Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego
Transkrypt
Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego
Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego architektura pamięci Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału wyjaśnienia i wskazówki dydaktyczne międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży Mur widziany z perspektywy Wschodu i Zachodu Widok z platformy widokowej jest podobny do tego, jaki był dostępny mieszkańcom i osobom odwiedzającym Berlin Zachodni w czasie Zimnej Wojny. Takie platformy były narzędziami zachodniej propagandy, umożliwiającymi obywatelom wolnego świata spojrzenie na szarą i smutną rzeczywistość komunistycznego Berlina Wschodniego. Mieszkańcy wschodniej części miasta nie mieli możliwości zbliżenia się do muru na mniej niż kilkadziesiąt metrów bez narażenia życia. Naszpikowany śmiercionośną aparaturą, ufortyfikowany obszar przylegający do „antyfaszystowskiego wału ochronnego” – jak mur nazywała propaganda wschodnioniemiecka – miał odstraszać ewentualnych zainteresowanych ucieczką na Zachód, aby uniemożliwić odpływ ludności z NRD oraz potęgować izolację Wschodnich Niemiec. Po początkowo gwałtownych protestach mieszkańców Berlina Zachodniego, z czasem mur stał się elementem otaczającej ich rzeczywistości, a następnie – gdy coraz szczelniej pokrywały go kolorowe graffiti – przeistoczył się w swego rodzaju atrakcję turystyczną, przyciągającą licznych zagranicznych turystów. Dla berlińczyków z wschodniej części miasta, mur był przeszkodą nie do przebycia, oddzielającą ich od „lepszego” życia po zachodniej stronie, a często także od rodzin, które mogli odwiedzać tylko w wyjątkowych okolicznościach, po uprzednim uzyskaniu pozwolenia władz (do 1972 roku tylko osoby starsze miały możliwość uzyskania takiego pozwolenia, następnie przywilej ten rozszerzono na obywateli NRD poniżej wieku emerytalnego w przypadku ważnych uroczystości rodzinnych, dotyczących najbliższych krewnych: ślubów, pogrzebów, okrągłych jubileuszy, itp.). Warto zaznaczyć, że w obu częściach Berlina odnotowywano znacznie wyższe wskaźniki samobójstw niż w innych miastach europejskich (tzw. Mauerkrankheit). Pamięć o murze Po wybudowaniu, mur – szczególnie w Niemczech Wschodnich – był przede wszystkim symbolem Pyt. 1 Wschodnia i zachodnia perspektywa postrzegania muru Pyt. 2 Wpływ istnienia muru na życie berlińczyków po obu jego stronach Pyt. 3 Dzisiejsze znaczenia hasła „mur berliński” Pyt. 4 Sposoby upamiętniania muru berlińskiego opresji państwa wobec swoich obywateli. Obnażał prawdziwe intencje rządzących, głoszących pokojowe hasła, lecz poddających życie obywateli NRD postępującej militaryzacji, która najbardziej nasiliła się, gdy strażnicy muru otrzymali nakaz strzelania bez ostrzeżenia do osób zbliżających się do fortyfikacji i/lub podejmujących próbę nielegalnego przekroczenia granicy (liczbę ofiar szacuje się na ponad 130). Z czasem recepcja hasła „mur berliński” uległa przeobrażeniu. Dziś kojarzone jest ono nie tyle z samym faktem istnienia muru i konsekwencjami podziału Niemiec i Europy na zachodnią i wschodnią strefę wpływów, ile z upadkiem muru, który jednocześnie oznaczał upadek „Żelaznej Kurtyny”. Zbiorowy wysiłek włożony w akt zniszczenia muru i związana z nim – upragniona przez większość społeczeństwa – zmiana systemowa, która pozwoliła na ponowne zjednoczenie Niemiec, uczyniły z pierwotnie negatywnego symbolu terroru państwa wielokrotnie powielaną na fotografiach i w filmach, żywą ilustrację przemian 1989 i 1990 roku – czyli demokratyzacji państw Bloku Wschodniego. Trzeba zauważyć, że opisana wyżej przemiana w postrzeganiu muru łączy się ze zjawiskiem jego komercjalizacji jako symbolu. Wyraża się ona w handlu fragmentami muru, zdobiącym go graffiti i rockowych koncertach, które odbywały się w jego pobliżu. Jak inne relikty tamtych czasów (np. trabant), mur staje się obiektem, na który coraz liczniejsza grupa ludzi projektuje swą tęsknotę za pozorną stabilizacją i prostotą życia w NRD (tzw. ostalgia, czyli „nostalgia za wschodem” – od połączenia wyrazów „nostalgia” i der Osten, czyli niemieckiego „Wschód”). Różne aspekty pamięci o istnieniu muru berlińskiego i jego upadku, utrwalane są za pomocą rozmaitych inicjatyw oraz przez specjalnie powołane do tego instytucje. Załączone fotografie odnoszą się do następujących z nich: — — Zdjęcie nr 1 przedstawia jeden z białych krzyży, które w ramach prywatnej inicjatywy mieszkańcy Berlina Zachodniego umieścili w centrum miasta, niedaleko Bramy Brandenburskiej, dla upamiętnienia ofiar nieudanych prób przedostania się z Berlina architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży © Muzeum Powstania Warszawskiego Pamięć miasta podzielonego i zjednoczonego Ćwiczenie w odnajdywaniu pozostałości podziału Wschodniego do Berlina Zachodniego. Przedstawiony na zdjęciu krzyż został poświęcony nieznanym, nigdy niezidentyfikowanym ofiarom muru. —— Zdjęcie nr 2 przedstawia Museum Haus am Check point Charlie, które powstało w miejscu, w którym w czasie zimnej wojny znajdowało się jedno z trzech kontrolowanych przez amerykańskich żołnierzy przejść granicznych w Berlinie. Dziś jest to jedna z najbardziej skomercjalizowanych i jednocześnie najczęściej odwiedzanych atrakcji Berlina. —— Zdjęcie nr 3 przedstawia instalację re-mappingu muru przy Bernauer Straße, stanowiącą część Ge denkstätte Berliner Mauer. Ukazuje ona symboliczną obecność granicy między Berlinem Zachodnim i Wschodnim w pamięci ludzi, mimo zniknięcia rzeczywistego muru. Zjednoczenie miasta i Niemiec nie doprowadziło do natychmiastowego usunięcia wszystkich długofalowych konsekwencji podziału. Spośród innych sposobów upamiętniania, na uwagę zasługują różne koncepty zaznaczania przebiegu linii muru (np. poprzez zatapianie w chodniku kostki brukowej) czy budowanie ścieżek pamięci w rejonie dawnego pasa granicznego. Wspomnieć należy, że na terenie Gedenkstätte Berliner Mauer znajduje się „okno pamięci”, zbudowane dla uczczenia wszystkich zidentyfikowanych dotąd ofiar muru. Wśród mieszkańców Berlina nie ma jednoznacznej opinii co do tego, czy należy pozostawić ocalałe fragmenty muru. Z jednej strony stanowią one ślad trudnej historii i jej upamiętnienie dla przyszłych pokoleń, z drugiej – zrozumiałe jest artykułowane niekiedy pragnienie, aby zniesienie podziału na Zachód i Wschód zostało ostatecznie przypieczętowane całkowitym wymazaniem muru, także z ludzkiej pamięci. Zupełne wymazanie podziału wydaje się jednak niemożliwe, zarówno ze względów historycznych, jak i społecznych. Stąd też niezwykle istotna jest wszechstronna i dopuszczająca pluralizm opinii działalność instytucji upamiętniających, takich jak Gedenkstätte Berliner Mauer. jeden z domów mieszkalnych w centrum, by wytyczyć przebieg granicy, która odtąd miała dzielić wieś na dwie części: czechosłowacką (Veľké Slemence) i ukraińską, należącą do Związku Radzieckiego (Mali Selmenci – Малі Селменці). Nowo wyznaczona granica była pilnie strzeżona, dzielący ją płot znajdował się pod napięciem, a mieszkańcy, którzy chcieli odwiedzić członków swojej rodziny, żyjących w domach oddalonych od nich o kilkanaście lub kilkadziesiąt metrów, ale już po drugiej stronie granicy – zmuszeni byli najpierw starać się o specjalne zezwolenie, wydawane w innym mieście, a następnie udać się do najbliższego przejścia granicznego, również oddalonego od wsi. Sprawiało to, że cała podróż w jedną stronę zwykle oznaczała konieczność pokonania około 150 kilometrów! Osłabienie czy wręcz zerwanie więzów rodzinnych było smutną konsekwencją podziału, choć doprowadził on także do rozwinięcia alternatywnych form komunikacji (np. układano piosenki zawierające ważne wiadomości, które śpiewano w pobliżu granicy – rozmowy były zakazane). Choć mur berliński został zburzony w 1989 roku, dzieląca Slemence granica pozostała. Wprawdzie w 2005 roku otwarto przejście graniczne dla pieszych i rowerzystów, ale od 2008 roku, odkąd Słowacja jest członkiem Strefy Schengen, dla mieszkańców ukraińskiej części wsi przejście na drugą stronę granicy wiąże się w dalszym ciągu z koniecznością uzyskania wizy, która wydawana jest w oddalonym Użhorodzie. Opracowanie: Izabela Pytel, Cezary Zięciak Bibliografia: 1. Die Mauer. Errichtung, Überwindung, Errinerung, Hg. von KlausPyt. 5 Usunięcie muru berlińskiego – argumenty za i przeciw -Dieter Henke, Deutscher Taschenbuch Verlag, München 2011. 2. Granica [Hranica], film dokumentalny 72’, reż. Jaroslav Vojtek, Słowacja 2009. Film ten może być wykorzystany jako materiał pomocniczy przy omawianiu bloku zagadnień Przekroczyć granicę. 3. Roger Kimball, Tyranny Set in Stone, „New Criterion” 2009 Vol. 28 Inne mury Issue 3; http://ehis.ebscohost.com/eds/pdfviewer/pdfviewer? Z sytuacją zaznaczenia podziału społeczności tego samego obszaru etnicznego i terytorialnego między dwa państwa poprzez budowę ogrodzenia, można się spotkać np. we wsi Veľké Slemence (Nagyszelmenc), położonej w rejonie Koszyc na granicy słowacko-ukraińsko-węgierskiej. W przeszłości miejscowość ta znajdowała się na terenie Czechosłowacji, a następnie Węgier – obecnie podzielona jest między Słowację a Ukrainę. Nocą 30 sierpnia 1946 roku, na mocy układu między Czechosłowacją i Związkiem Radzieckim z 1944 roku, wybudowano w Slemencach trzymetrowy płot zwieńczony drutem kolczastym, a także wyburzono vid=2&hid=1&sid=48389fcd-dbd3-4692-b32e-42d8bdcfad3f% 40sessionmgr10 [dostęp 7.12.2011]. 4. Gerd Knischewski, Ulla Spittler, Remembering the Berlin Wall: The Wall Memorial Ensemble Bernauer Strasse, „German Life and Pyt. 6 Przykład innej miejscowości podzielonej murem Letters” 2006; http://ehis.ebscohost.com/eds/pdfviewer/pdfview er?vid=5&hid=1&sid=48389fcd-dbd3-4692-b32e-42d8bdcfad3f% 40sessionmgr10 [dostęp 7.12.2011]. 5. Anna Saunders, Remembering Cold War Division: Wall Remnants and Border Monuments in Berlin, „Journal of Contemporary European Studies” 2009 Vol. 17 Issue 1; http://ehis.ebscohost.com/ eds/pdfviewer/pdfviewer?vid=6&hid=1&sid=48389fcd-dbd3-4692b32e-42d8bdcfad3f%40sessionmgr10 [dostęp 7.12.2011]. architektura pamięci. międzykulturowe materiały edukacyjne na spotkania młodzieży © Muzeum Powstania Warszawskiego