędne jest zwiększenie wysiłków na rzecz zapewnienia dostępu osobom niepełnosprawnym intelektualnie do odpowiedniej pomocy prawnej. Dostęp do sprawiedliwości, jako pojęcie osobne, ale związane z poprzednim, gwarantuje każdej osobie dostęp do niezależnego i bezstronnego sądu oraz szansę na uczciwy i sprawiedliwy proces, jeśli stawką jest wolność lub własność danej osoby. Ograniczenia w takim dostępie mogą być liczne: wysokie koszty sądowe, restrykcyjne przepisy sądowe, złożone regulacje, nieskuteczne mechanizmy egzekucji i korupcja. Dostęp do sprawiedliwości łączy się także z niezawisłością sędziowską i znajomością prawa. Jednakże w powszechnym uznaniu znaczący element dostępu do sprawiedliwości stanowi podstawowy dostęp do usług kompetentnego prawnika. Dostęp do sprawiedliwości jest, w istocie, zagadnieniem równości. Słabsze strony w społeczeństwie mają równe prawo do obrony swoich praw. Wśród nich znajdują się osoby niepełnosprawne, które nie mają możliwości korzystać z prawa po prostu dlatego, że nie mają dostępu do systemu sprawiedliwości. Równość nie oznacza identycznego traktowania. W celu osiągnięcia prawdziwej równości wobec prawa, musimy zrozumieć i być wrażliwymi na głęboką nierówność społeczną istniejącą w stosunku do osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz dostosować prawo i procedury do ich potrzeb. Systemy prawne powinny stosować różne traktowanie w celu uzyskania równości, jako że nie ma większej nierówności niż równe traktowanie różnych sytuacji. Dostęp do sprawiedliwości ma różne znaczenie dla różnych osób. Może po prostu oznaczać bliskość budynku sądu dla osób niepełnosprawnych fizycznie. Może oznaczać dostęp do niedrogiego zastępstwa prawnego, a dla osób niepełnosprawnych intelektualnie może oznaczać łatwe do zrozumienia procedury i dokumenty sądowe napisane łatwym do zrozumienia językiem prawnym. Osoby nieznające swoich praw, niemające możliwości skorzystania z usług prawnika, niebędące świadome czy i jak mogą odwołać się do prawa, nie mają możliwości walki o i uzyskania sprawiedliwości. W pojęciu równości zawiera się zarówno zapobieganie dyskryminacji, jak i poprawa warunków osób o nierównych szansach. Projekt “Sprawiedliwość, Prawo i Integracja dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie” określa pewne podstawowe normy i ogólne zasady, które powinny stanowić podstawę do poprawy dostępu do praw i sprawiedliwości w systemach prawnych i administracji. Poniższe rozdziały określają te zasady ogólne, a następnie proponują i omawiają pewne określone środki, które można przedsięwziąć w celu poprawy dostępu do praw i sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. 2.2 Zasady ogólne i podstawowe standardy Osoby niepełnosprawne intelektualnie mają prawo do korzystania ze wszystkich usług oferowanych przez Państwo. W celu zapewnienia skutecznego dostępu Państwo musi odwołać się do ogólnych zasad upowszechnienia (mainstreaming), niedyskryminacji i powszechnej dostępności. Należy wdrażać normy minimum w zakresie dwóch głównych dziedzin: jedna to administracja publiczna odpowiadająca za wdrażanie i monitorowanie skutecznej egzekucji uchwalanego prawa, za otwartość na potrzeby obywateli i za 20 reprezentowanie Państwa. Druga to sektor sprawiedliwości, rozumiany jako władza, w której skład wchodzi karny i cywilny system sprawiedliwości. Ogólne zasady upowszechnienia, niedyskryminacji i powszechnego dostępu prowadzą do szeregu podstawowych standardów, które szczegółowo opisano poniżej. Co więcej, władze powinny postępować według pewnych ogólnych zaleceń w celu zapewnienia skutecznych i efektywnych środków. Włączenie usług dla ludzi niepełnosprawnych do głównego nurtu działań (mainstreaming) Dostęp do praw nie jest czymś przypisanym do sektora społecznego, ale wymaga zapewnienia we wszystkich aspektach życia, na przykład edukacji, rekreacji lub transporcie. Realizacja polityki dostępu do sprawiedliwości i praw dla ludzi niepełnosprawnych intelektualnie wymaga współpracy z różnymi stronami. W sposób oczywisty niepełnosprawność intelektualna nie jest tematem dla specjalistów, ale powinna być traktowana jako kwestia dotycząca każdego; na przykład każdy minister powinien brać pod uwagę kwestie niepełnosprawności przy podejmowaniu decyzji. Problemy ludzi niepełnosprawnych powinny być zatem brane pod uwagę od samego początku powstawania wszelkich programów. Podstawowe standardy Koordynacja usług w ramach administracji powinna brać pod uwagę kwestie niepełnosprawności. Pomogłoby to uprościć procedury i uniknąć podwajania formalności i procedur, a także ewentualnych sprzeczności i nakładania się kompetencji. Należy opracować procedury legislacyjne służące koordynacji służb społecznych i zdrowia. Należy zapewnić synergię zasobów. W efekcie dostęp do sprawiedliwości staje się czymś znacznie więcej niż poprawą dostępu do sądów lub zagwarantowaniem zastępstwa prawnego. Według opartego na prawach człowieka podejścia, obywatela należy uważać za najważniejszego protagonistę i zwracać uwagę na poniższe główne zagadnienia: • • • • • • Umieszczenie obywatela w centrum usług publicznych; Reagowanie na potrzeby użytkownika; Wzmacnianie systemu społecznego i zdrowia; Odpowiednia zmiana prawa i regulacji; Promocja odpowiedniego finansowania i wspólnej odpowiedzialności; Zapewnienie bliskości poprzez sposób zarządzania i oferowania usług. Zakaz dyskryminacji Zakaz dyskryminacji tworzy warunki równego traktowania i równych szans. Jego celem jest zapobieganie lub ograniczanie skutków dyskryminacji, które często powodują, że dana osoba nie może w pełni uczestniczyć w życiu społecznym wspólnoty. Czynniki dyskryminacji mogą być pośrednie lub bezpośrednie. Europejski Trybunał Sprawiedliwości uznał, że dyskryminacją może skutkować stosowanie różnych zasad wobec porównywalnych sytuacji, lub stosowanie tej samej zasady wobec 21 różnych sytuacji 3. W kontekście dostępu do praw i sprawiedliwości często dominuje ten drugi wariant: osoby niepełnosprawne intelektualnie traktowane są przez administrację lub system sądowy jak każdy inny obywatel i często nie otrzymują określonej pomocy czy wsparcia, których potrzebują. Podstawowe standardy W celu promocji niedyskryminującego podejścia w kwestii dostępu do praw i sprawiedliwości, należy przyjąć formalne środki działania ze strony administracji i systemu sądowego. Do środków tych można by zaliczyć: • Ustanowienie rzecznika praw osób niepełnosprawnych na każdym poziomie administracji; • Zakaz przejawów zachowań dyskryminujących; • Rozsądne udogodnienia dla osób niepełnosprawnych; • Zapewnienie dostępu do wszystkich budynków publicznych; • Zapewnienie łatwych do odczytania informacji dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dobra Praktyka We Francji Wysoka Władza ds. Walki z Dyskryminacją i Równych Szans wspierają osoby niepełnosprawne intelektualnie w osiąganiu konkretnego dostępu do sprawiedliwości, pomagając im zbierać dowody działań dyskryminacyjnych. Ofiary dyskryminacji otrzymują cenną pomoc wspierającą ich sprawę oraz przy wyborze właściwej procedury prawnej. Powszechna dostępność Dostęp dla każdego, niezależnie od stopnia niepełnosprawności, do wszelkich dóbr i usług powszechnych, przy uwzględnieniu specyficznych potrzeb ludzi, jest niezwykle ważny dla włączenia ich do społeczeństwa. Niezbędne jest wsparcie osobiste i materialne umożliwiające korzystanie z otoczenia, dóbr i usług w możliwie najbardziej niezależny sposób. Podstawowe standardy W celu zapewnienia powszechnego dostępu do praw i sprawiedliwości należy zwrócić szczególną uwagę na specyficzne zapotrzebowanie na informację i wskazówki osób niepełnosprawnych intelektualnie. W wielu przypadkach osoby niepełnosprawne intelektualnie nie mają dostępu do informacji na tych samych zasadach, co inni. Ich często słaba umiejętność czytania pozbawia ich dostępu do najprostszych informacji, co szkodzi równości praw wśród obywateli. Zgodnie z zasadą powszechnej dostępności otoczenie, procesy, dobra, produkty, usługi, a także obiekty, instrumenty i narzędzia powinny być zrozumiałe, użyteczne i możliwe do zastosowania dla wszystkich osób, przy jednoczesnym 3 22 (Sprawa C-243/951 Kathleen Hill i Ann Stapleton v Urząd Skarbowy i Departament Finansów [1998], Sprawa C-279/93 Finanzamt Köln-Altstadt v Schumacker [1995] ECR I-225) zapewnieniu bezpieczeństwa i w możliwie najbardziej niezależny sposób. Dlatego należy udostępnić metody jasnego, zrozumiałego i dostępnego informowania. Dostępność łatwej do odczytania informacji umożliwi osobom niepełnosprawnym intelektualnie zrozumienie dokumentów i informacji, które mogą wpływać na ich życie. W ten sposób dostęp do praw i sprawiedliwości można poprawić poprzez reformę administracyjną i uproszczenie wszelkich formularzy, które mogą dotyczyć osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dobra Praktyka Hiszpańska ustawa 51/2.12.2003 o Równości Szans, Niedyskryminacji i Powszechnej Dostępności dla Osób Niepełnosprawnych zawiera dwie istotne strategie: walkę z dyskryminacją i powszechną dostępność. Zgodnie z zapisami tejże ustawy istotne środki walki z dyskryminacją mogą stanowić: zakaz zachowań dyskryminacyjnych, spełnienie wymagań dostępności, eliminacja przeszkód i rozsądne udogodnienia dla osób niepełnosprawnych. W kwestii dostępności administracja publiczna powinna przyjąć środki sankcjonujące wymagania związane z: dostępnością budynków, otoczenia, narzędzi, dóbr, sprzętu i produktów; lepsze warunki związane z dostępem, uczestnictwem i korzystaniem z zasobów; uzupełniające narzędzia pomocnicze (wsparcie ekonomiczne, systemy komunikacji, itd.); przyjęcie wewnętrznych reguł promujących i stymulujących eliminację czynników niekorzystnych lub ogólnych przejawów dyskryminacji osób niepełnosprawnych intelektualnie; ludzkie i rzeczowe zasoby na rzecz promocji dostępności i niedyskryminacji. Aby dostępność była powszechna, celem powinna być jak największa bliskość pomiędzy obywatelami a służbami administracyjnymi czy prawnymi. W powszechnej opinii służby prawne jak i służby cywilne nie mają kontaktu z codzienną ludzką rzeczywistością. Z tego powodu bliskość fizyczna, jak i bliskość w sposobie traktowania, są ważnymi czynnikami mogącymi przyczynić się do wizerunku tych organów jako służących ludziom. Bliskość przybliża rząd do potrzeb ludzi, w ten sposób zwiększając interakcję pomiędzy służbami cywilnymi a obywatelami. Przyczynia się ona do wzmocnienia uczestnictwa w życiu demokratycznym celując w rozwiązywanie problemów w obszarach bliższych obywatelom, poprzez fakt, że komunikacja staje się łatwiejsza, kiedy prosimy o informacje, jesteśmy wysłuchiwani i obsługiwani. W ten sposób bliskość przyczynia się do promowania równości na poziomie uwagi poświęcanej ludności przez organy administracji i równości we wdrażaniu polityk społecznych poprzez rozpoznawanie różnorodności ich potrzeb. Bliskość przynosi również poprawę skuteczności, ułatwiając dostęp do zasobów i usług. Kolejna standard minimum, o którym należy pamiętać, to potrzeba przezwyciężania negatywnego nastawienia oraz zapotrzebowanie na pomoc i wsparcie, które powinny być dostępne dla osób niepełnosprawnych za pośrednictwem służb cywilnych, w celu zapewnienia dostępności intelektualnej. Dlatego służby cywilne powinny uczestniczyć w okresowych szkoleniach na temat niepełnosprawności intelektualnej tak, aby być w stanie zająć się konkretnymi potrzebami tej grupy obywateli. 23 Ogólne zalecenia Organy administracji publicznej powinny opracować i wdrożyć plany jakościowe zapewniające równość szans niepełnosprawnym obywatelom. W tym celu w planach tych należy zawrzeć jako minimum zasady niedyskryminacji i dostępności, wskaźniki jakości i wskazówki na temat dobrych praktyk. Należy przyjąć określoną formę świadectwa właściwego zarządzania w dziedzinie niepełnosprawności w formie logo porównywalnego do logo dostępności fizycznej. Dostęp do praw i sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych wymaga, aby Państwa Członkowskie spełniły szereg norm minimum oraz zasad ogólnych. Dodatkowo należy podkreślić, że odpowiedzialność publiczna i dobra administracja mieszczą się nierozerwalnie we wszelkich działaniach związanych z dostępem osób niepełnosprawnych do praw i sprawiedliwości. Dobra Praktyka UNAPEI we Francji opracowało logo zwane “S3A” (“Symbol d’Accueil, d’Accompagnement, d’Accessibilité” = Symbol Przyjęcia, Wsparcia i Dostępności). Logo to oznacza, że dany obiekt lub źródło informacji zostało przystosowane do potrzeb osób niepełnosprawnych intelektualnie. Udogodnienia oznaczane przez logo mogą obejmować odpowiednie wyszkolenie pracowników, dostępność łatwych do odczytania dokumentów lub łatwej do zrozumienia informacji. Logo to stanowi informację dla odpowiedniej grupy docelowej, której członkowie mogą liczyć na pomoc, której szukają, przy właściwym poświęceniu uwagi ich szczególnym potrzebom. S3A to praktyczna odpowiedź na koncepcję “powszechnego dostępu dla wszystkich” wdrażająca rekomendację R (92) 6 Rady Europy “Spójna polityka dla ludzi niepełnosprawnych”, której artykuł 2.3 stanowi: „Symbol dostępu opracowany przez Rehabilitation International powinien być stosowany jako oznaczenie miejsc dostosowanych na potrzeby osób niepełnosprawnych ruchowo. Należy promować inne międzynarodowe symbole, obejmujące inne rodzaje niepełnosprawności”. Logo to poddaje się testom w branży transportu publicznego, muzeach i organach administracji publicznej. Może ono stanowić silne narzędzie wspomagające dostępność systemu sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Można stosować je w recepcjach sądów lub biurach organizacji oferujących pomoc prawną lub w dowolnym miejscu, gdzie obywatele mają kontakt z zawodowymi przedstawicielami prawa lub sprawiedliwości. Dostęp do praw wymaga zaoferowania obywatelom środków dostępu i miejsc, gdzie można otrzymać informacje ogólne o prawach i obowiązkach oraz wsparcie osobiste w procedurach administracyjnych i sądowych. W szczególności, wsparcie tego rodzaju powinno być priorytetowo i bezwarunkowo zapewniane osobom niepełnosprawnym, bez konieczności zgłaszania specjalnego zapotrzebowania lub wypełniania podań. Usługi udostępnione w celu realizacji skutecznego dostępu do praw i sprawiedliwości powinny być darmowe. Na przykład wsparcie osobiste, stanowiska informacyjne, 24 tłumaczenie na język migowy i łatwe do czytania dokumenty powinny być bezpłatne. W przypadku wsparcia administracyjnego i informacji prawnej można wykorzystać pomoc wolontariuszy. Mogą to być studenci prawa, członkowie stowarzyszeń lokalnych, aktywni lub emerytowani członkowie służb publicznych oraz emerytowani sędziowie i prawnicy. Wszyscy powinni przejść kilkutygodniowe szkolenie, co w efekcie pozwoliłoby im zapewnić osobom niepełnosprawnym intelektualnie nieodpłatne doradztwo prawne jako pierwszy krok w dostępie do sprawiedliwości. Skuteczny dostęp do sprawiedliwości i praw jest zasadą dobrej administracji dla wszystkich organów. W celu zwiększenia dostępności dla osób niepełnosprawnych intelektualnie należy zwrócić szczególną uwagę na nastawienie na jakość, szkolenie i podnoszenie świadomości. 2.3 Poprawa dostępu do organów administracji publicznej Osoby niepełnosprawne intelektualnie powinny być w stanie korzystać ze wszystkich usług publicznych. Aby to umożliwić, organy administracji publicznej muszą zapewnić dostępność swoich usług zgodnie z ogólnymi zasadami upowszechnienia (mainstreaming), niedyskryminacji i powszechnej dostępności. Powinny wdrożyć podstawowe normy, które w sposób skuteczny i wydajny zwiększają dostępność. Organy administracji publicznej odpowiadają za wdrażanie i monitoring skutecznej egzekucji prawa we wszystkich dziedzinach życia. Osoby niepełnosprawne intelektualnie nie mają kontaktu jedynie z usługami socjalnymi, ale także pragną wziąć ślub, uczestniczyć w zajęciach rekreacyjnych, potrzebują paszportów i dowodów osobistych, mają prawo do zasiłków mieszkaniowych, itd. Upowszechnienie w tym kontekście oznacza, że wszelkie obszary administracji publicznej powinny brać pod uwagę potrzeby osób niepełnosprawnych intelektualnie. Działania prowadzone przez administrację publiczną nie powinny więc być ograniczone do planów, programów i określonych działań wyłącznie dla osób niepełnosprawnych, ale powinny odpowiadać ogólnej polityce i kierunkom działań we wszystkich dziedzinach administracji publicznej dotyczących potrzeb i wymagań osób niepełnosprawnych. Problemy osób niepełnosprawnych należy włączać od początku do tworzonych programów. Doświadczenie osób niepełnosprawnych intelektualnie i ich rodzin pokazuje, że stosunek i zachowanie pracowników administracji publicznej stanowi często jedną z najpoważniejszych barier dla równości dostępu. Dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na seminaria podnoszące świadomość tychże pracowników. Powinni dowiedzieć się oni o specyficznych potrzebach i uzdolnieniach osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz o tym, jak skutecznie się z nimi porozumiewać. Szczególnie korzystne byłoby, gdyby seminaria te można było organizować przy współpracy z samymi zainteresowanymi, tj. osobami niepełnosprawnymi intelektualnie występującymi we własnym imieniu. Dodatkowo, organy administracji muszą przyjąć i promować jasne normy jakości w swojej pracy, które zabraniają dyskryminacji ze strony pracowników administracji. Jasne powinno być, że jakość usług publicznych jest ściśle powiązana ze zdolnością służb do obsłużenia wszystkich obywateli, niezależnie od wszelkich niepełnosprawności. 25 Kolejną istotną barierą jest dostępność procedur administracyjnych. Wiele formularzy podaniowych, pism oficjalnych lub procedur administracyjnych jest tak trudnych do zrozumienia, że ludzie niepełnosprawni intelektualnie są pozbawieni dostępu do swoich praw. Z tego powodu cierpią jednak nie tylko osoby niepełnosprawne intelektualnie: w niektórych krajach europejskich znane osobistości przyznawały się publicznie, że mają w tym zakresie kłopoty. Dlatego silnie wspieramy wszelkie reformy administracyjne nakierowane na uproszczenie procedur i procesów administracyjnych. W niektórych szczególnie istotnych dla osób niepełnosprawnych intelektualnie obszarach powinny istnieć formularze podaniowe i wskazówki w łatwym do zrozumienia języku, które umożliwią im bardziej niezależny dostęp do swoich praw. We wszystkich pozostałych obszarach niezbędne jest wsparcie osobiste. Wsparcie osobiste dla obywateli mających problemy z czytaniem, pisaniem i rozumieniem musi być dostępne na każdym poziomie administracji publicznej. Osoby niepełnosprawne intelektualnie powinny otrzymywać takie wsparcie w każdym koniecznym przypadku, nieodpłatnie i bez konieczności zgłaszania specjalnego zapotrzebowania lub składania podań. Optymalnie byłoby, gdyby osoba odpowiadająca za takie wsparcie została specjalnie wyszkolona, tak jak w przypadku rzecznika praw osób niepełnosprawnych istniejącego w niektórych systemach administracyjnych. Kolejną ważną kwestią jest koordynacja poszczególnych usług. Osobom niepełnosprawnym intelektualnie jest niezwykle trudno poradzić sobie z różnymi organami administracji działającymi według różnych procedur. Pojedynczy punkt kontaktowy przyczyniłby się do uproszczenia procedur i uniknięcia podwojenia formalności i procedur, a także ewentualnych sprzeczności. Powyższe zalecenia należy rozumieć jako rozsądne udogodnienie dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, pozwalające na uniknięcie dyskryminacji w ich dostępie do praw. Rozwiązania te muszą stanowić integralną część wszystkich zmian jakościowych w administracji, a przez to znaleźć swoje odbicie we wskaźnikach i planach jakościowych. Partnerzy projektu “Sprawiedliwość, Prawo i Integracja dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie” z radością przyjmują i wspierają inicjatywę na rzecz certyfikacji dobrego rządzenia w zakresie niepełnosprawności w formie logo porównywalnego do logo dostępności fizycznej. Dobra Praktyka We Francji propozycja legislacyjna dotycząca zrównania szans dla osób niepełnosprawnym została przyjęta na początku roku 2005. Tworzy ona na poziomie departamentów pojedynczy punkt kontaktowy, gdzie osoby niepełnosprawne mogą wypełnić wszelkie formalności dotyczące oceny swojego stopnia niepełnosprawności, oceny swoich potrzeb oraz gdzie mogą ubiegać się o plan wsparcia. Dodatkowo ta specjalna jednostka ma możliwość przyznawania zapomóg finansowych oraz nadawania środków przystosowawczych lub rozsądnych udogodnień. Taki pojedynczy punkt kontaktowy jest również władny oferować doradztwo co do instytucji opiekuńczych. Przed wprowadzeniem takiej pojedynczej komórki petenci musieli odwiedzać kilka miejsc i udawać się do różnych organów administracji w celu przeprowadzenia wszelkich formalności na poziomie departamentalnym. 26 2.4 Poprawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości Na potrzeby niniejszej publikacji “system prawny” obejmuje cywilny i karny system sprawiedliwości. W wielu państwach istnieją także osobne mechanizmy i procedury w systemie sprawiedliwości na potrzeby rozwiązywania kwestii konstytucjonalnych związanych z rządzeniem. Kluczowym jest także zrozumienie wagi instytucji formalnych i nieformalnych, mieszczących się w ramach systemu wymiaru sprawiedliwości. Tworzenie zrównoważonego środowiska z równym dostępem do sprawiedliwości wymaga pracy z różnymi rodzajami instytucji i różnymi podmiotami, jak policja, sądy, prokuratura, pracownicy socjalni, funkcjonariusze służb więziennych, liderzy społeczności, nieprawnicy, tradycyjnie wpływowe środowiska i inne lokalne instytucje rozjemcze, oraz wzięcia pod uwagę związków między nimi. Bariery w dostępie do sprawiedliwości Z perspektywy osób niepełnosprawnych intelektualnie dostęp do systemu sprawiedliwości jest często osłabiany przez: • • • • • • • • • • Znaczne opóźnienia; zniechęcający koszt korzystania z systemu; brak dostępnego i taniego zastępstwa prawnego, godnego zaufania i uczciwego; nadużywanie władzy i uprawnień, prowadzące do nielegalnych rewizji, aresztowań, zatrzymań i uwięzień; oraz słaba egzekucja prawa i wyroków czy decyzji; Znacząco ograniczone istniejące środki gwarantowane przez prawo lub praktykę. Większość systemów prawnych nie zapewnia środków o charakterze zapobiegawczym, aktualnych, niedyskryminujących, właściwych, sprawiedliwych czy prewencyjnych; Uprzedzenia płciowe i inne bariery w prawie i systemach prawnych: braki w istniejącym prawie skutecznie uniemożliwiają ochronę kobiet, dzieci, osób ubogich i innych nieuprzywilejowanych osób, w tym osób niepełnosprawnych i o niskiej piśmienności. Brak rzeczywistej ochrony, szczególnie dla kobiet, dzieci i mężczyzn w więzieniach lub ośrodkach zatrzymania; Brak odpowiednich informacji o środkach, które powinny być dostępne na mocy prawa, o przeważającej praktyce, oraz ograniczona ogólna znajomość praw; Brak odpowiednich systemów pomocy prawnej; Ograniczony udział społeczeństwa w programach reform; Nadmierna ilość przepisów; Sformalizowane i drogie procedury prawne (w postępowaniach karnych i cywilnych oraz w procedurach organów administracyjnych); Unikanie systemów prawnych ze względu na przesłanki ekonomiczne, strach lub poczucie bezcelowości. W celu zapewnienia równego dostępu do systemu sądowego, ważne jest, aby zająć się tymi barierami podejmując zdecydowane działania. 27 Dobra Praktyka Bezpłatna telefoniczna linia pomocy powinna być dostępna przez 24 godziny na dobę dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, służąc pomocą w realizacji ich praw. Taka linia pomocy powinna zapewniać kontakt z siecią personelu z różnych dziedzin (stowarzyszenia, policja, szpitale, itd.). Może ona stanowić punkt pierwszego kontaktu oraz pomocy nie tylko w nagłych przypadkach, ale także w przypadkach, kiedy osoba niepełnosprawna intelektualnie została aresztowana w związku z przestępstwem. Międzynarodowe standardy i instrumenty Szereg instrumentów międzynarodowych ustala zasady i reguły minimum dla administracji sprawiedliwości i proponuje szczegółowe wytyczne państwom na temat praw człowieka i dostępu do sprawiedliwości. Zaliczają się do nich Europejska Konwencja Praw Człowieka i Powszechna Deklaracja Praw Człowieka oraz określone konwencje, reguły, wytyczne i normy rozpowszechniane przez społeczność międzynarodową pod auspicjami ONZ. Poniżej wymieniono niektóre z nich: Europejska Konwencja Praw Człowieka (http://conventions.coe.int/treaty/en/Treaties/ Word/005.doc) jest jednym z najstarszych instrumentów praw człowieka, który wszedł w życie niedługo po tym, jak Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Powszechną Deklarację Praw Człowieka w roku 1948. Jest to bardzo użyteczne narzędzie walki z dyskryminacją, nadużyciami i zaniedbaniami wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (http://www.unhchr.ch/html/ menu3/b/a_ccpr.htm) ustanawia zasady równości wobec prawa i domniemanie niewinności, a także zawiera gwarancje zwolnienia w przypadku nieuzasadnionego aresztowania czy zatrzymania, jak i prawo do uczciwego i publicznego procesu przeprowadzonego przez kompetentny, bezstronny sąd ustanowiony na mocy prawa. Temat niezawisłości sędziowskiej poruszony został w Podstawowych Zasadach Niezawisłości Sędziowskiej (http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/h_comp50.htm). Instrument ten wymaga, aby niezawisłość sędziowska gwarantowana była prawem krajowym i zabrania niewłaściwych i nieumocowanych ingerencji w proces sądowy. Dodatkowo, chroni on właściwy proces poprzez ustanowione procedury prawne, charakteryzujące się uczciwością i poszanowaniem praw stron. Zobowiązuje także państwa do zapewnienia właściwych środków, aby umożliwić sędziom właściwe wykonywanie swoich funkcji, oraz ustala zasady doboru, szkolenia oraz warunki i rygor pracy sędziów. Podstawowe Zasady co do Roli Prawników (http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/ h_comp44.htm) wymagają od rządów, aby zapewniły wydajne procedury i elastyczne mechanizmy na rzecz równego dostępu do prawników, w tym odpowiednie finansowanie i innych zasobów na potrzeby usług prawnych dla ubogich i innych grup nieuprzywilejowanych. Dodatkowo uprawnia prawników do tworzenia i przystępowania do samorządnych stowarzyszeń zawodowych, które są jednocześnie zobowiązane współpracować z rządami na rzecz zapewnienia usług prawnych. 28 Wskazówki co do Roli Prokuratorów (http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/ h_comp45.htm) określają obowiązki prokuratorów w kwestii ochrony praw człowieka i podtrzymywania praw człowieka oraz zapewnienia właściwego procesu. Wytyczne rozdzielają także jasno funkcje sędziowskie od urzędu prokuratora. Wymagania dla organów egzekwujących prawo, w tym władz wojskowych sprawujących władzę policyjną, określono w Kodeksie Postępowania Funkcjonariuszy Służb Wymiaru Sprawiedliwości (http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/h_comp42.htm). Kodeks, między innymi, wymaga od funkcjonariuszy prawa, aby chronili praw człowieka wszystkich osób, a szczególną pomocą służyli osobom, które z przyczyn osobistych, ekonomicznych, społecznych lub innych nagłych przyczyn potrzebują natychmiastowej pomocy. Kilka instrumentów międzynarodowych poświęconych jest prawom więźniów i zatrzymanych. Podstawowe Zasady Traktowania Więźniów (http://www.unhchr.ch/ html/menu3/b/h_comp35.htm) zabraniają dyskryminacji, kładą nacisk na poszanowanie praw człowieka zgodnie z wykładnią międzynarodowych instrumentów i apeli o reintegrację byłych więźniów do społeczeństwa w najlepszych możliwych warunkach i z nalezytym uwzględnieniem interesu ofiar. Środki poprawy dostępu do praw i sprawiedliwości Program Rozwoju ONZ (UNDP) przedstawia użyteczny przegląd różnych środków mogących poprawić dostęp do sprawiedliwości: Ochrona prawna Świadomość prawa Właściwa ochrona w prawie zwyczajowym lub formalnym wymaga rozwoju środków zapewniających rozpoznanie praw osób nieuprzywilejowanych w ramach wymiaru sprawiedliwości, tym samym uprawniając do użycia środków odwoławczych. Ochrona prawna określa podstawy prawne dla wszystkich innych obszarów wsparcia w dostępie do sprawiedliwości. Ochronę prawną grup nieuprzywilejowanych można powiększać poprzez: (a) ratyfikację traktatów i włączanie ich do prawa krajowego; (b) przestrzeganie prawa konstytucyjnego; (c) prawodawstwo krajowe; (d) wdrażanie zasad i przepisów oraz porządku administracyjnego; oraz (e) prawo tradycyjne i zwyczajowe. Rozwój środków i skuteczne rozpowszechnienie informacji pomocnych osobom nieuprzywilejowanym w zrozumieniu: (a) swojego prawa do szukania rekompensaty poprzez wymiar sprawiedliwości; (b) istnienia szeregu funkcjonariuszy i instytucji, których rolą jest ochrona ich dostępu do sprawiedliwości; oraz (c) kroków potrzebnych do wszczęcia procedur - - - - parlament ministerstwa spraw zagranicznych fora międzynarodowe/regionalne ministerstwa sprawiedliwości, siły policyjne narodowe organizacje praw człowieka komisje kodyfikacyjne i ds. zmian w prawie komórki projektujące przepisy w odpowiednich ministerstwach władze lokalne biorące udział w tworzeniu prawa sędziowie, szczególnie w sądach, których decyzje są wiążące dla sądów niższej instancji lub które mają wpływ na sądy w innych jurysdykcjach tradycyjnie wpływowe środowiska przywódcy społeczni i religijni ministerstwo sprawiedliwości ministerstwo edukacji/edukacja wyższa, szkoły i uniwersytety narodowe organizacje praw człowieka organizacje służące pomocą prawną organy quasi-sądowe (komitety prawa człowieka, antykorupcyjne i komisje wyborcze). organy samorządu lokalnego Instytucje pozarządowe (np. organizacje obywatelskie, adwokatura, uniwersytety, 29 prawnych. Rozwój środków (od pomocy w Doradztwo i pomoc prawna spełnieniu wymagań formalnych do Orzecznictwo zastępstwa), których ludzie potrzebują, aby umożliwić im uruchamianie i prowadzenie procedur sprawiedliwości. Pomoc i doradztwo prawne mogą oznaczać udział profesjo-nalnych prawników (jak w przy-padku publicznych obrońców i zastępstwa pro bono), nieprawników ze znajomością prawa lub jednych i drugich. Rozwój środków w celu ustalenia najodpowiedniejszego rodzaju zadośćuczynienia lub odszkodowania. Środki orzecznictwa mogą być uregulowane przez przepisy formalne, jak w przypadku sądów i innych quasisądowych i administracyjnych organów, lub przez tradycyjne systemy prawne. - - - - Egzekucja Rozwój środków egzekucji decyzji, wyroków i ugód. - Społeczeństwo obywatelskie i nadzór parlamentarny Rozwój środków nadzorczych i monitoringowych społeczeństwa obywatelskiego w celu wzmocnienia ogólnej wiarygodności wymiaru sprawiedliwości. - społeczności) związki zawodowe ministerstwo sprawiedliwości i finansowane przez państwo programy pomocy prawnej adwokacji publiczni system sądów (np. w kwestii kosztów sądowych) samorządy lokalne policja i system więziennictwa organizacje obywatelskie adwokatura kliniki prawa (zwykle powiązane z uniwersyteckimi wydziałami prawa) Sądy narodowe instytucje praw człowieka (komisje praw człowieka i urzędy Rzeczników/ombudsmanów) alternatywne mechanizmy rozwiązywania sporów: mogą być one powiązane z systemem sądowym lub administracyjnym (jak komisje miernicze czy pracy) prokuratura instytucje przymusu (policja i więzienia) administracyjne organy egzekucyjne organizacje obywatelskie zajmujące się monitoringiem i orędownictwem media stałe i specjalne komisje parlamentarne W przypadku osób niepełnosprawnych dostęp do praw wiąże się z określonymi kwestiami z dziedziny sprawiedliwości, które wymagają specyficznej interwencji. Należy wziąć pod uwagę, że osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą nie być w stanie zrozumieć złożonych informacji lub rozwiązywać konfliktów. Z tego względu jest niezwykle ważne, aby rozważyć zdecydowane działania na rzecz unikania dyskryminacji w dostępie do sprawiedliwości, szczególnie w przypadku postępowania karnego, gdzie osoby te mogą występować w roli podmiotu lub ofiary czynu zabronionego. Świadomość prawa Świadomość prawa jest podstawą walki z niesprawiedliwością. Osoby niepełnosprawne intelektualnie nie skorzystają ze środków walki z niesprawiedliwością, jeśli nie będą wiedziały, jakie są ich prawa i uprawnienia na mocy prawa. Informacje o środkach walki z niesprawiedliwością muszą być czytelne dla społeczeństwa. Dostarczona im wiedza, w prostym języku uzupełnionym ilustracjami, musi służyć ich praktycznym potrzebom. Strategie promujące świadomość prawną powinny być realizowane zarówno przez rząd jak i podmioty pozarządowe. Są rządy, które nie spełniają swojego obowiązku informowania społeczeństwa o odpowiednich prawach i uprawnieniach oraz takie, którym brak możliwości sprostania tym obowiązkom. Obu z tych częstych niedociągnięć należy zaradzić. Z drugiej strony, mimo wielości organizacji praw człowieka zaangażowanych w kwestię świadomości prawnej skierowanych na grupy nieuprzywilejowane, efekt ich 30 działania jest często ograniczony ze względu na brak koordynacji wysiłków, rozproszenie oraz nieżyciowe programy. Następujące uwagi mogą mieć zastosowanie praktyczne: • • Wspieranie polityk informowania i mechanizmów rozpowszechniania informacji prawnych. Strategie informacyjne należy dostosować do potrzeb i aspiracji osób niepełnosprawnych intelektualnie. Dlatego powinny one zakładać zatrudnianie nieprawników z wiedzą prawniczą, tworzenie informacji w formie przyjaznej dla użytkownika, a także proaktywne rozpowszechnianie wiedzy wśród tych, którzy borykają się z istotnymi barierami fizycznymi, intelektualnymi lub ekonomicznymi. Przyjęcie postawę nastawienia na wymagania i skupić się na potrzebach grup nieuprzywilejowanych w odpowiedzi na konkretne problemy. Znajomość określonych praw i przepisów (na przykład ustawodawstwa antydyskryminacyjnego) może mieć większą wartość praktyczną niż ogólna znajomość norm międzynarodowych lub zasad konstytucyjnych. Do popularnych środków oddziaływania edukacyjnego, które warto wspierać należą: programy radia publicznego lub telewizji, teatry uliczne, ulotki/zestawy informacyjne na temat inicjowania procedury prawnej dla osób, których nie stać na prawnika, kioski lub centra informacji prawnej oraz strony internetowe z zasobami informacji. Dobra Praktyka W Hiszpanii, CERMI (Komisja Przedstawicieli Osób Niepełnosprawnych), ONCE (Krajowa Organizacja Osób Niewidomych) oraz Rada Prawa prowadzą wspólne działania na rzecz promocji dostępu osób niepełnosprawnych do sprawiedliwości. • • • • • Przeprowadzono promocję “Obywatelskiej Karty Praw” w administracji systemu sprawiedliwości; Przeprowadzono promocję dostępności oraz eliminacji barier w głównym biurze Rady Ogólnej Hiszpańskiego Prawa (CGAE); W ramach programu “Służba Wolnej Sprawiedliwości” przeprowadzono promocję usług doradczych i informacyjnych dla osób niepełnosprawnych; Te trzy instytucje współpracują z uniwersyteckimi wydziałami prawa w kwestii potrzeb niepełnosprawnych prawników; Udało się osiągnąć poparcie Rady Ogólnej Hiszpańskiego Prawa (CGAE) wobec Deklaracji Madryckiej dotyczącej osób niepełnosprawnych oraz jej zgodę na wypełnienie limitu prawnego dotyczącego liczby zatrudnionych osób niepełnosprawnych (lub użycie alternatywnych środków). • Do przygotowania i realizacji społecznych programów edukacyjnych należy wciągnąć nieprawników. Doświadczenie pokazuje, że także pracownicy społeczni, organizatorzy społeczni, nauczyciele, przywódcy religijni i inne osoby z umiejętnościami spoza sfery prawa mogą w istotny sposób przyczynić się do wzrostu świadomości prawnej, znajomości praw i innych przysługujących środków. Pomoc prawna Świadomość prawna może pomóc osobom niepełnosprawnym zrozumieć, że mają prawa, takie jak ochrona przed dyskryminacją przy zatrudnieniu i w pracy. Środki walki z naruszeniami takich praw często wymagają interwencji prawników. Koszty związane z usługami doradztwa prawnego i procesami prawnymi zazwyczaj zniechęcają osoby, 31 których na nie nie stać, do szukania sprawiedliwości. Niektóre z tych ograniczeń można pokonać dzięki wsparciu pomocy prawnej. Rządowe programy pomocy prawnej obejmują formy wsparcia finansowego i społecznego, takie jak zwolnienia z kosztów proceduralnych i usługi socjalne na rzecz ofiar i świadków. Rządy mogą także aktywnie uczestniczyć, jeśli dysponują takimi możliwościami, w świadczeniu pomocy prawnej osobom ubogim, wdrażając usługi pomocy prawnej lub mediacji (np. wyznaczanie obrońców publicznych i innych darmowych usług doradczych). Pozarządowe systemy pomocy prawnej mogą oferować usługi uzupełniające, czyli adwokatów pro bono, kliniki prawa i inne grupy prawa i interesu publicznego. Usługi zapewniane przez organizacje obywatelskie nie stanowią zastępstwa dla odpowiedzialności państwa w kwestii zapewnienia pomocy prawnej, choć stanowią kluczowe źródło pomocy ubogim i nieuprzywilejowanym, szczególnie kiedy lokalnym samorządom brakuje możliwości, by wypełnić swoje obowiązki. Działania pozarządowe mogą także poprawić ogólną jakość edukacji zawodowej, jednocześnie rozszerzając zakres usług dla ubogich. Strategie mogą obejmować instytucjonalizację usług w społeczności dla absolwentów prawa i emerytowanych pracowników oraz ustanowienie uniwersyteckich klinik prawa. Programy pomocy prawnej mogą wykorzystywać wolontariuszy i nieprawników z wiedzą prawniczą oraz korzystać z istniejących struktur na poziomie lokalnym w celu zwiększenia dostępu i podnoszenia jakości usług. Osoby ubogie często wymagają porad i pomocy w celu uniknięcia konieczności procesu sądowego, w tym alternatywnych mechanizmów rozwiązywania sporów i innych nieformalnych rozstrzygnięć. Mogą także wymagać porad w kwestii własnego zapotrzebowania na zastępstwo prawne oraz gdzie mogą znaleźć prawników pro bono. Nieprawnicy z wiedzą prawniczą i wolontariusze specjalnie wyszkoleni w oferowaniu pomocy prawnej grupom nieuprzywilejowanym mogą służyć takimi poradami. Orzecznictwo / Mediacja Orzecznictwo i mediacja wiążą się z procesem określenia najbardziej odpowiedniego rodzaju środka lub odszkodowania. Mechanizmy orzecznictwa obejmują procesy sądowe i quasi-sądowe. Dla osób niepełnosprawnych intelektualnie procesy te stanowią jeden z najważniejszych mechanizmów dostępu do prawa i sprawiedliwości. Procedury orzecznictwa i mediacji nie wymagają długich i złożonych procesów prawnych i generalnie mniej kosztują. Ich bardziej nieformalny charakter czyni je bardziej dostępnymi dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Istnieje ogólna tendencja sprawiająca, że reformy sektora sprawiedliwości skupiają się w przeważającej ilości przypadków na programach wsparcia formalnych mechanizmów sprawiedliwości, a szczególnie procesów wydawania wyroków przez sędziego. Jest to zrozumiałe z perspektywy rządowej. Jednakże w kwestii dostępu do sprawiedliwości kluczowym jest stosowanie wspólnych parametrów oceny zarówno w formalnych, jak i nieformalnych mechanizmach prawnych. 32 Quasi- i pozasądowe opcje obejmują narodowe instytucje praw człowieka i alternatywne mechanizmy rozwiązywania sporów. Zasadniczo istnieją dwa rodzaje narodowych organizacji praw człowieka: komisje ds. praw człowieka i walki z dyskryminacją oraz biura rzeczników praw (ombudsmanów). Narodowe instytucje praw człowieka to z reguły organizacje obywatelskie, służące pomocą osobom ubogim i nieuprzywilejowanym w sięganiu po środki, do których w innym razie nie mieliby dostępu. Obecność takich instytucji może także służyć zapobieganiu przyszłym problemom, jako że zasadniczo spełniają one zadania monitoringu, a także instytucji promujących długofalowe, zrównoważone mechanizmy, jak edukacja publiczna na temat praw człowieka. Dobra Praktyka Mediacja dla osób niepełnosprawnych intelektualnie powinna stanowić warunek wszelkich postępowań sądowych prawa cywilnego. Do rozprawy sądowej powinno dochodzić dopiero, kiedy nie przyniosła ona efektu. Należy aktywnie promować uczestnictwo stron o uzasadnionym interesie (organizacja osób niepełnosprawnych lub inna reprezentatywna organizacja) we wszelkiego rodzaju postępowaniach sądowych u boku osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Wsparcie osobiste Zgodnie ze specjalnym zapisem o dostępie do sprawiedliwości w projekcie Konwencji ONZ dla osób niepełnosprawnych, każde Państwo miałoby podjąć właściwe i skuteczne środki w celu zapewnienia dostępności procedur sądowych dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Powinny także podjąć wysiłki na rzecz eliminacji wszelkich fizycznych, społecznych, informacyjnych, komunikacyjnych, językowych lub innych barier w celu ułatwienia skutecznej realizacji praw i uczestnictwa we wszystkich oficjalnych postępowaniach osobie niepełnosprawnej intelektualnie. W celu zapewnienia równych szans wszystkim niepełnosprawnym, należy wdrożyć wsparcie uzupełniające (usługi osobiste), jak obecność pracownika wsparcia, który mógłby ułatwiać komunikację, dostęp do informacji i orientację osobie niepełnosprawnej intelektualnie w trakcie wszelkich procesów związanych z dostępem do sprawiedliwości. 2.5 Osoby niepełnosprawne intelektualnie w karnym systemie sprawiedliwości Projekt “Sprawiedliwość, Prawo i Integracja dla Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie” naświetlił szczególne problemy, z którymi borykają się osoby niepełnosprawne intelektualnie w momencie styczności z karnym systemem sprawiedliwości. Ich ograniczona piśmienność i zdolności intelektualne prowadzą w wielu krajach europejskich do sytuacji, w której wiele osób niepełnosprawnych intelektualnie trafia do normalnych więzień. Procedura przed rozprawą w sądzie W przypadku kiedy osoba niepełnosprawna intelektualnie bierze udział w procesie i jest oskarżona o przestępstwo, funkcjonariusze policji i pracownicy sądu często nie potrafią określić, czy dana osoba jest niepełnosprawna intelektualnie. Dlatego, oprócz uczulania i szkolenia pracowników w ramach służby cywilnej w temacie niepełnosprawności 33 intelektualnej, właściwym może okazać się zastosowanie protokółów interwencyjnych zawierających ocenę psychologiczną osób sądzonych. Jeśli istnieją uzasadnione wątpliwości co do kompetencji oskarżonego w dowolnej chwili w trakcie postępowania sądowego, zaleca się ocenę przez biegłego psychologa ds. niepełnosprawności intelektualnej. Jeśli osoba niepełnosprawna intelektualnie jest ofiarą przestępstwa, najważniejsze jest, aby następujące postępowanie (przesłuchania, pierwsza rozprawa, konfrontacja twarzą w twarz z napastnikiem, itd.) uwzględniały jej szczególne potrzeby. W odpowiednich przypadkach, prawnicy powinni upewnić się, że sędziowie i przysięgli wiedzą, iż zachowania niewerbalne, jak wpatrywanie się, spanie i uśmiechanie się, przejawiane przez niepełnosprawnego intelektualnie oskarżonego nie muszą oznaczać braku szacunku. W procesy reformy systemu sprawiedliwości zbyt często zapomina się włączyć reformę policji. Policja tymczasem odgrywa fundamentalną rolę w zapewnieniu dostępu do sprawiedliwości, szczególnie jako punkt pierwszego kontaktu w systemie sprawiedliwości karnej. Na pracę policji mogą niekorzystnie wpływać złe metody dochodzenia i ograniczone środki dochodzenia sądowego, słaby nadzór, korupcja i rozpowszechniona kultura przemocy. Strategie polepszające skuteczność policji obejmują wzmocnienie zdolności śledczych, instytucjonalne struktury kontroli, normy szkoleniowe, oraz poprawę stosunków policja-społeczność. Szkolenie pracowników policji w identyfikacji przypadków dyskryminacji i zrozumieniu potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych intelektualnie przyczyni się do uniknięcia sytuacji dyskryminacji. Niepełnosprawni intelektualnie oskarżeni często nie są właściwie reprezentowani ze względu na brak zrozumienia ich niepełnosprawności przez funkcjonariuszy sądowych lub ponieważ nie podjęto właściwych kroków w celu zrozumienia możliwości i ograniczeń osoby niepełnosprawnej intelektualnie. Niepełnosprawni intelektualnie oskarżeni często sądzeni są bez właściwej oceny ich zdolności do stawania przed sądem. Sądy powinny podejmować zdecydowane kroki w celu unikania dyskryminacji i umożliwienia skutecznego udziału w postępowaniach sądowych. W szczególności pracownicy sądów powinni podjąć odpowiednie kroki w ramach polityk, praktyk i procedur, aby tam, gdzie to konieczne, walczyć z dyskryminacją wobec niepełnosprawności w sposób niezmieniający zasadniczo charakteru postępowania. Środkiem wartym polecenia jest ustanowienie współpracy z wyspecjalizowanymi podmiotami ze środowiska niepełnosprawności intelektualnej, które mogłyby służyć wsparciem i poradą osobom niepełnosprawnym, ich rodzinom, a także pracownikom sytemu prawnego. W przypadku zapotrzebowania na biegłych zaleca się korzystać z usług osób posiadających wykształcenie zawodowe i doświadczenie w dziedzinie niepełnosprawności intelektualnej, a także doświadczenie w sądzie. Sędziowie powinni brać pod uwagę wyznaczanie prawników do reprezentowania osób niepełnosprawnych intelektualnie, którzy posiadają doświadczenie w bronieniu i prowadzeniu spraw osób niepełnosprawnych. Procedura podczas rozprawy sądowej W sali sądowej, osoba niepełnosprawna intelektualnie, jako oskarżony lub ofiara przestępstwa, może: • Nie być zdolna do bycia sądzoną, ze względu na problemy ze zrozumieniem postępowania sądowego, nie być w stanie zrozumieć zarzutów, lub nie być w stanie pomagać prawnikowi; 34 • • Nie być zdolna do zeznawania, jako że może być niezwykle wrażliwa na napięcie podczas przesłuchania, nie być w stanie podawać dokładnych i godnych zaufania zeznać, czasami może chcieć zadowolić sędziów w toku zeznawania; Nie być zdolna do przyznania się do winy, ze względu na brak zrozumienia pojęć prawnych, nie być w stanie zrozumieć konsekwencji swoich działań, stracić orientację w kwestii odpowiedzialności i przyznać się do winy bez zrozumienia dlaczego, nawet mimo niewinności. Jeśli powyższe możliwości nie zostaną rozważone, możemy mieć do czynienia z dyskryminacją. W celu uniknięcia niesprawiedliwych wyroków, pracownicy sądu powinni uwzględnić następujące środki: • Stosować prosty język wykładni, bez złożonych pojęć; • Poświęcić odpowiednią ilość czasu przekazując lub prosząc o informacje; w razie konieczności, podczas przesłuchań lub procesów, powtarzać pytania więcej niż raz; • Przepytując osobę niepełnosprawną intelektualnie zawsze stosować pytania bez naprowadzania i zadawać je w sposób bezpośredni, pozbawiony agresji; • Rozważyć konieczność poświęcenia dodatkowego czasu osobom niepełnosprawnym intelektualnie tak, aby zrozumieli język rozprawy. Na przykład, prawnik osoby niepełnosprawnej intelektualnie może potrzebować dodatkowego czasu na dokładne wyjaśnienie słów sędziego; • Prawnik osoby niepełnosprawnej intelektualnie powinien korzystać z pomocy osoby wspierającej (krewnego, przyjaciela lub pracownika zawodowego, który potrafi lepiej zrozumieć umiejętności komunikacyjne danej osoby) tak, aby upewnić się, że klient rozumie działania procesowe; • W trakcie zeznań osobie niepełnosprawnej intelektualnie należy umożliwić dostęp do wsparcia emocjonalnego w postaci opiekunów, członków rodziny lub osób wspierających, oraz bliskość fizyczną z nimi w celu zredukowania niepokoju; • Przyjąć środki konieczne, aby pomóc niepełnosprawnym intelektualnie ofiarom przestępstwa złożyć zeznanie bez konieczności konfrontacji z napastnikiem, np. stosując metodę wideo-konferencji, lub umożliwić zeznawanie bez obecności napastnika; • Ogłaszając wyrok, sędziowie powinni zawsze wybierać najmniej restrykcyjne otoczenie dla niepełnosprawnej intelektualnie osoby. Na przykład, środowiskowy program naprawczy dla niepełnosprawnych intelektualnie skazanych za wykroczenie może być właściwszy od pobytu w instytucji czy więzieniu. Wydając wyrok w sprawie, sądy powinny uwzględnić stosowanie środków alternatywnych dla wyroków, jak kurator i inne naprawcze programy środowiskowe. Alternatywne opcje dla wyroków mogą obejmować godziny pracy społecznej, lub nadzór domowy, specjalne centra edukacyjne, itd. Procedura po rozprawie sądowej Po zakończeniu postępowania sądowego i ogłoszeniu wyroku, w przypadku osób winnych przestępstwa ważne jest, aby pamiętać, że w trakcie odbywania kary więziennej należy uwzględnić ich niepełnosprawność intelektualną (jeśli wyrok wiąże się z karą więzienia). W takich przypadkach zaleca się, aby specjalistyczne organizacje ds. niepełnosprawności włączyły do swej pracy z odbywającymi karę więzienia osobami niepełnosprawnymi intelektualnie programy interwencyjne. Środki takie wymagają intensywnej współpracy z członkami personelu więziennego. 35 Więzienia z reguły pomijane są w większości procesów reform systemu sprawiedliwości. Tymczasem system więzienny często cierpi w konsekwencji problemów, które mają źródło w innych sferach systemu sprawiedliwości, jak na przykład powolne sądy lub błędne pozbawienie wolności. Niestety dla wielu rządów systemy więzienne stanowią kwestię o niskim priorytecie. W konsekwencji więźniowie wciąż przebywają w złych warunkach. Strategie poprawy systemów więziennych mogą obejmować poprawę warunków zatrzymania, wzmocnienie nieformalnych ośrodków sprawiedliwości na poziomie lokalnym, podniesienie wyszkolenia technicznego oraz na temat praw człowieka u dyrektorów więzień, wspieranie przejrzystości systemu więziennego jako środek ochrony więźniów, oraz społecznie budujące środki, które wspierają re-integrację społeczną skazanych. Jeśli wyrok sądu nie bierze pod uwagę niepełnosprawności intelektualnej osoby skazanej lub nie ujawniono jej w trakcie postępowania, powinien zadziałać mechanizm sądowy umożliwiający ponowne rozpatrzenie wyroku karnego. W wielu przypadkach do powstania niepełnosprawności intelektualnej, która nie zostaje właściwie zdiagnozowana, prowadzi izolacja społeczna i ekstremalne ubóstwo, co oznacza, że wiele osób może odbywać wyrok bez właściwego rozpatrzenia ich sytuacji, a to wskazuje na oczywistą dyskryminację, której należy unikać. Case study: Osoby niepełnosprawne intelektualnie w systemie więziennym w Hiszpanii Partner projektu FEAPS, Hiszpańska Konfederacja Organizacji wspierających Osoby z Niedorozwojem Umysłowym /Confederación Española de Organizaciones a favor de Personas con Retraso Mental/, opracowała obszerny Program Integracji Społecznej i Działań Rehabilitacyjnych dla Więźniów i byłych Więźniów niepełnosprawnych intelektualnie. Program ten zainicjowano w roku 1995. Był on efektem wizyty w więzieniu w León. Podczas niej zauważono niewłaściwe postępowanie z niepełnosprawnymi intelektualnie więźniami. Potwierdzono potrzebę stworzenia programu promującego rehabilitację tej grupy więźniów, mającą na celu osiągnięcie ich re-integracji społecznej po zakończeniu wyroku lub kary sądowej. W programie można rozróżnić trzy podstawowe obszary: 1. Działania badawcze i naukowe: Skierowane na zrozumienie rzeczywistości i potrzeb osób niepełnosprawnych intelektualnie w więzieniach; 2. Działania: Mające na celu poprawę sytuacji osób niepełnosprawnych intelektualnie, które odbywają wyrok więzienny; działania prewencyjne i służące uzyskaniu wyroków dających większe szanse na rehabilitację, a także poprawa działań następczych wobec byłych więźniów; 3. Sieć centrów i usług: Nakierowana na pomoc w trakcie odbywania wyroku lub środki prewencyjne dla osób niepełnosprawnych intelektualnie, w więzieniu lub w bardziej rehabilitacyjnym otoczeniu. 36 Program skierowany jest do osób niepełnosprawnych intelektualnie, oficjalnie za takie uznanych na mocy odpowiedniego Świadectwa Niepełnosprawności i które znajdują się w którejś z poniższych sytuacji: a. Osoby w sytuacji zagrożenia kryminalnego, które popełniły czyny antyspołeczne i/lub zamieszkują w rodzinach lub środowiskach grupowych, gdzie istnieje przestępczość lub wczesna przestępczość; b. Osoby podlegające karnej karze więzienia, które popełniły przestępstwo lub wykroczenie i które znajdują się w dowolnej z poniższych sytuacji: oczekują na rozprawę, zostały tymczasowo aresztowane, pozostają pod nadzorem sądowym ze środkami bezpieczeństwa, odbywają karę więzienia i znajdują się pod nadzorem sądowym; c. Byli więźniowie wypuszczeni na wolność. Należy zauważyć, że sama niepełnosprawność intelektualna nie oznacza przestępczego zachowania. Jednakże tak jak w przypadku ogółu społeczności, istnieją czynniki podatności jak ubóstwo, izolacja społeczna, wykluczenie, rodzina, nieustrukturyzowane środowisko i brak czułości, z których wszystkie, w połączeniu z wrażliwością osób niepełnosprawnych intelektualnie, mogą wzmagać ryzyko popełnienia przestępstwa. Ważne jest zaznaczyć, że grupa ta charakteryzuje się tymi samymi cechami ogólnymi, co większość więźniów, poszerzonymi o niepełnosprawność intelektualną, która oznacza jeszcze większą bezbronność w styczności z wymaganiami codziennego życia i koniecznością przetrwania w niezwykle trudnych warunkach. Działania realizowane w ramach Programu są zróżnicowane, zależnie od tego, czy interwencję przeprowadza się w, czy poza więzieniem. Działania wewnątrz więzienia • Wykrywanie nowych spraw: Pracownicy techniczni w więzieniach mogą być w stanie wskazać więźniów, którzy być może są niepełnosprawni intelektualnie. Następnie zespół programowy przeprowadza ocenę przy pomocy przesłuchań klinicznych, testów psychologicznych i konsultacji klinicznych. Jeśli potwierdzi się diagnoza niepełnosprawności intelektualnej, opracowuje się indywidualny program interwencyjny. • Formalizacja diagnozy: Otrzymanie Świadectwa Niepełnosprawności. • Indywidualne plany rehabilitacji i leczenia: Obejmują one obszary prywatnego życia, rodziny, relacji społecznych i pracy. Plany te wymagają adaptacji do otoczenia więziennego w dwóch aspektach: a) Adaptacja do otoczenia więziennego: uzyskanie właściwego przydziału i kontaktów w więzieniu; b) Przygotowanie do wypuszczenia na wolność i reintegracji: rehabilitacja (zdrowie, szkolenie, przygotowanie do pracy, opieka psychologa) i reintegracja (rodzina, społeczeństwo) przy koordynacji z zasobami i usługami społecznymi. • Programy zawodowe i reintegracja w społeczeństwie lub pracy: Włączenie tych programów do warsztatów, lekcji, itd., jak i do właściwych zajęć w więzieniu. Programy szkoleniowe. 37 • Działania następcze oraz ukierunkowywanie potrzeb i wymagań więźnia. • Zajęcia rekreacyjne i wyjścia terapeutyczne: Promocja nowych, zdrowych i wzbogacających alternatyw dla stosowania substancji toksycznych. Pomysł polega na stworzeniu relacji z normalnym otoczeniem społecznym, wzmocnieniu zwyczajów autonomii osobistej, wspomaganiu i konsolidacji zdolności społecznych praktykowanych w odpowiednim programie indywidualnym oraz, w niektórych przypadkach, ułatwieniu relacji z rodzinami. Działania poza więzieniem • Odkrywanie potrzeb, wymagań i nowych przypadków: Ocena indywidualna i opracowywanie osobistych planów pracy. • Programy re-integracji społecznej i pracowniczej: Włączanie do programów szkoleń i integracji w pracy zawodowej ze wsparciem, w zwyczajnych firmach i innych służbach. • Działania następcze i ocena użytkowników. • Przenoszenie byłych więźniów lub więźniów pod nadzorem sądowym: W przypadku nadzoru sądowego wyrok sądowy narzuca decyzję o odbyciu wyroku w ośrodku alternatywnym, lub były więzień otrzymuje leczenie kliniczne. Techniczni pracownicy więzienia przenoszą daną osobę do ośrodka zawodowego, ośrodka rekreacyjnego, zasobów mieszkaniowych, itd., zależnie od sytuacji. • Wyszukiwanie i promocja alternatyw dla więzienia: poprzez sieć alternatywnych zasobów. • Ocena społeczna: Interwencja pracowników społecznych w rodzinach i otoczeniach danych osób. • Obsługa i uzyskiwanie dokumentacji: Obsługa dokumentacji takiej, jak dowód osobisty, przygotowanie wielodyscyplinarnych sprawozdań w celu uzyskania oficjalnego Świadectwa Niepełnosprawności, świadectwa rejestracji w lokalnym spisie ludności, obsługa emerytur, itd. • Ocena prawna, rewizja spraw:: Głównym celem jest oferowanie pomocy prawnej grupie celowej. Działania przeprowadza się w środowisku więziennym (badanie i ocena użytkowników Programu, w tym informacji karnych, o postępowaniu i więzieniu; rewizja wyroków, ocena i informacja, pisanie sprawozdań, itd.), w środowisku prawnym (przygotowanie pozwów/oświadczeń sądowych, wszczynanie procedur ds. niepełnosprawności) i innych obszarach (na przykład, opieka i ocena rodzin). • Działania prewencyjne: Wcześniejsze środki służące osiągnięciu bardziej wrażliwych i bardziej służących rehabilitacji wyroków i kar. Ciągłość Programu dla byłych więźniów w celu wykluczenia recydywy. • Działania uczulające i popularyzujące:: opracowywanie ulotek, Dzień Świadomości Stowarzyszeń, okresowa publikacja artykułów, kontakty ze stowarzyszeniami zawodowymi sędziów, prawników i prokuratorów publicznych, rozpowszechnianie 38 wiedzy o programie w mediach, organizacja i udział w seminariach, kongresach, konferencjach technicznych, itd. • 2.6 Działania szkoleniowe:: Organizacja kursów i seminariów szkoleniowych dla osób zarejestrowanych w ramach programu i/lub pracowników związanych z daną grupą. Wnioski Szczegółowe rozmowy ze stowarzyszeniami członkowskimi Inclusion Europe, a także dodatkowe badania przeprowadzone w ramach niniejszego projektu, wykazały, że osoby niepełnosprawne intelektualnie mają problemy z dostępem do praw i sprawiedliwości we wszystkich państwach członkowskich UE oraz państwach kandydujących, a także w innych państwach członkowskich Rady Europy. Równy dostęp do praw i sprawiedliwości jest podstawą redukcji ubóstwa i wykluczenia społecznego oraz wzmocnienia rządów demokratycznych. Ze względu na ograniczony dostęp do swoich praw osoby niepełnosprawne intelektualnie często nie mają możliwości aktywnej walki z izolacją społeczną. Dlatego reformy systemu sprawiedliwości i administracyjnego przewidujące udogodnienia dla osób nieuprzywilejowanych doprowadziłyby do umocowania tych osób w walce o swoje własne prawa. Po wiekach izolacji społecznej osoby niepełnosprawne intelektualnie coraz częściej angażują się w walkę o swoje prawa i w razie konieczności o możliwość korzystania z systemu sprawiedliwości. Obowiązkiem rządów i Unii Europejskiej jest wspieranie tego procesu poprzez zapewnienie dostępu do sprawiedliwości i prawa wszystkim obywatelom bez wyjątku. W niniejszej publikacji wykazano, w jaki sposób podstawowe zasady samostanowienia, powszechnego dostępu i równości obywatelskiej mogą stanowić wyznacznik dla wysiłków na rzecz dostępu do praw i sprawiedliwości dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Najważniejszym zadaniem jest opracowanie spójnej i skoordynowanej strategii, w połączeniu z jasnymi normami i wytycznymi, służących dotarciu do wszystkich poziomów administracji publicznej i systemu sprawiedliwości. Celem na wszystkich poziomach rządzenia musi być zapewnienie i egzekucja niedyskryminacji wobec wszystkich obywateli. Dla osób niepełnosprawnych intelektualnie najważniejsza potrzeba dotyczy świadomości prawnej w kontekście dostępu do informacji o prawach i obowiązkach, a także wsparcia osobistego w trakcie procedur administracyjnych i sądowych. Potrzebują oni wsparcia bezwarunkowego i bez konieczności zgłaszania specjalnego zapotrzebowania. Osoby niepełnosprawne intelektualnie potrzebują także dostępu do procedur orzecznictwa i mediacji, które mogą znacznie lepiej przysłużyć się realizacji szczególnych potrzeb tej grupy obywateli. Najbardziej newralgiczna konsekwencja ograniczenia dostępu do sprawiedliwości przejawia się w fakcie, że w większości krajów europejskich tak znaczna liczba osób niepełnosprawnych intelektualnie odbywa wyroki w normalnych więzieniach. Wskazuje to na brak właściwego uwzględnienia ich praw i ograniczeń intelektualnych przez system sprawiedliwości i stanowi jeden z najważniejszych argumentów na rzecz polepszenia dostępności i niezbędnego wsparcia. 39 Dla niepełnosprawnych intelektualnie obywateli europejskich zasady dostępu do praw i sprawiedliwości zapisane w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka muszą przybrać realny wymiar. 40 Aneks Bibliografia BAG Hilfe für Behinderte (Ed.): Die Rechte behinderter Menschen und ihrer Angehörigen, 32. Auflage 2004 Balch Hurme, Sally: Current Trends in Guardianship Reform, 7 MD. J. CONTEMP. LEGAL ISSUES 143,145 (1995) Betreuungsrechtliche Praxis - BtPrax - Zeitschrift für soziale Arbeit, gutachtliche Tätigkeit und Rechtsanwendung in der Betreuung Blankman, K.: Curatele voor personen met een geestelijke stoornis en bescherming op maat, Tjeenk Willink, 1994. Blankman, K.: Guardianship Models in the Netherlands and Western Europe, International Journal of Law and Psychiatry, 1997, 1 Blankman, K.: Mentorschap ten behoeve van meerderjarigen, Tijdschrift voor Gezondheidsrecht 1992, 8. Booker, Betty: Prime Living: A Last Resort Nobody Wants to be a Ward, and Few Want to Assume Guardianship Duties, RICHMOND-TIMES DISPATCH, Aug. 21, 1995 Bundesministerium der Justiz, Referat Öffentlichkeitsarbeit, D-11015 Berlin, Germany: Betreuungsrecht - mit ausführlichen Informationen zur Vorsorgevollmacht; 15. Auflage 2005 de Boer, J.: Personen- en Familierecht, Asser-serie, Kluwer Dworkin, Gerald: Paternalism, Morality and the Law, 1971 Federatie van Ouderverenigingen, Rechtsbescherming en wettelijke vertegenwoordiging, 2003 Frolic, Lawrence A.: Plenary Guardianship: An Analysis, A Critique and A Proposal For Reform, 1981 Gordon, Robert M.: Adult Guardianship Law in Canada, 1992 Gottlich, Vicky: The Role of the Attorney for the Defendant in Adult Guardianship Cases: An Advocate’s Perspective, 7 MD.J. CONTEMP. LEGAL ISSUES 191, 1995-1996 Jansen, I.: Beschermingsbewind, VUGA, 1983. Jürgens, Andreas: Betreuungsrecht, Kommentar, 3. Auflage 2005 Lachwitz, Schellhorn, Welti: SGB IX - Rehabilitation, 2. Auflage 2005. Mount, Beeman & Ducharme, What Are We Learning About Circles of Support?, 1988 Patrucco Barnes, Alison: Beyond Guardianship Reform: A Reevaluation of Autonomy and Beneficence for a System of Principled Decision-Making in Long Term Care, 1992 Raack/Thar: Leitfaden Betreuungsrecht - für Betreuer, Angehörige, Betroffene, Ärzte und Pfleger, 4. Auflage 2005 Rein, Jan E.: Preserving Dignity and Self-Determination of the Elderly in the Face of Competing Interests and Grim Alternatives: A Proposal for Statutory Refocus and Reform, 60 GEO. WASH. L. REV. 1818, 1992 41 Istotne strony internetowe • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 42 http://www.coe.int/ Strona internetowa Rady Europy http://www.echr.coe.int/echr Strona internetowa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka http://bailii.org Strona internetowa Brytyjsko-Irlandzkiego Instytutu Informacji Prawnej http://www.curia.eu.int/ Strona internetowa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości http://www.interights.org Strona internetowa Międzynarodowego Centrum ds. Prawnej Ochrony Praw Człowieka http://drc-gb.org/ Strona internetowa Komisji Praw Osób Niepełnosprawnych http://www.lawreform.ie Strona internetowa Irlandzkiej Komisji ds. Reformy Prawa http://www.un.org/esa/socdev/enable/index.html Strona internetowa ONZ poświęcona niepełnosprawności http://www.vgt-ev.de Strona internetowa krajowej organizacji non-profit służącej dyskusji i opracowaniu "Betreuungsrecht" http://www.betreuung-mit-zukunft.de Strona internetowa z wieloma materiałami na temat Betreuungsrecht http://www.betreuerlexikon.de Strona internetowa encyklopedii online na temat Betreuungsrecht http://www.bmj.bund.de Strona internetowa niemieckiego Federalnego Ministerstwa Sprawiedliwości z likami do wszystkich niemieckich ustaw. http://www.dzieci.org.pl/index.php Polska strona internetowa o dzieciach niepełnosprawnych http://www.bardziejkochani.pl/ Polska strona internetowa Stowarzyszenia Rodziców i Dzieci z Syndromem Downa http://www.rpd.es/ Hiszpańska strona internetowa Królewskiej Komisji ds. Niepełnosprawności – Ministerstwo Pracy i Spraw Socjalnych (Real Patronato sobre Discapacidad) http://imsersodiscapacidad.usal.es Hiszpańska strona internetowa Observatorio de la Discapacidad (ODC) http://www.siis.net Hiszpańska strona internetowa Centrum Dokumentacji i Badań Fundacji EguíaCareaga (SIIS.Centro de Documentación y Estudios) http://www.cermi.es Strona internetowa Hiszpańskiej Krajowej Rady Reprezentantów Osób Niepełnosprawnych http://www.discapnet.es Strona internetowa Fundacji ONCE – Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego http://www.rechtspraak.nl Strona internetowa na temat systemu sądowego w Holandii Dane kontaktowe Organizacji uczestniczących Belgia • Inclusion Europe Geert Freyhoff Galeries de la Toison d'Or 29 Chaussée d'Ixelles #392/32 B-1050 Brussels Strona internetowa: www.inclusion-europe.org Niemcy • Bundesvereinigung Lebenshilfe für Menschen mit geistiger Behinderung Ulrich Hellmann Raiffeisenstr. 18 D-35043 Marburg Strona internetowa: www.lebenshilfe.de • Lehrstuhl für Bürgerliches Recht, Zivilprozessrecht und Rechtsvergleichung Universität Göttingen Prof. Dr. Volker Lipp Platz der Göttinger Sieben 6 D-37073 Göttingen Strona internetowa: www.jura.uni-goettingen.de/lipp/ Francja • Union Nationale des Associations de Parents et Amis de Personnes Handicapées Mentales (UNAPEI) Aymeric Audiau F-75876 Paris Cedex 18 Strona internetowa: www.unapei.org • Conseil Départemental de l’Aide Juridique de Paris Annie Cibille 4, Boulevard du Palais F-75001 Paris Strona internetowa: www.mmj.fr Hiszpania • Confederación Española de Organizaciones en favor de las Personas con Discapacidad Intelectual (FEAPS) Maria Teresa Casado Serrate General Peron 32 1 A E-28020 Madrid Strona internetowa: www.feaps.org 43 • Departamento de Trabajo Social y Servicios Sociales. Universidad de Alicante, España Profa. TEU Clarisa Ramos Feijóo Profa. CEU María Asunción Martínez Román Edifício de Ciencias Sociales - Ap. 99 Departamento de Trabajo Social y Servicios Sociales Campus de San Vicente del Raspeig E-03080 Alicante Strona internetowa: www.ua.es Polska • Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym (Polish Association for Persons with Mental Handicap) Jarosław Kamiński ul. Głogowa 2b 02-639 Warszawa Strona internetowa: www.psouu.org.pl • Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich (Office of the Commissioner for Civil Rights Protection) Michał Kubalski al. Solidarności 77 00-090 Warszawa Strona internetowa: www.brpo.gov.pl Czechy • Sdruzeni pro pomoc mentalne postizenym (Inclusion Czech Republic) Ivo Vykydal Karlinské nám. 12 CZ-186 03 Praha 8 Strona internetowa: www.spmpcr.cz Holandia • Federatie van Ouderverenigingen (FvO) Pauline de Graaf P.O. Box 85276 NL-3508 AG Utrecht Strona internetowa: www.fvo.nl Irlandia • 44 The National Association for People with Mental Handicap of Ireland (NAMHI) Deirdre Frances Carroll Fitzwilliam Place 5 IRL-Dublin 2 Strona internetowa: www.namhi.ie Inclusion Europe Europejskie Zrzeszenie Stowarzyszeń Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie i Ich Rodzin Inclusion Europe jest organizacją non profit. Walczymy o prawa i interesy osób niepełnosprawnych intelektualnie oraz ich rodzin. Nasi członkowie to krajowe organizacje z 34 państw. Osoby niepełnosprawne intelektualnie są obywatelami swojego państwa. Mają równe prawo do uczestniczenia w życiu społeczeństwa, niezależnie od poziomu swojej niepełnosprawności. Chcą praw, nie ustępstw. Osoby niepełnosprawne intelektualnie mają wiele talentów i uzdolnień. Mają również specjalne potrzeby. Potrzebują szerokiej oferty świadczeń i usług, aby te potrzeby zaspokoić. Inclusion Europe koncentruje się na trzech głównych zagadnieniach: • prawa człowieka osób niepełnosprawnych intelektualnie • integracja społeczna • zakaz dyskryminacji Inclusion Europe w licznych państwach europejskich koordynuje wiele rodzajów działalności, takich jak prowadzenie projektów, organizowanie konferencji, grup roboczych i spotkań mających na celu wymianę informacji i doświadczeń. Odpowiada na europejskie propozycje polityczne i zapewnia informacje o potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie. Inclusion Europe doradza Komisji Europejskiej oraz członkom Parlamentu Europejskiego w kwestiach niepełnosprawności. Ta publikacja została wypracowana w ramach europejskiego projektu: „Sprawiedliwość, Prawa I Integracja Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie”. Jest dostępna w języku angielskim, czeskim, francuskim, hiszpańskim, niemieckim, niderlandzkim i polskim. Wszyscy członkowie Inclusion Europe, a w szczególności następujący partnerzy przyczynili się do sukcesu projektu: • Union Nationale des Associations de Parents et Amis de Personnes Handicapées Mentales (UNAPEI), Francja • Conseil Départemental de l’Aide Juridique de Paris, Francja • Bundesvereinigung Lebenshilfe für Menschen mit geistiger Behinderung, Niemcy • Federatie van Ouderverenigingen (FvO), Holandia • Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym, Polska • Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Polska • Confederación Española de Organizaciones en favor de las Personas con Discapacidad Intelectual (FEAPS), Hiszpania • Sdružení pro pomoc mentálně postiženým, Czechy • Lehrstuhl für Bürgerliches Recht, Zivilprozessrecht und Rechtsvergleichung, Universität Göttingen, Niemcy • Departamento de Trabajo Social y Servicios Sociales, Universidad de Alicante, Hiszpania • NAMHI, National Association for People with an Intellectual Disability, Irlandia Przy wsparciu Komisji Europejskiej Inclusion Europe Galeries de la Toison d’Or - 29 Chaussée d’Ixelles #393/32 - B-1050 Bruxelles Tel. : +32-2-502 28 15 - Fax : +32-2-502 80 10 [email protected] - www.inclusion-europe.org PL ISBN 2-87460-029-6
